İki "Leyli və Məcnun"

Əsbabi-soxən nişatü nazəst,

Zin hər do soxən bəhanə sazəst.

Nizami

Olduqca mən götürmə

bəladən iradətim,

Mən istərəm bəlanı,

çü istər bəla məni.

Füzuli

Nizami ilə Füzuli arasında 400 illik bir zaman vardır. Buna baxmayaraq, yazmış olduqları "Leyli-Məcnun" hekayəti hər iki şairi bir-birinə yaxınlaşdırmışdır. Eyni amil bu iki şairin adını Azərbaycanla daha sıx bağlı etmişdir.

Müsəlman Şərqinin farsca yazdığı dövrdə, Şirvanşahın arzusuna uyğun olaraq, Gəncəli Nizaminin dühası sayəsində "Leyli-Məcnun" hekayəti Ərəbistanın "qızğın qumsallıqlarından" çıxarılmış, klassik İran ədəbiyyatının yayıldığı bütün abad yerlərə aparılmışdır. Daha sonra türk klassizminin çiçəkləndiyi dövrdə, ədəbi Azəri mühitindən doğan böyük türk şairi Füzulinin yaradıcılığı ilə bu dastan, başda azərilər olmaqla, ədəbiyyat maraqlısı bütün türk arifləri arasında məşhur olmuşdur. Çağdaş Azərbaycan bəstəkarı Hacıbəyli Üzeyirin hümmətiylə də 1908-ci ildə opera şəklinə salınmasıyla bu hekayə Azərbaycanda geniş xalq təbəqəsi tərəfindən daha da mənimsənilmişdir. Beləliklə, bugünkü halıyla "Leyli-Məcnun" bir ərəb hekayəti olmaqdan artıq bir Azərbaycan operası kimi tanınmaqdadır.

Füzulinin adıyla bütün türk ədəbiyyatına, opera şəklinə salınmaqla da Azərbaycan musiqi və teatr aləminə mənsub olan bu mövzunun farscası ilə türkcəsi arasındakı münasibət, şübhəsiz, türk və Azərbaycan ədəbiyyat və sənət adamları kimi, bütün ziyalıları da maraqlandırır.

Təsəvvürü təbii olan bu marağı nəzərə alaraq hər iki əsərin qarşılaşdırılmasından doğan bu araşdırmanı da "Azərbaycan şairi Nizami" kitabına əlavə etməyi faydalı bildik.

Təzkirələrdən bəzilərində Füzulinin adı Nizami əsərlərinin mütərcimləri arasında qeyd olunmaqdadır.

Avropa şərqşünaslarının yazdıqları əsərlərdə də Füzulinin "Leyli-Məcnun"u üçün "İran şairi Nizami"nin məşhur əsərindən tərcümə və ya iqtibas edilmişdir, - deyə yazılır.

Türkcə "Leyli-Məcnun"un farscadan tərcümə olmadığı elə ilk baxışdaca iki əsər arasındakı həcm fərqi ilə gözə çarpır. Nizaminin əsəri 4.600 beyt olduğu halda, füzulininki ancaq 3.200 beytə qədərdir. Bundan başqa, hər iki əsər hər nə qədər eyni vəzndə və məsnəvi şəklində yazılmış olsa da, Füzuli həsb-hallara aid parçaları qəzəl şəklində vermiş və bunları ayrı-ayrı vəznlərdə yazmışdır; bir neçə yerdə dördlük şəklini də işlətmişdir.

Nizami üslubuna xas olan təmsillərlə hekayə içində hekayələr şairin bu əsərində daha bol ikən, Füzulinin təhkiyəsində bu kimi əlavələr yoxdur.

Sonra Nizamidə hekayəyə daxil edilmiş bəzi şəxslər də Füzulidə yoxdur. Məsələn, Nizami Məcnunun dayısına hekayədə bir rol verir. Bunun kimi, Bağdadlı Səlam adında bir ədəbiyyat maraqlısını bir neçə dəfə Məcnunla görüşdürür. Bu adam "vurğun bədəvi"nin şeirlərini toplayıb, ədəbiyyat maraqlıları arasında yayır.

Bu iki şəxsdən Füzulidə bəhs olunmur. Bunun kimi, Məcnuna dostluq və köməklik edən vəfalı Zeydin macərası da mənzumənin türkcəsində farscasından çox qısa verilmişdir.

Zeyd İbni Səlamın vəfatı xəbərini gətirdiyi zaman, Nizamiyə görə, Məcnuna "düşmənin ömrünü sənə bağışladı" - deyir. Məcnun isə "Sənə - deyil, Leyliyə - deyəcəkdin" - deyə Zeydin səhvini düzəldir. Lakin Zeyd "Məcnunla Leylinin iki bədəndə bir can olduqlarını səndən duymuşdum; bu halda, sənə bağışladı - deməklə, Leyliyə bağışladı - demişəm" söyləməklə Məcnun Zeydin özünü həqiqətən tanıyır, gerçək bir dost olduğu qənaətinə gəlir.

Füzulidə isə eyni əhvalat bu yolla cərəyan edir: Zeyd Məcnuna "Gözün aydın, düşmənin öldü" - deyir. Məcnun isə:

Ol dostum idi, degildi düşmən,

Həm ol ana aşiq oldu, həm mən.

Ol canını verdi, vasil oldu,

Öz mərtəbəsində kamil oldu. -

deyə cavab verir.

Leylinin İbni Səlamla evləndirilməsi ilə əlaqədar aşiqlə məşuq arasındakı tənələri dahi şairlər ayrı-ayrı şəkillərdə qələmə alırlar:

Nizamiyə görə, Leylinin ərə getdiyi xəbərini alan Məcnun sevgilisinin vəfasızlığından bəhs edən yanıqlı şeirlər yazmışdır. Bu şeirləri Leyli eşitmişdir. Atasının vəfatı ilə əlaqədar Məcnuna başsağlığı məktubu göndərən Leyli bu yolla özünün necə ərə verildiyini Məcnuna anladır. Nikahlısı olmaqla bərabər, İbni Səlama təslim olmayıb, bütün səmimiliyi ilə Məcnuna bağlı qaldığına inandırır.

Füzulidə isə bu tamamilə başqa şəkildədir; evlənmə hadisəsini eşidən Məcnun Leyliyə bir məktub göndərir; bu məktubda aşiq əvvəlcə sevgilisini vəfasızlıqda təqsirləndirərək:

Gül qönçəliyində xar iləndir,

Açılsa bir özgə yar iləndir.

Əslində dikən çəkər əzabın,

fəslində həkim alır gülabın. -

dedikdən sonra, hər necə də olsa, öz sədaqət və eşqini bu yolla təkrarlayır:

Peyvəndini qeyr ilə eşitdim,

Billah ki, bəsi təəccüb etdim.

Ey çeşməyi-abi-zindəgani,

Sən canım içindəsən nihani.

Bir ləhzə gözümdən olmadın dur,

Vəslin necə oldu qeyrə məqdur?

Gər İbni Səlamə nuri-Leyli

Bir vəchilə eyləmiş təcəlli.

Leylidən olan xəyalı görmüş,

Öz vahiməsiylə eyş sürmüş.

Leyli deməsin bina karındır,

Kim, ona xəyalı həmnişindir.

Məcnundan edərmi ol cüdalıq?

Qeyr ilə edərmi aşinalıq?!

Leyli isə bu məktuba verdiyi cavabda öncə özünü müdafiə edir:

Mən gövhərəm, özgələr xiridar;

Məndə degil ixtiyari-bazar.

Dövran ki, məni məzada saldı -

Bilməm kim idi satan, kim aldı.

Olsaydı mənim bir ixtiyarım,

Olmaz idi səndən özgə yarım.

Gər töhmətə olmuşam giriftar,

İkrah ilə məndən olma bizar.

Bir dür degiləm ki, ola həkkak

Aldıqda təsərrüfündə çalak;

Gör İbni Səlamə dilfüruzəm,

Şəmi-şəbü afitabi-ruzəm.

Qanedir iraqdan almağa nur,

Mən andanü məndən ol ola dur.

Axırda özünü qəfəsdə bir bülbülə bənzədən Leyli məktubuna bunları əlavə edir:

Bilməm bu qəfəsdə nola halım,

Sındırdı bəla pər ilə balım.

Bir vəhşi ilə gər etmişəm xu,

Müstəvcibi-sərzəniş degil bu.

Vəhşilər imiş səninlə həmdəm,

Həmrəng olubam səninlə mən həm.

Ey aşiqi-müstəməndi-məhcur,

Tutqıl məni-müstəməndi məzur.

Səbr et neçə gün ola ki, gərdun

Bu günləri eyləyə digərgun…

İlk hekayə arasında olayların gəlişməsiylə hadisələrin necə olduğu haqqındakı rəvayətlərdə də ayrılıqlar vardır:

Nizamidə Məcnun Nofəlin nəticəsiz qalan əsgəri müdaxiləsindən sonra ancaq insanlardan ümid kəsərək çöllərə düşmüşdür. Füzulidə isə hələ Məkkədən dönən zaman Məcnun atasından ayrılmış və çöllərə düşmüşdür; Nofəl onu bu vəziyyətdə tapmış, "qızı sənə alacağam" - deyə məşhur macəraya atılmışdır.

Nizamidə Leylinin təşəbbüsü ilə biri İbni Səlamın sağlığında, biri də onun vəfatından sonra Leyli ilə Məcnun arasında iki dəfə görüşmə səhnəsi təsvir edilməkdədir. Halbuki füzulidə Leyli Məcnun ilə yalnız bir dəfə baş-başa qalmışdır.

Məcnunun atası ilə keçən görüşmələri də iki şair tərəfindən iki cür anladılmaqdadır:

İki rəvayəti bir-birindən ayıran şəklə aid daha bir çox təfsilat da vardır.

Füzuli Məcnunun hələ qundaqda bir körpə ikən aşiq olduğunu göstərmişdir. Bu ovunmadan ağlayan körpəni ovutmaq üçün dayəsi qonşudakı gözəl qadına götürdərmiş, uşaq da ancaq bu gözəlin qucağında ovunarmış. Bu cəhət Nizamidə yoxdur.

Məcnunun təbiət ünsürləri ilə olan təmas və münasibətləri haqqında da iki şairin hekayələrində bəzi ayrılıqlar vardır:

Füzulidə dağ və irmaqla həsb-hal edən Məcnun Nizamidə ağacla danışır. Nizamidə qarğa ilə həsb-hal edən aşiq füzulidə göyərçinə dərdini deyir. Bu qəbildən az önəmli daha bir sıra fərqlər var…

Məcnun surətini təsvir edərkən Nizamidəki bəzi təfərrüatın Füzuli tərəfindən atılması və onda olmayan bir sıra cəhətlərin, əksinə, artırılması, şübhəsiz, gəlişi gözəl bir əməliyyat əsəri deyildir. İrəlidə görəcəyimiz kimi, bütün bunlar dərin düşünülmüş bir tablonun əsl göstərmək istədiyi ana fikri tamamlamaq və bildirmək üçün bir sənətkar fırçasının şüurla vurduğu və ya sildiyi boyalardır.

Nizaminin Məcnunu ərəb qəbilələrindən Amirilər şeyxinin oğludur. Şəxsinin coğrafi bir müəyyənliyi vardır. Bağdadlı ədib Səlamın Məcnunla təmasını qeyd etməklə də şair bu müəyyənliyi bildirmiş olur. Leyliyə aid bəzi təfərrüatı anladarkən də Nizami yerli ərəb adət və üsullarıyla hesablaşır. Onun surətlərində, əvvəlcə də qeyd etdiyimiz kimi, zaman və məkan damğaları vardır.

Füzulinin Məcnunu isə bu kimi qeydlərdən azaddır. O, Amiri şeyxinin deyil, bir ərəb əmirinin oğludur. Buradakı ərəblik qeydi belə, bəlkə də, əfsanənin mənhəyinə hörmət üçün edilmişdir. Hər hansı bir cinsdən həqiqi bir adam, Füzuliyə görə, həqiqi aşiq - yəni Məcnun ola bilərdi. Necə ki, Füzulidə sırf bir ərəb qəbiləsinə aid olaraq təsvir olunan macərada rol alan Nofəlin "Rumlu bir igid" olması ilə ordusunun da bir "türk ordusu" olduğuna işarələr vardır. Bu surətlə hekayənin müəyyən bir reallıq deyil, mücərrəd bir xəyal məhsulu olduğu rəmzləndirilmiş olur.

Daha "Məcnun" deyə aləmə rüsva bir aşiq deyil, qundaqda, məsum bir körpə ikən Qeysi hüsnə vurğun göstərərək:

Eşq idi ki, oldu hüsnə mail,

Hüsnü nə bilirdi tifli-qafil.

- deyən "Leyli-Məcnun"dakı Füzuli bundan əvvəl qəzəllərinin birində:

Vadiyi-eşqdə sevda ilə

sərgəştə idim,

Gəlmədən gərdişə bu

künbədi-dəvvar hənuz. -

deyən şairin özüdür.

Eşqin qədimliyinə qane olan sənətkar qəhrəmanındakı eşqi məktəbdə rastlaşacağı Leylisini görmədən açığa vurmasıyla eşq fəlsəfəsini Nizamidən daha mistik bir üslubla ifadə etməkdədir.

Nizami də, Füzuli kimi, eşqi kainatın səbəbi olaraq alır. Ustadın bu xüsusdakı görüşü kitabımızın müəyyən yerində anladılmışdır. Yalnız sənətindəki, növünə məxsus, realizm ilə o, Amiri şeyxinin oğlundakı eşqi onu məktəbdə Leyli ilə görüşdürmədən üzə çıxarmamışdır.

Eyni metod fərqiylə Nizami Məcnunu insanlardan məyus edərək, çöllərdə vəhşilərlə həmdəm qılmaq üçün Nofəlin müdaxiləsi kimi şiddətli bir amilə bağlamağı sənət realistliyinə daha münasib gördüyü halda, füzuli buna ehtiyac duymur. Leyli ailəsinin Qeysin atasına, sadəcə, "Oğlun dəlidir" - deyə rədd cavabı verməsi aşiqin dəli olub çöllərə düşməsi üçün kifayət edir.

Nizami küskünlük və vurğunluğun qüvvətini göstərmək üçün Məcnunun atasını və dayısını dəfələrlə onun özüylə görüşdürür; aralarında saatlarca danışıqlar və çəkişmələr olur. füzuli isə bu cazibənin qüvvət və qüdrətini uzun-uzadıya deyişmələr və dürlü şəxslərin mübahisələrinə lüzum göstərmədən, daha çox təsəvvür olunmayacaq bir-iki qələm çalmaqla simvolik bir vaqiə ilə anladır.

Zavallı ata ilk dəfə oğlunu səhranın bir tərəfində, hər kəsdən ayrı, öz-özüylə qalmış, dalğın və pərişan bir halda tapır. Məcnun başını belə qaldırmadan:

Get, dərdimə sən dəva degilsən,

Biganəsən, aşina degilsən.

Mən böylə kəlamə tutmazam guş,

Leyli sözü söylə, yoxsa xamuş. -

deyir.

Zavallı kişi atası olduğunu anladaraq özünü nişan verməyə başlayınca da Məcnunun ona üz vermədiyini şair belə anladır:

Dedi: nədir, ata, yoxsa anə,

Leyli gərək, özgədir fəsanə!

Vəziyyəti belə görüncə işin nə qədər ciddi olduğunu anlayan ixtiyar, oğluna hiylə gəlir:

Verdi bu firiblə təsəlli

Kim, dur gedəlim, çağırdı Leyli.

Leyli adını eşidincə Məcnun dərhal yerindən qalxır və atasıyla bərabər evə gəlir.

Atasının Məcnunla ikinci görüşündə də Füzuliyə xas mistik bir nöqtə ilə qarşılaşırıq:

Hadisə Nofəlin müdaxiləsindən sonra baş verir. Leyli ailəsinin, başlarına yeni bir macəra açar deyə Məcnunu öldürəcəkləri xəbəri yayılır. Zavallı ata dura bilmir, oğlunu qandıraraq evə gətirmək istəyir. Görüşürlər: ata öyüd-nəsihət verir; oğul da öz növbəsində eşqin sağalmaz bir dərd olduğundan bəhs edib durur.

Buraya qədər hər iki şairin hekayələri, aşağı-yuxarı, bir-birinə bənzəməkdədir.

Fəqət Füzuli davam edir: danışdığı yerdə Məcnunun qolundan qan açılır: atası təlaş və heyrətdə ikən tövrünü belə pozmayan Məcnun, "Ata, fikir eləmə" deyir və "fəssadın qan almaq üçün Leylinin qolunu neştərlədiyini" anladaraq əlavə edir:

Ol zəxm əsəri göründü məndə,

Biz bir ruhuz iki bədəndə.

Bizdə ikilik nişanı yoxdur, məndə,

Bir-birinin özgə canı yoxdur.

Sanma ki, ol oldürü mənəm mən,

Bir canlə zindədir iki tən.

Xürrəm oluram o olsa xürrəm,

Qəm yetsə ona bana yetər qəm.

"İki canda bir ruh" fikri Nizamidə də vardır. Şair özünə xas təşbeh bolluğu ilə bu "ikili birliyi" dürlü tapıntılarla tərif edir. Məcnunun Leyli adına söylədiyi Nizamicə monoloqları bu fikri ifadə edən şah beytlərlə doludur; fəqət incə tapıntılı bu beytlərdən heç biri Məcnunun qolundan açılan qan qədər inandırıcı deyildir.

(Ardı var)

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 29 noyabr.- S.1; 5.