Xələfli suallar qarşısında

Onda - 40 il əvvəl tələbə idi. Əla tələbələrdən idi. İmtahan verirdi. Amma Allahdan olan kimi (görünür, təbiət bunu belə qurmuşdu, qurmuşdu ki, indi - 40 ildən sonra xatırlayaq), bir sualda ilişdi. Komsomol vaxtlarım idi, güzəştsiz idim. Soruşdum:

- Əlirza, niyə yaxşı hazırlaşmamısan? Bir sualını ürəkaçan danışmadın.

Bir az da soluxmuş dedi:

- Qızdırmam var idi. Çatdırmadım.

Dedim:

- Əlirza, mən sənə "beş" yaza bilməyəcəyəm. - O vaxta qədər "dörd" almamışdı.

Dedi:

- Ayrı sual ver.

Bu söz məni haldan elədi. Ona görə də ağır sual verdim.

Baxdı, baxdı, durub çıxa-çıxa dedi:

- Onu heç o biri patokun müəllimi də bilməz.

Bu onun, yəqin ki, beş ildə yeganə "dörd"ü oldu.

O vaxtdan keçən müddət ərzində Əli Rza Xələflinin qiymətini on dəfələrlə düzəltmişəm.

Bir neçə görkəmli nəsli - qoca, cavan, orta yaşlı sənət adamlarını böyük istedadla öz ətrafında birləşdirən "Kredo" kimi bir qəzeti nəşr etdirdiyinə görə düzəltmişəm.

Gözəl poeziya kitablarına, Qarabağ yanğılı lirikasına görə düzəltmişəm.

Ardı-arası kəsilməyən, sel kimi axan publisistik yazılarına görə düzəltmişəm.

Əşirət dövründən bu tərəfə cəmiyyət həyatını əks etdirən roman, povest və hekayələrinə görə düzəltmişəm.

Keçirdiyi ədəbi disputlara, müzakirələrə, konfranslara görə düzəltmişəm.

Yaltaqlıq və yarınmaq kimi pis sifətlərdən uzaq olduğuna, elmi obyektivliyinə görə düzəltmişəm.

İnsanlara hörmətinə, böyüyün, kiçiyin həqiqi qiymətini bildiyinə görə düzəltmişəm...

Lap yaxşı olub ki, o vaxt ona "beş" yazmamışam, yoxsa bu illərdə nəyi düzəldərdim.

Bu qiymətləri Əli Rza asanlıqla düzəltməyib. Daim böyük çətinliklərlə üz-üzə olub, işıqlı fikirlərini, həmkarlarının düşüncələrini oxuculara çatdırmaq, qəzeti çıxarmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxıb. Mübariz insandır, böyük iradə sahibidir. Heç vaxt ümidini itirmir. Bilir ki, təbiət onun bu haqq işinə kömək edəcək, qəzetin çapına bir neçə saat qalmış yenə ümidlə yaşayır və daim təbiət xeyirxah insanların əli ilə ona kömək edir.

Qəzeti siyasi qalmaqallardan qoruyur. Dövləti məsələlərlə, siyasi söhbətlərlə uğraşmır. Qəzeti poeziya və sənət aləminin daşıyıcısına çevirmişdir. Hər kəs istədiyi qədər ürək sözlərini deyə bilir. Heç kəsin nitqi redaktə adə ilə təhrif olunmur. Ona görə də elm və sənət adamları bu qəzetə böyük ürək açıqlığı ilə üz tuturlar.

Cəmiyyət bəlalardan uzaq deyil. İnsan ilk dəfə təbiətin bir şitilini əzdiyi gündən bəlalar içərisindədir. Nəfsin hüdudu yoxdur və bütün bəlalar da buradan doğur. Əli Rza isə bir şair, bir publisist kimi realistdir. Ehtiraslarını, emosiyalarını cilovlamağa çalışsa da, gözlədiyi sərhədi həm poeziyada, həm də publisistikada çox zaman özü uçurub dağıdır.

Gözəl təbi var. Yüksək fikirləri dərhal tutur. Obrazlı düşünür. Publisistikası oxucunu maqnit kimi özünə çəkir. Bir neçə il əvvəl yazmışdım: "Əli Rza Xələfli həqiqətən şairdir. Təkcə poeziya aləmində deyil, publisistikada da şairdir. Onun publisistikası həqiqi poeziya nümunəsidir. Öz obrazlılığı, öz müqayisələri, dünyaya uca göylərdən baxa bilmə qüdrəti ilə".

Əli Rzanın vətən sevgisini duymaq, vətən uğrunda vuruşanlara, vətən duyğusu olmadan yaşayan harın insanlara münasibətini öyrənmək üçün təkcə "Araz ağrısı" poemasına diqqət yetirmək kifayətdir. Bu poemada şairin ürək çırpıntıları əziz övladını itirmiş ana kimi, gah bayatıya çevrilir, gah ağı kimi səslənir, gah mərsiyə şəklini alır, gah da dəhşət içərisində haray qoparır, təbdən təbə düşür, ilan kimi qıvrılıb-açılır, əjdaha kimi od püskürür. Lakin bu püskürtü hələlik özümüzü yandırır, o alovu qəbul etməyə ürəyi olanlara çatır. Tənqid məqamında Əli Rzanın lirikası közərmiş şiş kimidir. Elə bil, hər bənddə oxucunun qəlbinə soxub-çıxarırsan. Amma hər qəlbi də yox, Qarabağ dərdi ilə şişib irinləmiş qəlbləri teyləyir.

Poema dörd beytlik qəzəl-proloqla başlayır. Proloq vasitəsilə oxucuya deyilir ki, bu cəmiyyətdə zülmətlərin içərisində qara ilan sürünür, quru və yaş eyni səviyyədə doğranılır, bir çoxlarının niyyəti hiylə niqabına bürünmüşdür, cəmiyyətdə aydınlıq yoxdur və nəhayət: "Aqilə tor qurulur, Haqqa təpik vurulur...". Bəli, bu dünya siyasi düzəninin mənzərəsidir.

Əli Rza publisistikası bir çox cəhətdən, xüsusən məhsuldarlığına görə mənə Mirzə Cəlil publisistikasını xatırladır. Fərqləri də çoxdur. Mirzə Cəlildə olan yumor, satira kəskinliyi Əli Rzada yoxdur. Mirzə Cəlil yaxşını "pisləmək", pisi "tərifləmək" yolu ilə - dolayı yolla xəstə ruhları sağaltmağa çalışmışdır. Əli Rzada bu da yoxdur, fikrini birbaşa deyir. Mirzə Cəlildə olan sakit və yumorlu təmkin də Əli Rzada yoxdur, əksinə, Əli Rzada bir ehtiras, bir coşqunluq var, bu yolla zirvəni göstərməyə çalışır. Lakin Mirzə Cəlil ilə Əli Rza bir-iki nöqtədə birləşirlər: Mirzə Cəlil kimi, Əli Rza da yorulmaz publisistdir, son dərəcə məhsuldardır, 16 səhifəlik bir qəzetin səhifələrini bir neçə gün ərzində heç bir yazısının təkrarı olmayan yeni yazılarla doldurur, bu qədər güc və istedadı ilə oxucuları heyrətdə qoyur. Başqa bir uyğun cəhət isə müqayisə vasitələridir: Mirzə Cəlil öz publisistikasında bu günün hadisələri ilə 3 min il əvvəlki eyni tipli hadisələri ustalıqla, heyrətamiz şəkildə əlaqələndirə bilmişdir. Bu qüdrət Əli Rzada da vardır. O öz publisistikasında gözlənilməz hadisələri yada salır, gözlənilməz görkəmli şəxsiyyətlərdən tipik misallar gətirir. Məsələn, Əli Rza publisistik yazılarında ən azı heç vaxt V.Q.Belinskini unutmur. Çoxları elə bilir ki, Sovet hakimiyyətinin çökməsi ilə Belinski, Gertsən kimi publisistika dahiləri də çökmüşdür. Amma Əli Rza bilir ki, Belinskini ortaya qoymadan ortaya əməlli yazı qoymaq, həqiqi publisist olmaq olmaz. M.F.Axundzadəni oxumadan həqiqi tənqid sahibi olmaq olmaz.

Əli Rza Xələflinin V.Q. Belinski haqqında 2010-cu ildə yazdığı, bu günlərdə "Kredo"nun səhifələrində yenidən siyasi yaradıcılıq əlavələri ilə dərc etdirdiyi məktub-monoloqu, heç bir publisistik yazısını oxumadan, onun bu həyata, cəmiyyətə, sənət aləminə münasibətini öyrənmək üçün ən gözəl, düzünü desəm, qibtə doğuran bir əsərdir. Bu yazı, mənim fikrimcə, indiki şəraitdə, əslində, Belinskinin "Qoqola məktub"u qədər oxunmağa, şərh olunmağa, ibrət götürülməyə layiq bir əsərdir. Bu əsər Əli Rzanın bütün fəlsəfi mənliyini böyük ustalıqla açıb ortalığa qoyan bir əsərdir, Əli Rzanı yaşadacaq əsərdir.

Məqalə Belinski zəmanəsində olduğu kimi, müasir dövrdə də bir çox qələm sahiblərinin mənəvi təhkimçilik bataqlığında olduğunu, yarıölü vəziyyətdə yaşadığını başa salmaq məqsədi güdür, anlamayanları anlatmağa çalışır. Əli Rza əsəri məktub-monoloq şəklində, ustada müraciətlə qurmuşdur və cismani təhkimçiliyin daha əzablı olduğu o dövrlə müqayisədə hazırkı mərhələdə mənəvi təhkimçiliyin daha dəhşətli vəziyyət almış olduğunu göstərərək yazır: "Ustad, sən hüquqi cismani (həm də mənəvi) təhkimçiliyin ləğvi uğrunda mübarizə aparırdın... Bəs biz? Mənəvi təhkimçilik boynumuzda elə bir ağır yükə çevrilib ki, dizlərimizə qədər torpağa batmışıq. Və yarıölü vəziyyətindəyik". Hətta cəmiyyət elə günə düşüb ki, mənəvi təhkimçiliyin eyibli olmadığını sübut etməyə çalışan yaramaz və alçaq ekspertlər yetişib. Həqiqi söz təmənnalar qarşısında məhv olub. "Bəs səbəb nədir ki, söz bu qədər istedadları olan məmləkətdə mənəvi təhkimçiliyə qarşı döyüşə bilmir?" Unutmaq olmaz ki, söz özü təhkimçilik vasitəsinə çevrilib. Sözü təhkimçiliyin müdafiəsinə yönəldən nədir? Nə üçün "şərə toxunmuruq, heç onun yeddi həndəvərinə də yaxın gedə bilmirik".

Niyə yaxın gedə bilmirik? Niyə toxuna bilmirik?

"...sənin dövründə sürgünlərə, yoxsulluğa (nəticədə aclığa) düçar etmək, siyasi duellərlə aradan götürmək daha çox dəbdə idi. İncimə, ustad, bizim dövrümüzün faciəsi daha böyükdür. Yəni elə bir cəza növü kəşf olunub ki, bu da edamlardan (gilyotindən), sürgünlərdən... daha qorxuludur. Bunun adı gözdənsalmadır". Səni günahın olmaya-olmaya, gözdən elə salarlar ki, küçənin ortasında, hamının gözləri önündə hər cür təhqirə, söyüşə məruz qalarsan. Avam camaat da elə başa düşər ki, elə günah səndədir. Çünki yetişməyib, özünü hər şeyi bilən kimi göstərsə də, hələ mahiyyəti anlamağına güman yoxdur. Səviyyənin aşağı olması faciələr doğurur. Ona görə də "tarixin bir ironiyası sənin simanda nəinki dünənə, elə bu günə də lənət oxuyur".

Deməli, heç bir şey yaxşılığa getmir. Köləlik azalmır, əksinə, yeni və dəhşətli cəza üsullarının kəşfi ilə daha da gücləndirilir.

Sual verir: "Ustad, səbəb nədir ki, sənin səsin indiki müasir informasiya vasitələri ilə müqayisədə məhdud imkanlar çərçivəsində bütün Rusiyada (ucqarlarda) eşidilirdi. Biz isə bir şəhərdə, bir küçədə belə eşidilmirik". Cavab: "Mənəvi axtalıq... xədimlik, dişsizlik, yəni ki, gücün ölçüsü, çəkisi, zoru, təsiri, həddi, müddəti... bütün istiqamətləri qabaqcadan məlumdur". Və nəticəyə gəlir: "Mənim qənaətim var: indiki anlar üçün bizim cəmiyyətimizdə bir idealsızlıq var. Yaxud idealın özündə və dərkində gücsüzlük var. Əlbəttə, bu, dəhşətdir".

Bunlar tamamilə aydındır. Lakin bunları da hər oğul dilə gətirə bilmir. İndiki cəmiyyət elə də idealsız deyil. İdealı var: sərvət toplamaq.

Əli Rzanın axtardığı "ideal" isə bu deyil. Onun dediyi ideal "xalq" anlayışı ilə bağlıdır.

Əli Rza ustada üz tutaraq, məsələni bir qədər də şərh edir: "Sən bu idealın, bu iksirin təsir gücü ilə elə danışmısan ki, daxilindəki ocaq - bu ocağın istisi, odu, atəşləri olduğu kimi görünüb. Bu da gücsüzlərə güc, inamsızlara inam bəxş edib. Ətraf siyasi dairələri, sənin işığından qorxan mühiti də sarsıdan budur. Bizdə isə ətəyindən yapışdığın, inanıb əlindən tutduğun bir kimsə nəinki ətəyini, əlini də təmənna xatirinə kəsib qaçır. Təki vəd olunanı ala bilsin. İdealsızlığın faciəsi budur". "Təmənna xatirinə" sözləri ətəkdən tutandan təmənna diləmək deyil, yuxarılardan təmənnadır: məzluma, haq sözün sahibinə kömək edərsən, zalımın xətrinə dəyərsən, etibarını itirərsən.

Yenə sual verir: "Axı nə üçün iki yüz il ərzində ölçülər bu qədər zəif dəyişir və bəlkə, heç dəyişmir?"

Cavab: "Biz səni ola bilsin ki, layiq olduğun qədər sevə bilmədik. Unutma ki, bu qədər cəfakeşik, bu qədər fədakarıq. Heç müasirlərimiz də bizi o qədər sevmədi".

"Biz səni ola bilsin ki, layiq olduğun qədər sevə bilmədik" - dedikdə müəllif bir qrup ziyalını nəzərdə tutmur. Bütövlükdə cəmiyyəti, yaxşılığa, azadlığa, bərabərliyə çağıran insanları dilə gətirir. "Sevmək" sözü də çoxmənalıdır: bu sözün altında "başa düşmək" anlayışı var, yəni cəmiyyət sənin yaxşılığa çağırışlarını başa düşmədi. Cəfakeşlər aləmi (biz də onun içərisində olmaqla) nə qədər özünü fəda etsə də, kor qüvvələr hökmranlığındadır. Və elə indi də vəziyyət sənin zamanındakından fərqli deyil.

"Səndən 20 il artıq yaşadığıma görə utanıram. Ən azı ona görə ki, bu iyirmi ili səndən artıq yaşasam da, özümü təsdiq edə bilmədim. Nəinki sənin arzuladığın cəmiyyət, nəinki sənin ideal olaraq qəbul edə biləcəyin siyasi mühit, heç arzu olunanın mində biri qədər də yoxdur".

Mən yaxşı başa düşürəm ki, Əli Rza bizim çoxumuzun adından danışır: "Ustad, elə bilmə ki, mən qaranlıq bir həyat yaşamışam. Yox, mən qaranlıq həyat yaşamamışam. Təkcə sənə istinadən yazdıqlarıma görə, - çünki bu, tam inamın nəticəsidir - mənim haqqım var ki, müasirlərimi ittiham edim. Onların gözlərinin kor olduğunu onların üzlərinə deyim". "Ən azı ona görə ki, sözün və sənətin ləyaqətini bu qədər ucuz tutmaq, bu qədər alçaltmaq olmazdı". "Sözə sevgi ilə gələn adamları sevmək istədim. Və bu adamların hər biri son nəticədə sözdən maddiyyət yükü istədi". "Səni vaxtından əvvəl qocaldan, belini donqarlaşdıran, kəskin öskürəklərə, ağciyər vərəminə düçar edən bəlaların kökü budur. İndi gördünmü sənin zəmanəndən heç də o qədər uzaqlaşmamışıq və biləsən ki, səndən nə tələb olunurdusa, elə bu gün məndən də o tələb olunur... Ustad, dəqiq bilmək istəyirsən, mən sözün həqiqi mənasında bədbəxtlik və mənəvi şikəstlik dövründə yaşayıram".

"Ustad, mənim ən böyük bədbəxtliyim orasındadır ki, sənin qədər sevmək istədim. Sözün həqiqi mənasında istədim ki, idealımı bir tac olaraq başımın üstə qaldırım. Amma bunu edə bilmədim".

"Ustad, mən bilmirəm, sənin yubileyin qeyd olunacaq, olunmayacaq. Amma onu bilirəm ki, hansı cəmiyyətdə mənəvi zülm, əzab var, hansı cəmiyyətdə ideala olan sevgi ayaqlar altına atılıb tapdalanır, hansı cəmiyyətdə insan insana qarşı normal münasibətdə buluna bilmirsə, o cəmiyyətdə sən mütləq görünəcəksən". Və daim "o qan qarışıq tüpürcəyinlə bu yekəbaşların sifətinə tüpürəcəksən". Çünki "bu gün bizim zəmanəmizin mənəvi mühitinə qan qarışıb".

Doğrudur, dırnaqda verilənlər Əli Rzanın sözləridir. Amma təəsüf eləyirəm ki, bunları mən deməmişəm, Əli Rza deyib. Bir tərəfdən də mənim üçün son dərəcə xoşdur ki, bunları Əli Rzanın dili ilə mən deyirəm.

Əli Rza ustada son müraciətlərindən birində həqiqəti daha çılpaq ifadə edir, ustadın amansızlığa qarşı amansızlıqla mübarizə apardığını söyləyərək soruşur: "Bəs biz nə üçün amansızlığa qarşı amansızlıqla mübarizə apara bilmirik?" Cavabını son dərəcə sərrast, son dərəcə dəqiq şəkildə özü verir: "Bizə qarşı amansızlıq və qəddarlıq mühiti səfərbərdir!" Bütöv mühit səfərbərdir. Deməli, bizim dövrün - kapitalizm dövrünün qanunları təhkimçilik qanunlarından daha dəhşətlidir. Ona görə ki, "biz cəmiyyəti ideallarımıza uyğun dəyişdirə bilmədik..."

Təbii ki, Əli Rza da bizlərdən biri kimi, bütün bunları deməklə, ümidini də itirmir: "Amma mən qəti inanıram. Bu qanunlar əbədi deyil. Amansızlıq əbədi ola bilməz".

Əli Rza qəzeti bu cür dahi sənət adamlarından ilham almaqla yaşadır. Daşa, qayaya çırpılır, qəzeti yaşadır. Qəzetin yaşaması isə Əli Rzanın özünün yaşaması deməkdir. Bütün bunlar insandan bilik və iradə tələb edir. Bilik üçün qavrama qabiliyyəti lazımdır. Qavramaq üçün oxumaq lazımdır. Mən dəfələrlə müşahidə etmişəm ki, Əli Rza redaksiyaya sel kimi tökülən kitabların şəhdini, şirəsini dərhal mənimsəyir, iki daşın arasında da olsa, müasir ruhlu klassik sənət ustalarını təkrar-təkrar oxumalı olur.

Əli Rza əlinə düşmüş bu fürsətdən istifadə edərək həqiqi mənada sənətin, elmin inkişafına çalışır. Kiməsə yarınmaq, bir şey ummaq əqidəsindən uzaqdır. Bu yolla o öz ətrafına böyük bir kollektiv toplaya bilmişdir. "Kredo" elm və sənət aləminin işıq saçan yoluna çevrilib - çoxdan çevrilib. Kaş qəzetin normal maliyyə imkanları ola idi.

Xülasə, Əli Rza bir oddur, bir alovdur, düşüb ortaya, bizi də közərdib alovlandırır, neçə-neçə nəslin ümid çırağına çevrilib. Bir vaxtlar 20 yaşlarında bir sualda ilişən bu gənc indi min bir suala cavab verir. Düşünür, daxilən alovlanır. Nə vaxt görüşünə gedirsən, stolunun üzərində yenicə nəşr olunmuş iki-üç kitabını görürsən. Kitablarının sayını biz bilmirik, özü bilirmi? Qəzet yazılarını bir yerə toplayıb çap etdirə biləcəkmi?

60 yaş ömrün hər cəhətdən müdrik çağıdır. Əli Rza bizi hələ poeziya və nəsri, gözəl publisistikası ilə çox sevindirəcək! Daha böyük zirvələr isə hələ qabaqdadır...

Sultan Qəzənfər KAZIM

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 noyabr.- S.7.