Görkəmli musiqişünasın

yeni töhfəsi

Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, əməkdar elm xadimi, sənətşünaslıq doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor, görkəmli musiqişünas Zemfira Səfərova uzun illərdir ki, musiqi tariximizin öyrənilməsi və təbliği sahəsində yorulmadan çalışan alimlərdəndir. AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda rəhbərlik etdiyi “Musiqinin tarixi və nəzəriyyəsi” şöbəsində o, bu vacib fəaliyyətini bu gün də uğurla davam etdirərək musiqi tariximizin təkcə ölkəmizdə deyil, onun hüdudlarından çox-çox kənarlarda belə bütün çalarları, incə tarixi aspektləri ilə tanınmasında böyük işlər görür.

Bu baxımdan professor Z.Səfərovanın bu günlərdə rus dilində işıq üzü görmüş “Muzıkalnaya nauka Azerbaydjana (XIII-XX veka)” - “Azərbaycanın musiqi elmi (XIII-XX əsrlər)” monoqrafiyasının xüsusi əhəmiyyəti vurğulanmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Zemfira xanımın bu əsəri Azərbaycan dilində ilk dəfə 1998-ci ildə dərc edilmiş, 2006-cı ildə isə kitab latın qrafikasında oxuculara təqdim edilmişdi. “Azərbaycanın musiqi elmi (XIII-XX əsrlər)” kitabının milli musiqi elminin inkişafında əhəmiyyəti böyükdür. Müəllifin 20 ildən artıq gərgin elmi axtarışlarının məhsulu olan bu fundamental əsər, sözsüz ki, milli musiqişünaslıq tariximizdə mühüm və dəyərli mərhələlərdəndir. Xüsusi qeyd etmək istərdik ki, əsərin rus dilindəki nəşrində Fətullah Şirvani, Cabbar Qaryağdıoğlu, Səfiyəddin Urməvi və Üzeyir Hacıbəylinin əsərlərinin müqayisəli təhlili, Qara Qarayevə həsr edilmiş hissələr ilk dəfə olaraq oxuculara təqdim olunur. Elmi əsərin əhəmiyyətini tam olaraq dərk etmək üçün burada müraciət edilən mövzulara nəzər salmaq kifayətdir.

İlk növbədə monoqrafiyada əhatə olunan böyük tarixi dövr diqqəti cəlb edir. Əsəri tam haqla XIII-XX əsrlər Azərbaycan musiqi tarixinin panoramı adlandırmaq mümkündür. Burada bir sıra görkəmli, əvvəllər adları və elmi fəaliyyəti geniş ictimaiyyətə yaxşı məlum olmayan alimlərin həyat və yaradıcılığı, məşhur əsərlərinin tərcüməsi və ətraflı, dəqiq şərhi verilir.

Əsər səkkiz hissədən ibarətdir ki, onların hər biri ayrı-ayrılıqda müstəqil və musiqi elmində yeni bir səhifə açan tədqiqatdır. Təbii haldır ki, bu cür fundamental əsər uzun illərin axtarışları, böyük zəhmətin inikası kimi görünür. Kitabla tanış olduqca, sanki hər zaman kəsiyində milli musiqişünaslıq tarixinin bir görkəmli abidəsi oxucunun gözü önündə canlanır.

I hissə XIII əsr görkəmli Azərbaycan musiqişünas-alim və bəstəkarı, məşhur ud ifaçısı və xəttatı Səfiyəddin Urməvinin həyat və yaradıcılığına həsr edilmişdir. Onun yaşadığı dövr, tanınmış alimin fəaliyyəti Z.Səfərova tərəfindən hələ 1995-ci ildə nəşr edilən “Səfiyəddin Urməvi” kitabında işıqlandırılmışdır. Əsərin qiyməti həm də burada ilk dəfə olaraq Urməvinin “Kitabül-ədvar” və “Şərəfiyyə” risalələrinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş şəkildə, şərhlər və təhlillərlə təqdim olunmasındadır. Hazırkı nəşrdə, təbii olaraq bu və digər tərcümələr artıq rus dilində təqdim olunur.

Kitabın ikinci hissəsi XIV-XV əsrlərdə yaşayıb-yaratmış musiqişünas-alim, bəstəkar və ifaçı, şair və xəttat Əbdülqadir Marağayinin həyat və yaradıcılığından bəhs edir. Z.Səfərova bu görkəmli şəxsiyyətin irsinin üzə çıxmasında, dərc olunma və araşdırılmasında böyük xidmətlərə malikdir. Alim Ə. Marağayinin tərcümeyi-halı ilə yanaşı, onun musiqi elminə gətirdiyi yeniliklər, şeir və bəstələrini də elmi ictimaiyyət və geniş oxucu kütlələri üçün “kəşf” etmişdir.

Üçüncü hissə XV əsrdə yaşayıb-yaratmış alim, musiqişünas Fətullah Şirvaniyə və onun “Musiqi məcəlləsi” risaləsinə həsr edilib. Müəllif Şirvan torpağının bu istedadlı yetirməsinin həm də dövrünün gözəl riyaziyyatçısı, astronomu, ədəbiyyatçısı və elmin bir sıra digər sahələrində dərin biliklərə malik olduğunu vurğulayır. Bu hissədə həmçinin “Musiqi məclisi” risaləsinin ətraflı təfsiri təqdim edilir.

“Azərbaycanın musiqi elmi” kitabının IV hissəsində Marağayidən sonrakı dövrdə Azərbaycan musiqi elminin inkişaf yollarından söhbət açılır. Bir sıra diqqətəlayıq tarixi məlumatlarla yanaşı, burada “Behcatür-ruh” risaləsi təqdim edilir və araşdırılır.

Zemfira Səfərovanın bir musiqişünas-alim kimi yaradıcılığında onun Mirmövsüm Nəvvabın irsinin öyrənilməsilə bağlı tədqiqatlar da mühüm yer tutur. Onlar hazırkı kitabın V hissəsində öz əksini tapır. Müəllif Nəvvabın yaşadığı dövr, onun məşhur “Vüzuhül-ərqam” əsərinin araşdırılmasına zərgər dəqiqliyi yanaşır. O, Azərbaycanın muğam sənətinin mərkəzlərindən biri olan Şuşa şəhərinin mədəni həyatında Nəvvabın rolunu məharətlə açıb göstərməyə nail olur.

Monoqrafiyanın VI hissəsi görkəmli xanəndə Cabbar Qaryağdıoğluya həsr edilmişdir. Ulu muğam sənətinin yaşadılması, təfsiri və təbliğində onun oynadığı böyük rol yüksək səviyyədə işıqlandırılmışdır. Musiqi elmimizin görkəmli nümayəndələrinin həyat və tədqiqatlarına həsr olunmuş əsərdə xanəndələrin də xatırlanması, onların layiqli xidmətlərinin vurğulanması, sözsüz ki, monoqrafiyanın dəyərini artıran məziyyətlərdəndir.

VII hissə Azərbaycan peşəkar bəstəkarlıq məktəbinin banisi dahi Üzeyir Hacıbəylinin elmi irsindən, bununla bağlı olan nəzəri problemlərdən bəhs edir. Maraqlıdır ki, müəllif bu hissənin ayrıca bir bölməsini “Səfiyəddin Urməvi və Üzeyir Hacıbəyli” adlandıraraq hər iki alimin məşhur əsərləri - “Kitabül-ədvar” və “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” kitablarının müqayisəli təhlilini təqdim edir. Z.Səfərovanın üzeyirşünas-alim kimi bir çox elmi araşdırmaların müəllifi olması və Üzeyir bəyin əsərlərinin akademik nəşrlərinin hazırlanmasında yaxından iştirak etməsini nəzərə alaraq kitabın bu hissəsi xüsusi maraq doğurur.

Sonuncu - VIII hissə Qara Qarayevlə bağlıdır. Burada əsas etibarilə dahi bəstəkarın musiqili-estetik konsepsiyası və elmi-publisistik irsi araşdırılır. Müəllif göstərir ki, Q.Qarayevin elmi publisistik fəaliyyətinin işıqlandırılması vaxtilə bəstəkarın özü tərəfindən ona həvalə olunmuşdur. 1988-ci ildə Zemfira xanımın hazrladığı “Qara Qarayev. Elmi-publisistik irs” kitabı “Elm” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış və tez bir zamanda istər peşəkar musiqiçilərin, istərsə də geniş oxucu kütlələrin böyük marağına səbəb olmuşdur. Hazırkı monoqrafiyaya Qara Qarayevə həsr edilmiş hissənin daxil edilməsi ulu keçmişdən bugünümüzədək olan böyük bir dövrü əhatə etməklə tədqiqata məntiqi yekun vurur.

“Azərbaycanın musiqi elmi” kitabının vacib məziyyətlərindən biri də sonda S.Urməvi, A.Marağayi, F.Şirvani və M.M.Nəvvabın risalələrinin əsasında tərtib olunmuş luğətinin təqdim olunmasıdır. Zənnimizcə, bu cür lüğətin verilməsi rusdilli oxucuların milli musiqi terminoloğiyası ilə daha yaxşı tanış olmasını şərtləndirər.

Monoqrafiyanın ayrı-ayrı hissələri, onların müsbət məziyyətləri haqqında çox danışmaq olar. Burada Z.Səfərova dəst-xəttinə xas olan mövzuya ciddi, əsl peşəkarcasına yanaşma, alimin bütün elmi fəaliyyəti boyu sezilən müəyyən istiqamət üzrə ardıcıl, pillə-pillə inamla irəliləmə kimi keyfiyyətlər nümayiş olunur. Əsəri musiqişünas alimin yaradıcılığının zirvəsi də adlandırmaq mümkümdür.

Bütövlükdə “Azərbaycanın musiqi elmi” monoqrafiyasının rus dilində nəşr olunması milli musiqi elmində əlamətdar bir hadisədir. Müxtəlif əsrlərdə yaşayıb-yaratmış alimlərin həyatı, onların başlıca əsərlərinin əvvəl Azərbaycan, hazırkı nəşrdə isə rus dilinə tərcümə edilməsi, ətraflı şərhi və izahatı son dərəcə vacib və vaxtında həyata keçirilmiş layihədir. Zənnimizcə, bu dəyərli əsərin ingilis, fransız, ərəb və digər dünya dillərinə tərcüməsi görkəmli alim Zemfira xanım Səfərovanın fundamental əsərinin və onun timsalında milli musiqi elminin tarixinin dünya çapında daha da yaxşı tanınmasına xidmət edər. Bu işdə hörmətli musiqişünas alimə yeni-yeni yaradıcılıq uğurları diləmək istərdik.

C.MAHMUDOVA

sənətşünaslıq üzrə elmlər

doktoru, Ü.Hacıbəyli adına

Bakı Musiqi Akademiyasının

professoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 8 noyabr.- S.7.