İşıqlı adam

Unudulmaz qələm dostumuz, görkəmli alim və pedaqoq, bizi qəfil tərk etmiş Firidun Hüseynovun dünyaya gəlişindən 80 il keçir.

Ədəbi ictimaiyyətimizə yaxşı məlumdur ki, Firidun Mir Cəlal müəllimin ən istəkli tələbələrindən idi. Ustadının bir əsrlik yubileyi günündə böyük müəllimi haqqında vaxtilə yazdığı qeydlərini verməklə hər ikisinə Allahdan qəni-qəni rəhmət diləyirik.

Oxucular Mir Cəlalı həm gözəl hekayə ustası, sanballı romanlar, povestlər müəllifi kimi tanıyır, həm Azərbaycan sovet ədəbiyyatının yaradıcılarından biri, həm də gözəl ədəbiyyatşünas-alim kimi qiymətləndirirlər. Bu doğrudan da belədir. Mir Cəlal əli qələm tutan gündən ömrünün sonuna qədər həm bədii ədəbiyyat, həm də ədəbiyyatşünaslıq sahəsində eyni həvəs və coşqunluqla, eyni ardıcıllıq və uğurla, yorğunluq bilmədən çalışmış, zəngin və məhsuldar yaradıcılıq yolu keçərək, yüzdən artıq kitab çap etdirmişdir. Ədibin arxivində hələ nə qədər əlyazmaları, çap üzü görməmiş əsərlər yatır...

Bu kiçik yazıda Mir Cəlalın nə ədəbi-bədii yaradıcılığından, nə də ki, alimliyindən danışmaq istəyi var. Ancaq iyirmi beş illik tanışlıq, tələbəlik, aspirantlıq, müəllimlik, birgə iş və dostluq münasibətilə bağlı olan, kitab-dəftərə düşməyən maraqlı şəxsi keyfiyyətlər, elmi və ədəbi söhbətlərin, mübahisələrin bir qismini qələmə alıb yaşatmaq arzusu var.

Mir Cəlal bir insan, ədib, müəllim, alim, kafedra müdiri kimi həmişə — yaşının bütün çağlarında və hər yerdə bir cür görünən adam idi. O, sadəlik, səmimilik, təvazökarlıq timsalı bir adam idi. Ahıllığında hətta bir uşaq məsumluğu, paklığı, kövrəkliyi duyulurdu. Əslində böyük yazıçı, böyük alim, ustad müəllim olan, onu şəxsən tanıyanların dilində “yaxşı kişi” kimi ad qazanmış Mir Cəlalın ağzından “mən yazıçıyam”, “mən aliməm” sözlərini ömründə eşidən olmadı. O, bütün hallarda asta yeriyər, yavaş danışar, səsinin tonunu qaldırmazdı. Ancaq addımını sərrast atar, sözü mənalı, təsirli olardı. Onun sadəliyi, təmkini, dözümü, zahirən loru danışığı, fitrətən xəlqiliyi, bütün bunlarla yanaşı, dərinliyi, ciddiliyi, səmimiyyəti, suyuşirin adam olması haqqında çox şey demək olar. İncə təbəssümü, mənalı baxışları, duzlu yumoru, sümüyə işləyən kəsərli sözü, aydın məntiqi vardı. Obrazlı danışar, obrazlı yazar, az sözlə dərin fikir ifadə etməyə çalışardı. Yazıçılıqdan gələn bir həssaslığı, dəqiqliyi, ən başlıcası isə incə və dərin müşahidə qabiliyyəti vardır. Müşahidəçiliyi lap heyrət doğururdu. Tanış küçələrdən keçib gedəndə ayrı-ayrı məşhur binaların divarlarında, qapılarında olan xırda detallara işarə edər, diqqəti yönəldərdi ki, adamın matı-qutu quruyardı.

Mir Cəlal üçün ədəbiyyat hava və su idi. Həmişə, hər yerdə, bütün söhbətlərində ədəbiyyatdan, sənətdən, bunların elmi təhlilindən uzağa getməzdi. Nizami, Füzuli, Mirzə Cəlil, Sabir, Cavid, Səməd Vurğun kimi sənətkarlar haqqında danışmaqdan usanmaz, doymaq bilməzdi. Ədəbiyyat tarixi yazılanların tarixi deyil, oxunanların tarixidir, deyərdi. Və öz sözləri ilə desək, “kiflənmiş ədəbiyyatı” üzə çıxarıb mübaliğəli şəkildə tərif edənləri sevməzdi. Ədəbiyyatda ən çox qiymətləndirdiyi həqiqət, müasirlik, xəlqilik, sadəlik və yığcamlıq kimi məziyyətlər, aydın dil və üslub idi. Bədii əsərlərindən ən çox istədiyi övladları qədər sevdiyi “Bir gəncin manifesti” romanından tez-tez söhbət açsa da, bunu da yazıçılığını gözə soxmaq üçün eləmirdi, roman janrında yığcamlığa əməl etmək baxımından nümunə göstərirdi... Bir də vaxtilə “Dirilən adam” romanının haqsız tənqid olunduğunu yada salardı. Başqa heç bir əsərindən söhbət salmaz, yazıçı olduğunu, nə kimi əsərlər yazdığını dilinə belə gətirməzdi. Füzuli, Mirzə Cəlil, Sabir yaradıcılığından bəhs edən elmi əsərləri üzərində cilalama işini ardıcıl davam etdirərdi. “Azərbaycanda ədəbi məktəblər” adlı doktorluq işini kitab halında görmək ən böyük arzularından idi.

Qısa və mənalı yazmaqda Füzulini, Mirzə Cəlili, Sabiri, həmişə hamıya örnək hesab edər, nümunə göstərərdi. Füzuli poeziyası və poetikasının incəliklərini ümumiləşdirən tədqiqat əsəri ilə ədib özünü böyük qəlb şairinin incə bilicisi kimi tanıtmışdı. Sənət və sənətkarlıqdan söhbət düşəndə Füzulidən və Sabirdən yadında saxladığı misra və beytləri astaca əzbərdən söylərdi. Füzulinin:

Mühərrirlər yazanda hər nəsə aləmdə bir ruzi,

Mənə hər gün dili-sədparədən bir parə yazmışlar. —

beytini tez-tez yada salar, yüksək sənət nümunəsi kimi təqdir edərdi. Bir əyrilik, haqsızlıq, qeyri-obyektivlik görəndə Ağaməsih Şirvaninin iki misrası ilə ürəyini boşaldır, hirsini soyudurdu:

Nə vəfa dustda, nə şəfa dərmanda qalmışdır...

Nədəndi doğrular əyri qılınctək yanda qalmışdır?

Sabirdən daha çox misallar çəkər, xüsusilə “fəhlə” şerindən misralar deməyi xoşlardı.

Açıq hiss edirdin ki, bədii əsərlərindən ən çox sevdiyi “Bir gəncin manifesti” idisə, elmi tədqiqatlarından “Füzuli poetikası” və bir də “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabı idi (bəlkə də bu kitab onun “Azərbaycanda ədəbi məktəblər” adlı doktorluq işi ilə bağlı idi, ona görə). İyirminci əsrdə ən böyük şəxsiyyətlərimiz kimdir? — deyə sual edər və özü də heç kimin cavabını gözləmədən xüsusi iftixarla beş adamın adını çəkərdi: Mirzə Cəlil, Sabir, Üzeyir bəy, Hüseyn Cavid, Firidun bəy Köçərli. Klassik və müasir poeziyamızın bir-biri ilə bağlı və ayrılan, seçilən cəhətlərini daim araşdırar, onların sıx yaxınlığını göstərməklə yanaşı, fərqini də obrazlı bir dillə açmağa, ağartmağa çalışardı. Füzuli şerini gözəllik, döyüşkənlik timsalı kimi qiymətləndirərdi.

Nizamidən tutmuş bugünkü şair və ədiblərimizə qədər Azərbaycan ədəbiyyatının elə klassiki yoxdur ki, Mir Cəlal onun ədəbi irsi haqqında yazmasın, həm də yaxşı yazmasın. Yazdıqları məşhur və hamıya bəllidir. Yuxarıda deyildiyi kimi, burada ancaq onun yaza bilmədiklərindən, dediklərindən söhbət gedir. Hüseyn Cavid və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Məmməd Səid Ordubadi, Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Süleyman Rəhimov, Rəsul Rza və başqalarının şəxsiyyəti, yaradıcılığı, hikmətli sözləri, hazırcavablığı haqqında maraqlı fikirlər Mir Cəlalın söhbətlərini daha da şirinləşdirər, yapışıqlı edərdi.

Ədib həmişə öz müəllimi saydığı böyük şair və dramaturq Hüseyn Cavidlə yaxınlığını, görüş və söhbətlərini vaxtaşırı yada salar və belə deyərdi: “Cavid peyğəmbər kimi adam idi”. Sonra sözünə davam edərdi: “İçərişəhərdə mənim mənzilimə tez-tez gələrdi. Bir dəfə gəlib mənim yazı-pozu ilə məşğul olduğumu görüb soruşdu:

— Komsomol, nə yazırsan?

— Dissertasiya.

— Nədən?

— Azərbaycan qadın şairlərinin yaradıcılığından.

— Komsomol, heç çernil-kağıza heyfin gəlmir? Füzulidən yaz ki, sənin də adın Füzuli ilə bərabər tarixdə yaşasın.

Bu söhbətdən mən ayıldım, “Füzuli poetikası” kitabı belə yarandı. Sonra məşhur filosof Heydər Hüseynovun məsləhəti və təhriki ilə bu kitab mənim namizədlik dissertasiyam oldu”.

Böyük şairlə bir balaca mükalimə də onun poeziya aşiqi olduğunu, şeir sənətinə vurğunluğunu öyrənmək baxımından xeyli maraqlıdır: “— Cavid əfəndi, siz həm mənzum, həm də mənsur pyeslər yazırsınız. Hansını daha çox sevirsiniz? Şeri, yoxsa nəsri?

— Əgər müsahibim mənə şeirlə cavab verə bilsəydi, mən söhbəti də şeirlə edərdim”.

Mir Cəlal müəllim Cəlil Məmmədquluzadənin adı ilə bağlı olan Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbinə yüksək qiymət verir, Mirzə Cəlilin adını bəlkə də bütün dünya ədəbiyyatında ən uca tutduğu Lev Tolstoyla yanaşı çəkirdi. Azərbaycan klassiklərindən Nizamini, Füzulini, Mirzə Cəlili və Hüseyn Cavidi epoxal sənətkarlar, məktəb başçıları kimi ümumi bir sıraya qoyurdu. İyirminci əsr realist ədiblərimizdən biri haqqında dediyi “Haqverdiyev yeriyən Azərbaycandır” sözlərində sənətkarın dərin xəlqiliyinə, böyük ədəbi sima olduğuna aydın və qəti bir baxışı olduğu görünməkdədir.

Mirzə Cəlil ədəbi irsini və ümumən Molla Nəsrəddin realist ədəbi məktəbini gənclik illərində Səməd Vurğuna və Mehdi Hüseynə sevdirdiyini də ədib təvazökarlıqla qeyd edərdi.

M.S.Ordubadinin hazırcavablığı, incə yumoru, maraqlı atmacaları heç dilindən düşməzdi. Yenə də qısa və yığcam yazmağın məziyyətindən söhbət düşəndə “Gizli Bakı” romanını vaxtilə ixtisar və redaktə etdiyindən, Ordubadinin bu işdən razı qaldığından maraqlı söhbət açardı. Ordubadidən çəkdiyi misalların bir qismini bu sətirlərin müəllifi bir vaxt ədəbiyyatşünas Kamran Məmmədova vermiş və o da bunları “Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr” toplusunda çap etdirmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən Səməd Vurğun və Mehdi Hüseynlə dostluğu, şəxsi söhbətləri və yaradıcılıq əlaqələri ədibin istinad və iftixar mənbələrindən idi. Elə gün olmazdı ki, bu iki qiymətli dostunu, qələm yoldaşını yada salmasın, onların hər hansı bir yaxşı işini, bir tutarlı fikrini, bir əsərini, ya da bir misrasını, cümləsini, sözünü-söhbətini nümunə gətirməsin. Səməd Vurğunun hələ ilk gənclikdən odlu-alovlu qəlbə, fitri şairlik istedadına malik olduğunu deyər və bu adamın daxilində ictimai bir yanğı olduğunu məntiqi vurğu altına alardı.

Mir Cəlal müəllim mənəvi cəhətdən saf, təmiz bir insan idi. Tamah hissindən uzaq, az-çoxa qane olan, gözü-könlü tox, təmiz bir ziyalı idi. Özü də həmişə deyərdi ki, Səməd Vurğun məni bir dost kimi sevərdi, tərifdən sonra zarafat eləyərdi: “Mir Cəlal, sənin bir böyük eyibin var, sən “slişkom poryadoçnı adamsan”.

Ədibi bir alim, ədəbiyyatşünas kimi başqalarından fərqləndirən mühüm cəhət bu idi ki, tarixi şəxsiyyətlərə və ədəbi hadisələrə bir cümlə ilə, kiçik bir ştrixlə aydın və bitkin xarakteristika verməyi yaxşı bacarır, bir neçə sözlə onun yaddan çıxmayan portretini çəkə bilirdi. Qiymətləndirmək istədiyi adamın ən səciyyəvi keyfiyyətlərini üzə çıxarmağı, onu obrazlı şəkildə qabartmağı bacarırdı. Məsələn, bu sözləri heç yadımdan çıxmır: “Ədəbiyyatşünaslıq fikir söyləməkdir”, “Mirzə Cəlil məzlum Şərqin böyük ədibidir”, “Anamın kitabı” həqiqət kitabıdır”, “Haqverdiyev yeriyən Azərbaycandır”, “Bir institutun görə bilmədiyi işi Firidun bəy Köçərli görmüşdür”, “Azərbaycanı şeirə Səməd Vurğun gətirdi”, “Mehdi ədəbiyyatın qeyrətini çəkəndir”, “Müşfiq nakam şairdir” və s.

Mehdi Hüseynin geniş erudisiyalı, cəsarətli, dönməz iradəli, sabit xarakterli şəxsiyyət, ədib və tənqidçi olduğunu dönə-dönə xatırladan Mir Cəlal müəllim belə bir epizod da danışardı: “Bir dəfə professor Cəfər Xəndan kafedrada Mehdi Hüseynə Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığından xüsusi kurs vermişdi. Mühazirələri həvəslə oxuyan tənqidçi günlərin birində dərsdən çox əsəbi halda çıxdı. Kafedrada öyrəndik ki, bir tələbə auditoriyada ona belə bir sual verib:

— Müəllim, axı bu Mirzə Cəlildən nə qədər danışmaq olar?

— Nə qədər ki, sən başa düşməmisən, danışmaq olar, — deyə Mehdi Hüseyn ona kəskin cavab vermişdi”.

Mir Cəlal müəllim bu ibrətli misalı Cəlil Məmmədquluzadənin bir mütəfəkkir-ədib kimi böyüklüyünü anlamayan və yaxud anlamaq istəməyən bəzi elm adamlarına gətirərdi. “Mirzə Cəlil haqqında nə qədər dissertasiya yazmaq olar?” — deyənlərə özü belə cavab verirdi: “Cəlil Məmmədquluzadə haqqında biz hələ indi-indi yazmağa başlayırıq. Onun yaradıcılığından nə qədər yazılsa, yenə azdır”. Mir Cəlal müəllim bu böyük realistin ədəbi irsinə iyirmidən artıq elmi məqalə və “Cəlil Məmmədquluzadə realizmi haqqında” adlı qiymətli bir kitab həsr etmişdi. Ədibin yaradıcılığı üzərində elmi işini həyatının son günlərinə qədər həvəslə davam etdirirdi. Mirzə Cəlildən nə vaxt söhbət düşsəydi: “XX əsrdə Yaxın Şərqdə heç bir xalqın belə böyük adamı olmayıb” — deyər və bu böyük həqiqəti dərk etməyənləri dünyadan xəbərsiz sayardı. Odur ki, Mirzə Cəlil yaradıcılığından dissertasiya mövzuları verməkdə səxavətini əsirgəmirdi. “Cəlil Məmmədquluzadə filosof yazıçıdır” fkrinə qarşı çıxıb “onun sistemi yoxdur” söyləyənlərə Mir Cəlal müəllim istehza ilə deyərdi: “Bəs sizin fəlsəfi sisteminiz varmı ki, diplomunuza “filosof” yazdırmısınız?”

Ədəbiyyatdan canlı həyat qədər zövq alan, şeir və sənətdən danışmaqdan əsla doymaq bilməyən, bədii əsərlərin, klassik irsin nəşri və ardıcıl təbliğini bir an belə unutmayan həssas, tələbkar, qayğıkeş bir vətəndaş olan Mir Cəlal gənc ədəbiyyatşünaslara ədəbiyyatımızın və dilimizin qeyrətini çəkməyi həmişə tövsiyə edərdi.

Bədii yaradıcılıqda istedadın gücünə üstünlük verən ədib, hər yazıçını bəyənməzdi. Füzuli, Mirzə Cəlil, Sabir, Lev Tolstoy, Çexov onun üçün sənətkarlıq meyarı idi. “Biz Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu”ndan çıxmışıq” fikri məşhurdur. Yazıçılar siyahısında adamların çoxluğu, əsl qələm sahiblərinin, yaxşı yazanların azlığı onu çox narahat edirdi. Ona görədir ki, tez-tez deyirdi: “Qardaş, küçədə kimi görürsən, qoltuğunda papka, deyir yazıçıyam, heç oxucuyam deyən yoxdur”.

Həm görkəmli bir ədib kimi çıxış və söhbətlərində, həm də ədəbiyyatşünas-alim kimi qiymətli monoqrafiyalarında, məqalələrində tarixi və ədəbi şəxsiyyətlərə düzgün, obyektiv qiymət verən, ağı qaradan, yaxşını pisdən, güclünü zəifdən seçməyi bacaran Mir Cəlal başqalarından da bunu tələb edirdi. “Gövhəri qumdan ayırmağı bacarmaq lazımdır, arxivlərin əsiri olmaq yaramaz” - deyərdi.”

Gənc ədəbi qüvvələrə qayğı bəsləmək, onların yazılarını çap etdirmək, yaradıcılıq dərnəklərində onları dinləmək, ilk şeir və hekayələrini bir ustad kimi qiymətləndirmək, saf-çürük eləmək, sənətin çətin, şərəfli və doğru yollarını göstərmək Mir Cəlal müəllimin gündəlik işlərindən idi.

Mir Cəlal müəllim həyatının, elmi-pedaqoji fəaliyyətinin, bədii yaradıcılığının əsas hissəsini, ən gözəl və məhsuldar çağlarını Azərbaycan Dövlət Universitetində, filologiya fakültəsinin tələbələri arasında, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasında keçirmişdir. Tam on səkkiz il bu kafedranın müdiri olmuşdur. O, filoloqlara, şərqşünaslara, jurnalistlərə, kitabxanaçılara ədəbiyyatşünaslığın əsaslarından, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən mühazirələr oxumuş, gənc elmi qüvvələrin yetişməsində uzun illər böyük əmək sərf etmişdir.

Azərbaycan Dövlət Universitetini Mir Cəlal müəllim öz doğma evindən, ocağından artıq sevirdi.

Mir Cəlal müəllim kafedrada öz müdirliyini heç vaxt hiss elətdirməzdi. Hamı ilə son dərəcə mülayim rəftar edərdi, uşaqla uşaq, böyüklə böyük idi. Bir dissertasiyanı, ya kitabı müzakirə üçün oxutmaq lazım gələndə, məsləhət bildiyi adama işarə ilə “əlindən öpür” deyərdi. Yaxud heç görməzdin ki, işə yubanan, ya da uzun zaman işdə gözə görünməyən bir adamı danlasın, işdən-gücdən aralı dolanmağın səbəbini soruşsun. Belə hallarda çox sərrast və təmkinli bir sualı vardı: Harda işləyirsən? Bütün mətləb yumorda yoğrulmuş bu sadə sual altında durulub aydınlaşardı.

Vəfatından bircə gün əvvəl kafedrada bizimlə yenə də dərsliklərin, monoqrafiyaların çapından, bədii əsərlərinin çoxcildliyindən inamla, ümidlə, şirin-şirin söhbət edən bu əvəzsiz ədibimizin, unudulmaz müəllimimizin, yenilməz həyat eşqi ilə yazıb-yaratmaqda olan müdrik insanın aramızdan vaxtsız gedəcəyinə inanmaq çətin idi. İnana bilmirdim ki, “Dirilən adam”ı yazan ədib ölə bilər. “Bir gəncin manifesti”, “Füzuli poetikası” və başqa onlarla kitabların, “Həyat hekayələri”nin müəllifi birdəfəlik köçə bilər. Elə bil ki, sinəsi sözlə, dodağı gülüşlə dolu olan bu nəcib insan həyata həmişəlik göz yummadı. Elə bil ki, bir göy göyərçinə dönüb harayasa uçub getdi və nə zamansa qayıdıb bizimlə yarımçıq qalmış söhbətini davam etdirəcəkdi.

Firidun Hüseynov

Yanvar, 1983

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 15 noyabr.- S.6.