Humanist yazıçı

Oktyabrın 11-i Aida xanım İmanquliyevanın dünyaya gəlişinin 75-ci ilinin ilk günüdür. Onun çox maraqlı və əhatəli elmi-ədəbi fəaliyyətinin müxtəlif nümunələri bu gün də həvəslə oxunur və öyrənilir.

Unudulmaz Aida xanımın Livan ədibi Mixail Nüaymədən bəhs edən “Humanist yazıçı” (“ƏQ”, 18.03.1988) məqaləsini və orijinaldan çevirdiyi “Qu-qu” saat” (“ƏQ”, 10.04.1965) hekayəsini təqdim edirik.

Livan yazıçısı Mixail Nüaymənin (1889-1988) adı təkcə Ərəb Şərqində deyil, onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da geniş şöhrət qazanmışdır. O, nasir və şair, ədəbiyyatşünas və tənqidçi, dramaturq və publisist kimi məşhurdur. Müasir ərəb ədəbiyyatının formalaşmasında və bu gün dünya ədəbiyyatları içərisində layiqli yer tutmasında Nüaymənin xidməti az olmamışdır.

1895-ci ildə Livanın şimalında Səniin dağının ətəyində yerləşən, səfalı Biskintə kəndinin sakini Yusif Nüaymə 6 yaşlı oğlu Mixaili Rus - fələstin pravoslav cəmiyyətinin hamiliyi ilə açılmış rus missioner məktəbinə oxumağa verir. Balaca Nüaymə rus dilini ilk dəfə elə bu məktəbdə öyrənir. Sonra isə Nazaret şəhərində həmin cəmiyyətə mənsub olan "Rus müəllimlər seminariyası"nı ("Darulmüəllim ər-rusiyyə") müvəffəqiyyətlə bitirir və 1905-ci illər təhsilini davam etdirmək üçün Rusiyaya - Poltava şəhərindəki seminariyaya göndərilir. Burada gənc Nüaymə görkəmli rus yazıçılarının həyat və yaradıcılığı ilə yaxından tanış olur. Turgenevin və Dostoyevskinin romanları, Çexovun hekayələri, Puşkinin və Lermontovun poeziyası, Belinskinin elmi-tənqidi əsərləri, böyük proletar yazıçısı Qorkinin o zamankı rus həyatının ən qaranlıq guşələrini işıqlandıran kitabları Nüayməyə öz doğma vətənində əsrlərdən bəri hökm sürən ətaləti, cəhalət və durğunluğu, vətəninin xarici müdaxiləçilərdən asılı vəziyyətini, xalqının başına gələn bəlaların əsl səbəblərini daha dürüst, aydın başa düşməkdə kömək edir.

Mixail Nüaymənin Poltavadakı təhsil illəri 1905-ci il Birinci rus inqilabının yatırıldığı, irticanın son dərəcə azğınlaşdığı bir dövrə təsadüf edir. Təbiət etibarilə çox həssas, humanist olan Nüaymə şahidi olduğu hadisələri ürək ağrısı ilə qarşılayır və istismarçıların, hakim dairələrin özbaşınalığı və zülmünə qarşı öz etiraz səsini ucaltmaqdan çəkinmir. Uzaq ərəb ölkəsindən gəlmiş, lakin Rusiyanın əməkçi xalqı ilə ünsiyyət bağlamış Nüaymə oxuduğu seminariyada tez-tez təşkil olunan tələbə yığıncaqlarının və nümayişlərin fəal iştirakçısı olur. Yazıçının tələbəlik xatiratlarında bu sətirlər yazılmışdır: "Mənim həyatım bu ölkənin həyatı ilə sıx bağlıdır. Mən özümü onun oğullarından biri hesab edirəm. Mən də onun xalqı kimi, çarın və onun rəhmsiz əyanlarının dəhşətli təzyiqini hiss edirəm". Tələbə tətillərində iştirak etdiyinə və qiyam zamanı çar mütləqiyyətinə qarşı alovlu nitq söylədiyinə görə Nüaymə bir illiyə seminariyadan xaric edilir. Bu dövrdə o, inqilabi hadisələrin təsiri altında "Donmuş çay" adlı rus dilində ilk şerini yazır. Həmin şeirdə müəllif Rusiyanı qalın buzlarla buxovlanmış nəhəng bir çaya bənzədir. Möhtəşəm çay qışın buzlarını əridib məhv edəcək baharın gəlişini səbirsizliklə gözləyir. Nikbin sonluqla bitən bu şeirdə Nüaymə Rusiyanın xoşbəxt gələcəyinə əmin olduğunu bildirir.

Biz sənə inanırıq, Rusiya,

Qəlbimizdə sönməyən, alovlu bir inam var.

Sənin xoşbəxt günlərin səs salacaq dünyaya,

Bütün guşələrini bəzəyəcəkdir bahar!

Maraqlıdır ki, sonralar Nüaymə həmin şeri ərəbcəyə tərcümə etmiş və şerin son misralarını öz vətəni Livana müraciətlə yazmışdır.

Ah, Livan, sənin baharın nə vaxt gələcək!

Sənin buzların nə vaxt əriyəcəkdir!

Sətri tərcümə

1911-ci ildə M.Nüaymə seminariyada buraxılış imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verir və vətəninə qayıdır.

Bütün dünyada görkəmli yazıçı, tənqidçi, ictimai xadim kimi şöhrət qazanmış, müasir ərəb ədəbiyyatının klassiki sayılan Mixail Nüaymə Rusiyada keçirdiyi illəri həmişə xüsusi bir səmimiyyətlə xatırlayır, mütərəqqi rus ədəbiyyatınn onun istedadlı bir yazıçı və tənqidçi kimi yetişməsində nə qədər böyük rol oynadığını minnətdarlıqla qeyd edir. O, özünü "Puşkinin, Lermontovun və Turgenevin incə sənətinin, Qoqolun göz yaşları içərisindəki gülüşünün, Tolstoyun cazibəli realizminin, Belinskinin ədəbi ideallarının, Dostoyevskinin ən yüksək insanpərvərliyinin" yetişdirməsi hesab edir.

Poltava şəhərinə Nüaymə ikinci dəfə 46 ildən sonra, 1956-cı ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqının dəvəti ilə Sovet İttifaqında qonaq olduğu zaman gəlir. İndi bu şəhər Nüaymənin yaddaşında həkk olunmuş "üstü küləşlə örtülü kiçik daxmalardan, çirkli ensiz döngələrdən, cır-cındır geyimli adamlardan ibarət, aclıq və səfalət hökm sürən Poltava" deyil. Bu səfəri zamanı Nüaymə Moskva, Leninqrad, Kiyev, Volqaqrad şəhərlərini də gəzir. Vətənə qayıtdıqdan sonra o, "Moskvadan və Vaşinqtondan uzaqlarda" adlı məşhur publisistik əsərini yazır.

1962-ci ildə M.Nüaymə Sovet İttifaqının tərksilah uğrunda keçirilən Ümumdünya konqresinə Livanın nümayəndəsi kimi gəlmişdi.

M. Nüaymə Ərəb Şərqinin demək olar ki, bütün ölkələrini gəzmişdir. Livan həyatının ən təhlükəli və həyəcanlı günlərində ərəb aləminin ağsaqqal, dünyagörmüş hörmətli ədibi dəfələrlə həmvətənlərinə müraciətlə çıxış etmişdir.

Nüaymə bir neçə Avropa ölkələrinin və ABŞ-dakı bəzi universitetlərin fəxri doktoru seçilmişdir. O, "Lotos" mükafatının və Hindistanın ən yüksək ədəbiyyat mükafatının laureatıdır.1979-cu ildə Beyrutda YUNESKO xətti ilə M.Nüaymənin anadan olmasının 90 illik yubileyi təntənəli şəkildə qeyd edilmiş və ədib Livanın ən ali hökumət ordeni ilə təltif olunmuşdur. Həmin il yazıçının şərəfinə bir sıra ərəb ölkələrində ədəbiyyat festivalı keçirilmişdir.

M.Nüaymənin bədii əsərləri dünya xalqlarının bir çox dillərinə, o cümlədən rus, Ukrayna, Azərbaycan dillərinə tərcümə olunmuşdur. Görkəmli yazıçının həyat və yaradıcılıq yolu Azərbaycan SSR EA Şərqşünaslıq İnstitutunun ərb filologiyası şöbəsində uzun illərdən bəri xüsusi tədqiq edilir.

Humanist yazıçı, mütəfəkkir alim Mixail Nüaymənin xatirəsi sovet oxucuları və şərqşünasları üçün həmişə əziz olaraq qalacaqdır.

Aida İmanquliyeva

“Ədəbiyyat və incəsənət”,

18 mart 1988

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 11 oktyabr.- S.4.