"Qu-qu" saat

M.Nüaymə mütərəqqi humanist Livan yazıçılarındandır. 50 ildən artıqdır ki, o, ədəbi yaradıcılıqla məşğuldur. Livan xalqının həyatını, mübarizəsini əks etdirən əsərlər yazır. Onun qələmindən çoxlu hekayə, şeir, ədəbi-tənqidi məqalə, pyes və roman çıxmışdır.

Bu yaxınlarda Beyrutda Nüaymənin üç cilddən ibarət memuarları nəşr edilmişdir.

M.Nüaymə hekayə və novella müəllifi kimi daha çox şöhrət qazanmışdır.

Hazırda M.Nüaymə Livanın Biskintə adlı kiçik bir kəndində yaşayır. Yaşının 75-i ötməsinə baxmayaraq o, məhsuldar fəaliyyətini davam etdirir.

"Biri var idi, biri yox idi" hekayələr məcmuəsi də M.Nüaymənin məşhur əsərlərindəndir. Aşağıda dərc olunmuş hekayə həmin məcmuədən götürülmüşdür.

Tərcüməçi

1922-ci ilin may ayında bir məktub almışam. Müəllifin kim olduğunu bilmirəm. Ancaq zərfin üzərindəki möhürdən müəyyən edirəm ki, O, Livanın kiçik bir kəndindən göndərilmişdir. Bu qəribə məktubu diqqətlə oxuduqdan sonra mən, bütün məsuliyyəti öz üzərimə götürüb, onu mətbuatda dərc etdirirəm.

Dünən bizim kənddə bir nəfər vəfat etmişdi. Kəndin bütün əhalisi, böyükdən kiçiyədək, hamı onu məzara yola salırdı. Şərq və Qərb kilsələrinin rahibləri də burada iştirak edirdilər. Mərhumun qəbrinə hərə bir ovuc torpaq atdı. Torpaq dəfn iştirakçılarının göz yaşları ilə islanmışdı.

Deyirlər dahi o kəsdir ki, böyük kitablar yazır, gözəl şeirlər yaradır, heykəllər ucaldır, bəşəriyyət üçün ixtiralar edir. Mərhum isə bunların heç birindən deyildi. Bununla belə o, dahi idi və qəlbimizdə dahi olaraq da qalacaqdır. Nə üçün? Ona görə ki, o, dünyada özünü itirib, sonra yenidən tapa bilmişdi. O, "Qu-qu" saatı ilə mübarizə aparmış və qalib gəlmişdi. "Qu-qu" saatı ilə mübarizədə qalib gələn şəxs isə dahidir.

Həmin şəxs bizim kəndə iki il bundan əvvəl gəlmişdi. O, heç kəsi tanımır, onu da heç kəs tanımırdı. İndiyə kimi bu adam barədə məndən başqa kimsə bir şey bilmir.

Biz livanlıyıq və Livan kəndlilərinin qanun-qaydalarını yaxşı bilirik. Livan kəndlisi qapısını heç kəsin üzünə bağlamaz və bir tikə çörəyini heç kəsdən əsirgəməz. Ancaq onlar adamı sorğu-suala tutmağı çox sevirlər: Kimsən? Nəçisən? Hardansan? Niyə? Və s.

Yuxarıda haqqında danışdığımız adamın kəndə gəldiyi günün səhəri artıq hamı bilirdi ki, o, amerikalıdır, adı da Tomasdır. Həmçinin öyrənmişdilər ki, o, Livanda anadan olmuş, uşaqlıq və gənclik illərinin bir hissəsini Livanda keçirmiş, sonra isə vətənini tərk edib Amerikaya getmişdir. Orada iyirmi il əlləşib, bütün qüvvəsini itirəndən sonra yenidən Livana qayıtmış, bizim kəndi özünə məskən seçmişdir.

Mən onu ilk dəfə görəndə gözlərində bir cazibə hiss etdim, elə bil ki, o deyirdi: "Dostum, gəl yanıma!". Onun əzəmətli cüssəsi isə sanki bunun əksini söyləyirdi: "Mənə yaxınlaşma!".

Onunla tanış oldum, dostlaşdıq. O, öz qəlbini mənə açdı. Dünyanın hər yerində insanlara bir ad qoyur və həmin adla da çağırırlar. Ancaq Livan kəndlərində adamları ləqəbləri ilə çağırmağı sevirlər. Onun adı mister Tomas idi, amma bu ad onun sahibi haqqında heç bir şey bildirmirdi. Buna görə də adamlar onu "Abu-Maaruf" çağırmağa başladılar. "Abu-Maaruf" - insanda olan bütün müsbət cəhətlərin cəmi deməkdir: sevgi, dostluq, ədalət, alicənablıq, fədakarlıq, iltifat və sair.

Bəli, kəndin sakinləri mister Toması belə adlandırdılar. Abu-Maarufun kəndə gəldiyindən bir neçə həftə keçməmişdi ki, hamı onu sevməyə başladı. O, bizim yoldaşımız, əzizimiz, sirdaşımız, məsləhət verənimiz, təbibimiz oldu. Hamı onu nə üçün belə sevdi? Ona görə ki, Abu-Maaruf kəndə qayıtdıqdan sonra heç kəs öz vətənini tərk etmədi, heç kəs mühacirətə getmədi və kimsə daha belə fikirlərə düşmədi.

Soruşa bilərsiniz ki, Abu-Maaruf buna necə nail oldu? Çox sadə bir üsulla. O, kəndimizi, onun torpağını və səmasını, havasını və suyunu, qayalarını və bulaqlarını, onun dağlarını sevməyi bizə öyrətdi. O,bizə başa saldı ki, torpaqsız həyat yoxdur, əgər insan öz vətən torpağını sevməyi bacarmırsa, qürbət ölkə ilə də, hətta nə qədər varlansa da, dost ola bilməz, yad torpağını sevə bilməz.

Abu-Maarufun dediyi sözlər mənim yadımdadır. Onlardan bir neçəsini sizə söyləmək istəyirəm: "Torpaq səni geyindirir, yedirdir. Sən paltardan və yeməkdən imtina edə bilərsənmi? İnsanı yedirdən bir mənbə olmalıdır, bu mənbə, bu dost - torpaqdır. Sən torpağa bir buğda əksən o, əvəzində sənə onunu qaytarar. Torpaqda elə bir ətir var ki, sən onu heç bir ətriyyat mağazasından ala bilməzsən.

Mən təmiz bədəndə çirkli qəlbdən çox, çirkli bədəndə saf qəlbi sevirəm. Əlbəttə, hamısından yaxşısı isə təmiz bədəndə saf qəlbin olmasıdır. Torpaq - saf qəlbdir, əgər sən də təmiz olmaq istəyirsənsə, bütün qəlbinlə və varlığınla torpağı sev.

Bizim cəmiyyətdə insan insanın quludur. Yalnız torpaqla işi olan kəs azaddır, çünki torpaq insanı istismar və qul etmir.

Torpağın üzərində tikan da, qızıl gül də, buğda da, alaq da bitir. Torpaq bundan utanmır, ancaq insanlar öz tikanlarından və alaqlarından utanırlar, onları bir-birlərindən gizlətməyə, aşkar etməməyə çalışırlar. Düzlüyü torpaqdan öyrənin!

Mən bir dəfə iki şəxslə rastlaşdım. Bunların biri pul yığır, digəri isə buğda əkirdi. Aclıq ili idi, çoxlu pul yığmış şəxs diz üstə çökərək bütün pullarını əkinçiyə təklif edir, əvəzində buğda istəyirdi. Əkinçi isə ona belə dedi: "Sən vaxtilə öz bəhərindən razı idin, mən də öz bəhərimdən razıyam".

Sən Abu-Maarufun necə gözəl danışdığını eşitməmisən. O, bütün bunları xitabət kürsüsündən, təntənəli yığıncaqlarda deyil, tarlada, zəmidə, üzümlükdə danışırdı. Onun əlində torpaq alətləri olurdu. Abu-Maaruf da bizim kimi sadə geyinər, bizim kimi yeyib-içərdi. Mən onun bizim paltarları geyməsini çox xoşlayırdım.

Abu-Maarufun xəyalı gözlərim önündə canlananda ağlayıram. İndi də gözümdən yaş damlası məktubun üzərinə düşür. Qorxuram ki, Abu-Maarufun dediklərini başa düşməyəsən. Çünki sən məhəbbətdən doğan göz yaşlarının nə olduğunu bilmirsən, torpağın dilini başa düşmürsən. Abu-Maaruf isə bunları bilirdi.

***

Abu-Maaruf ölmüşdür. Ancaq o, bizim tarlalarda, üzümlüklərdə, evlərimizdə və qəlbimizdə yaşayır. Hamı ondan danışır.

Bir dəfə bir yerdə olduğumuz zaman Abu-Maaruf dedi:

- Bax, nə yaxşıdır, qarğa bülbülün səsinə və bülbül qarğanın gücünə heç paxıllıq etmir. İnsanlar isə belə deyildir. Bülbül səsinə malik olanlar qarğa güclülərə, qarğa gücünə malik olanlar isə bülbül səslilərə paxıllıq edirlər.

Biz birlikdə təbiəti seyrə dalmışdıq. Birdən Abu-Maaruf dedi:

- Qulaq as, qulaq as! Bir şey eşidirsənmi?

- Eşidirəm.

- Nə eşidirsən?

- Qu-qu.. Bu quşdur, oxuyur, biz ona "qu-qu quşu" deyirik. O, yazda uçub bizim yerlərə gəlir.

Birdən Abu-Maarufun əhvalı dəyişdi. Nə baş verdiyini bilmədi. O dedi:

- Qulaq as, mən sənə "Qu-qu" əhvalatını danışım.

***

- Biri var idi, biri yox idi. Keçmiş zamanlarda bir livanlı və arvadı var idi. Kişi kəndçi idi və onlar alın təri ilə bir parça çörək tapıb dolanırdılar. Həttar adlı yeganə oğulları var idi. Qonşuluqda bir dul kişi yaşayırdı. Onun da Zümrüd adlı bircə qızı var idi. Kəndin bütün adamları deyirdilər ki, Həttar və Zümrüd bir-biri üçün doğulmuşlar.

Deyirlər məhəbbətin gözü olmaz. Ancaq bu düz deyil. Məhəbbət hər şeyi görür və hər şey ona gözəl görünür. Məhəbbət həyatın əsasıdır. Adam başqasını sevəndə o, sevgilisinin ancaq yaxşı cəhətlərini görür. İnsan məhəbbətin nə olduğunu dərk etməyə başlayanda isə həyatı dərk edir. Həttar və Zümrüd də məhəbbət hissləri keçirməyə başladılar.

1900-cü il idi. Həttarın və Zümrüdün valideynləri pasxa bayramından sonra onların toyunu etmək fikrində idilər. Elə bu günlərdə Faris Həybər adlı bir livanlı Amerikadan bizim kəndə qayıtdı. Faris hamıya Qərbin möcüzələrindən danışırdı. O, "qu-qu" saatından da danışmağa başladı.

Sən heç ömründə belə saat görməmisən. Vaxtı qu-qu quşu xəbər verir. Əgər saat 12-dirsə, saatın yuxarı hissəsində olan kiçik qapı açılır, qu-qu quşu çıxır və 12 dəfə "qu-qu" edir. Sonra təzədən yerinə qayıdır və qapı örtülür.

Həttar və Zümrüd də bu möcüzəli saat haqqında eşitmişdilər. Zümrüd heyrət içində idi. O, Faris Həybərin evində asılmış bu saatı görməyə can atırdı…

Toy günü Zümrüd öz nişanlısını atıb Farislə qaçdı.

Həttar təhqir olunmuşdur. O, öz-özünə deyirdi: "Utan, Həttar, Faris kimi bir adam nişanlını əlindən aldı, səni təhqir etdi, "qu-qu" saatı sənə üstün gəldi. O, hansı ölkədir ki, orada bu cür qəribə şeylər düzəldirlər".

Doğma vətən torpağı onun gözü önündə qaraldı. Həttar da Amerikaya getdi…

Amerikada Həttar elə ilk günlərdən başa düşdü ki, bu ölkənin açarı puldur, həmin açara malik olmayan və onu əldə etmək üçün çarpışmayan şəxs bu ölkədə dolana bilməz. Həttar da bu açarı əldə etmək üçün bütün varlığı ilə çalışmağa başladı. Lakin Həttarın qazancı - Amerika möcüzələri ilə tanışlıq oldu, onun sirlərini öyrəndi və "qu-qu" saatını gördü.

Gözlənilmədən Həttarın qarşısında səadət və qazanc qapıları açıldı və o, böyük bir ticarət şirkətinin sahibi oldu. Həttarın ilk aldığı şey "qu-qu" saatı oldu. Çox keçmədi ki, o varlandı. "Qu-qu" saatı onun otaqlarından ən böyüyünün divarından asılmışdı.

Həttar Amerikada doğulmuş, əsli isə suriyalı olan Alisa adlı bir qızla evləndi.

***

Xoşbəxtlik gözlənilmədən gəldiyi kimi, gözlənilmədən də gedir. Toydan sonra Həttar həmişə həyəcan keçirir, doğma vətən torpağını tez-tez xatırlayırdı. Baş vermiş bir hadisədən sonra Həttar elə bil ki, yenidən ayıldı.

Alisa təkid edirdi ki, Həttar "qu-qu" saatını divardan çıxarsın. Çünki bu cür saatlar artıq dəbdən düşmüşdü və evin görünüşünü korlayırdı.

Həttar arvadı Alisanı sevmirdi və buna görə də onun hər bir sözü, tələbi onu əsəbiləşdirirdi. Bu dəfə də o, əsəbi halda qışqırdı:

- Elə mən özüm də dəbdən düşmüş, köhnə adamam. Mən kəndçiyəm. İndi isə ticarətdən başqa heç nədən başım çıxmır. Yalnız bir dil bilirəm, bu da pulun dilidir.

Sonra o, özlüyündə fikirləşdi: "Sən indi kimsən, Həttar? Vaxtilə kəndinizdə sən də bir adam idin, atan, anan səni sevirdi, həmyerlilərin sənə hörmət edirdilər. Bir parça torpağın var idi. Bəs indii kimsən? Bu nəhəng cəhənnəm maşınının kiçik, nəzərə çarpmayan, gərəksiz bir vinti. Burada nəyin sahibi olmusan? Barı bir dil öyrəndin, təzə ölkə ilə tanış oldunmu? Yox! Sən cahilsən, indi sənin nəyin var? Pulun? O pul nə səni, nə sənin valideynlərini, nə Zümrüdü xoşbəxt eləmir".

Həttar Zümrüdü yadına saldı və çox qüssələndi. Görəsən, Zümrüd indi haradadır, necə yaşayır? Belə çətin anlarda Həttar xidmətçi qadının yanına gedərdi. Xidmətçi suriyalı bir qarı idi. Neçə illərdən bəri idi ki, Amerikada yaşayırdı. O, Həttarın iztirablarını başa düşür, dərdinə yanır onu doğma övladı kimi əzizləyir, təskinlik verirdi.

Bir gün axşam Həttar öz arvadı və amerikalı dostları ilə birlikdə restoranda oturmuşdu. Xidmətçi Həttara yaxınlaşıb bir məktub verdi və dedi:

- Məktub pəncərənin qarşısında duran qadındandır.

Həttar məktubu açıb oxumağa başladı, rəngi qaçdı. Ayağa qalxıb pəncərənin yanında onu gözləyən qadına yaxınlaşdı. Onlar nə haqda isə danışdılar. Həttar vizit kartoçkasını qadına verdi.

Həttar öz yerinə qayıdanda arvadı və dostları getməyə hazırlaşırdılar. Bütün yolu heç kəs danışmadı. Evə çatan kimi arvadı əsəbi halda bildirdi ki, o, daha Həttarla yaşamayacaqdır, dostları da Alisaya haqq qazandırıb Həttarı məzəmmət elədilər.

Bu vaxt qapının zəngi çalındı. Həttarın restoranda görüb danışdığı qadın qonaq otağına girdi. Onun əynində ucuz parçadan tikilmiş nimdaş iş paltarı var idi. Alisa qadını görən kimi yenə qışqırdı. Həttar daşa dönmüş kimi yerində kiridi. Alisanın qışqırığına xidmətçi qadın Səidə gəldi. Naməlum qadın təəccüb və təlaş içərisində Alisaya yaxınlaşdı və ona nə isə demək istədi. Alisa var qüvvəsi ilə onu kənara itələyərək:

- Mənə yaxın durma, əlini mənə vurma, - dedi və qonşu otaqda olan amerikalı dostları ilə evdən çıxıb getdi.

Nimdaş paltar geymiş qadının gözləri qaraldı. O, müvazinətini itirib Səidənin qolları arasına düşdü, onlar ikisi də yerə yıxıldı.

Həttar özünü itirmişdi, nə edəcəyini bilmirdi. Budur, bu evdə onun üçün ən əziz adam olan, ona qədim Suriyanı xatırladan Səidə döşəmə üzərinə sərilib hərəkətsiz qalmışdı. Səidənin yanında isə evsiz-eşiksiz, yoxsul bir qadın taqətsiz halda dayanmışdı. Bu qadın vaxtilə öz doğma yurdunda ətirli qızıl gül qədər incə və sevimli idi. Burada isə o, nə ətrini, nə də rəngini qoruyub saxlaya bilmişdi. Bu qadın indi beş uşaq anasıdır. Onun əri heç yerdə işləmir, əyyaşlıq edir, əlinə pul düşəndə qumar oynayır, ayrı bir məşğuliyyəti yoxdur.

Bəs Alisa kimdir? O, həyatın yaraşığını pozan qəribə bir məxluqdur.

Həttar, bəs sən özün kimsən? Xoşbəxtsənmi? Həttarın gözü qarşısında doğma yurdu canlanmağa başladı. Ona elə gəldi ki, öz vətən torpağında yaşayır, işləyir, oxuyan quşların səsini eşidir.

O, xəyaldan ayrıldı. Bir tərəfdə ölüm, o biri tərəfdə ümidsizlik gördü. Zəhlə tökən uğultular yenə onun qulaqlarında səsləndi. Həttara elə gəldi ki, bu şəhər minlərlə çarxı olan böyük bir qüllədir. Çarxlar ağlasığmaz bir sürətlə fırlanır, sərnişinləri daşıyır. Bu sərnişinlər cahil və avaradırlar, maşın onları hara aparırsa, ora gedirlər. Qüllənin lap başında Həttar böyük bir saat görürdü, saatın yuxarısında nəhəng bir quş "qu-qu, qu-qu" oxuyurdu. Sərnişinlər isə pıçıltı ilə deyirdilər: "Bu filan saatdır".

Həttar Səidənin hərəkətsiz bədəninə tərəf əyilərək naməlum qadına dedi:

- Zümrüd, mənə kömək et!

Onlar birlikdə Səidəni otaqdan çıxartdılar…

Abu-Maaruf bu yerdə hekayəni dayandırdı. Bir qədərdən sonra dedi:

- "Qu-qu" saatının əhvalatı belədir. Bu hekayəni sənə danışan adamın özü isə Həttardır.

Mixail NÜAYMƏ

Ərəbcədən tərcümə edəni:

Aida İmanquliyeva

“Ədəbiyyat qəzeti”

(“Ədəbiyyat və incəsənət”),

10 aprel 1965-ci il

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 11 oktyabr.- S.4-5.