Turan Cavidi xatırlarkən

Hələ kiçik yaşlarından kitab oxumağın həvəskarıyam. Kitab mütailə etmədiyim gün elə bil nəsə itirirəm. Məndə bu həvəsi atam yaradıb. Evimizdə onun zəngin kitabxanası vardı. Bu kitabların əksəriyyəti əski əlifba (ərəb qrafikası), bir qismi isə latın qrafikası ilə nəşr edilmişdir. Atam həmin əlifbaları mənə öyrətdiyindən Firdovsinin, Nizami Gəncəvinin, Füzulinin, Vaqifin əsərlərini sevə-sevə oxumuşam. Onu da deyim ki, dünya klassiklərindən Şekspirin, Servantesin, Şillerin, Hüqonun, Bayronun da əsərləri atamın kitab rəflərində tez-tez oxuduğum kitablardan idi. Böyük rus yazıçıları Tolstoyun, Dostayevskinin və Puşkinin əsərləri xalq ruhunda yazıldığından atam bizə - öz övladlarına oxumağı məsləhət görər və biz bu mütaliədən mənəvi ləzzət alardıq. Atamın kitab rəfində nazik cildli bir neçə kitab vardı ki, onları xüsusi məhəbbətlə bizə təqdim edərdi. Bu kitablar böyük şairimiz Hüseyn Cavidin «Peyğəmbər» (1922-1923), «İblis» (1924), «Topal Teymur» (1926), «Uçurum» (1926) və «Səyəvuş» (1934) əsərləri idi. Görkəmli şair-dramaturq Hüseyn Cavid 1937-ci ildə həbs edilərək sürgün ediləndən sonra atam bu kitabları gizlədərək saxlamışdır. 1956-cı ildə böyük Cavidə bəraət veriləndən sonra həmin kitablar yenidən kitabxanamızın bəzəyi idi. Yaxşı xatirimdədir. Sonralar atam həmin kitablardan bir neçəsini yaxın qohumu Hüseyn Cavid əsərlərinin təbliğatçısı və şeirlərinin çoxunu əzbər bilən, gözəl ədəbiyyat bilicisi Rauf Bektaşiyə bağışlamışdır.

Atam Hüseyn Cavidin əsərlərinin vurğunu idi. 1956-cı ildə Hüseyn Cavidə bəraət veriləndən sonrakı illərdə də həmin kitabların birinin arasında o zamanın qəzetlərindən kəsilib götürülmüş Hüseyn Cavidin şəkilləri və bir neçə şeir parçasını görmüşdüm.

1957-ci ildə atam məni Naxçıvan şəhərindəki «Böyük bağ» deyilən parkda yerləşən Naxçıvan Dövlət Dram Teatrında Hüseyn Cavidin yeni quruluşda tamaşaya qoyulmuş «Şeyx Sənan» tamaşasına aparmışdı. Mən Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının aktyorlarının böyük Cavidə olan məhəbbətlərinin həmin tamaşadakı rollarını necə həvəslə yaratdıqlarının şahidi oldum.

1963-cü il idi. Bir gün atam işdən evə qayıdanda əlindəki sarı cildli bir kitabı mənə verib dedi ki, al oxu bu dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavidin pyesləridir. Sonra yenə də Cavidin acınacaqlı həyatı və taleyi barədə mənə xeyli danışdı. Qeyd etdi ki, bu kitabda ilk dəfə olaraq «Xəyyam» pyesi çap olunub. Məndə Cavid yaradıcılığına çox böyük maraq oyandı və həmin pyesləri oxudum.

Nəhayət, qismət elə gətirdi ki, 1981-ci ilin may ayında məni 1970-ci ildən işlədiyim Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyindən Hüseyn Cavidin yeni təşkil olunmuş ev muzeyinə direktor təyin etdilər. İyul ayında muzeyin ekspozisiyasında aparılacaq tədqiqat işləri ilə əlaqədar bəzi materialları alıb gətirmək üçün Bakı şəhərinə ezam olundum. Ezamiyyətdə olduğum vaxt Turan xanımın iş yerinə gedib onunla tanış oldum. Turan xanım o vaxt Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin direktoru idi. Ona içərisinə «Şeyx Sənan» əsərindən illüstrasiya çəkdiyim və butafor üsulu ilə düzəltdiyim boşqabı bağışladım. Çox bəyəndi. İndi həmin boşqab Hüseyn Cavidin Bakıdakı ev muzeyinin fondunda saxlanılır.

Həmin günün səhərisi Turan xanımın yanına gələndə əlindəki «Kommunist» qəzetini mənə verib dedi ki, oxu, Cavidin 100 illiyinin keçirilməsi haqqında Mərkəzi Komitənin qərarıdır. Sonra həmin qəzetdən bir neçə nüxsə mənə verib dedi ki, muzeyin fondunda saxlarsan. Turan xanım bu qərarın verilməsinə çox sevinirdi. Ona görə ki, qərarda görüləcəyi nəzərdə tutulan bütün işlər öz əksini tapmışdı. Turan xanım sonralar həmişə deyərdi: “Baxmayaraq ki, 1956-cı ildə atama bəraət verildi, lakin mən əsl bəraəti xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin Azərbaycana o zaman rəhbərlik etdiyi dövrdə - 1981-ci ilin iyul ayında Cavidin 100 illiyinin keçirilməsi ilə əlaqədar imzaladığı qərardan sonra hesab edirəm.”

O vaxtdan başlayaraq mən Bakı şəhərinə tez-tez ezamiyyətlərə gəlirdim. Muzeyin tərtibatı müəyyən səbəblərə görə bir neçə il gecikdi. Turan xanım bizə çox köməklik edirdi. Cavidin əsərlərinin ilk nəşrlərini, 100-dən artıq fotoşəkilləri, müxtəlif sənədləri və Hüseyn Cavidin vaxtıilə işlətdiyi, şəxsən ona məxsus ev əşyalarından bir neçəsini muzeyimizə bağışladı.

Sonralar da o, bizim üçün nəzərdə tutduğu hər hansı bir kitabı, jurnalı, qəzeti, proqram və afişanı, dəvətnamələri, foto və sənədləri yığıb muzeyimizə göndərdi.

Muzeyimizin ekspozisiya mövzu-tematik planını anamın yaxın qohumlarından olan dayısı oğlu, görkəmli teatr və kino xadimi, Azərbaycan teatrında öz dəst-xətti və məktəbi olan Rza Təhmasibin qızı teatrşünas Tamilla Təhmasib hazırlamışdır. Muzeydə tərtibat işləri aparılan vaxt Turan xanımla Tamilla Təhmasib bir neçə dəfə Naxçıvana gələrək işin gedişatı ilə tanış olmuş və bir övlad kimi, ailənin üzvü kimi lazım olan məsləhəti vermişdir. O, hər bir kiçik işə, detala diqqətlə fikir verir, əlavə, qondarma işlərə ehtiraz edirdi. Mən sonralar da bunun şahidi olurdum. 2000-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclis sədrinin qayğısı ilə muzeydə əsaslı surətdə təmir və bərpa işləri aparılırdı. Həmin ərəfədə Turan xanım mənə zəng vurub muzeyin tərtibatı kim tərəfindən tərtib ediləcəyi və ayrı-ayrı otaqlarda hansı eksponatların qoyulacağı ilə maraqlandı. Ona bildirdim ki, ekspozisiyanın tərtibatı muzey kollektivinin qüvvəsi ilə həyata keçiriləcək. Mənə dedi ki, təcili olaraq onun sxemini çək və mənə göndər. Mən ekspozisiyanın binasının sxemini çəkdim ayrı-ayrı otaqları göstərərk hansı eksponatların qoyulacağını göstərdim və bir nüsxəsini Turan xanıma göndərdim. Turan xanım bir neçə əlavə və dəyişikliklər etməklə bəyənmişdir.

Muzeyin açılışından bir neçə il sonra yenə də Bakı şəhərində ezamiyyətdə idim. Turan xanımın iş otağında oturub söhbət edirdik. Dedim ki, bizim muzeydə bütün əlyazmaların, sənədlərin yalnız surətləridir, bir dənə də orijinal heç nə yoxdur. Bir neçə saniyə dinmədi, sonra asta-asta dedi ki, eybi yoxdur o da olar. Həmin günün səhərisi Turan xanımın yanına gələndə stolun üzərində bir şagird dəftəri və zərf gördüm. Dəftəri götürüb baxanda Turan xanım bildirdi ki, «Knyaz» əsərinin əlyazmasıdır, sənə gətirmişəm. Zərfin içindəkilər də müxtəlif illərdə çəkilmiş fotoların əslidir. Bunların hamısını Naxçıvan Muzeyinə bağışlayıram. Sonra ayağa qalxıb otağındakı şkafı açaraq bir bağlama götürdü. Bağlamanın içərisində Cavidin stolüstü yazı dəsti və pensnesi (gözlüyü) var idi. Həmin gün sevincimin həddi-hüdudu yox idi.

Təqvimdə Turan xanımın xüsusi qeyd etdiyi əlamətdar günlər var idi. Bu əlamətdar günlərin birində, Mişkinaz xanımın doğum günündə Bakıda idim. Turan xanım məni də evlərinə dəvət etdi. Həmin gün professor Mehdi Məmmədov, Turan xanımın yaxın rəfiqəsi Pənah Qasımovun qızı Nigar xanım, xalq rəssamı Tağı Tağıyev və həyat yoldaşı Həbibə Məmmədxanlı, teatrşünas Tamilla Təhmasib, Afət rolunun ifaçısı Hicran Mehbalıyeva, Turan xanımın ən çox sevdiyi və hörmət bəslədiyi qohumu Yılmaz Verdiyev və başqa qohumları da orada idi. Həmin günü heç vaxt unutmaram. Necə maraqlı söhbətlərin şahidi oldum. Bunun üçün özümü xoşbəxt sanıram.

Və nəhayət, bir xatirəni xüsusilə qeyd edəcəyəm. Turan xanımın Naxçıvana son gəlişini. Mən əvvəldən axıradək 30 sentyabr 2003-cü il tarixindən 04 oktyabr 2003-cü il tarixinədək o günlərin iştirakçısı olmuşam.

2003-cü ilin sentyabr ayının axır günlərinin birində Turan xanım telefonda zəng edərək, «Naxçıvana gəlirəm» - dedi. Sentyabr ayının 30-da Azər Turanla gəldilər. Məqbərədə əzizlərinin qəbrini ziyarətdən sonra muzeydə söhbət etdiyimiz vaxt dedim ki, Turan xanım, səhv etmirəmsə, oktyabrın 2-də sizin ad gününüzdür. Çox ciddi bir xəbərdarlıqla və ərklə bildirdi ki, bu sözü bir dəfə dedin, bir də ağzına gətirmə. Mən Bakıdan buna görə baş götürüb gəlmişəm.

Oktyabrın 1-də Turan xanım mənə dedi ki, gecə sakit vaxtı gedəcəyik məqbərəyə. Həmin gün axşam Turan xanım yaxın qohumu, Turan Cavid qadın mərkəzi, ictimai birliyinin sədri, həkim Sevda xanımgildəydik. Saat 8-də televizorda xəbərlər proqramı başlayan kimi ilk öncə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Turan Cavidin 80 illik yubileyi ilə əlaqədar təbrikini oxudular. Turan xanıma dedim ki, dünən mənə nöqsan tutdunuz, amma mümkün deyil, daha bunu gizlətmək olmaz. Gecə ilə xəbər verildi ki, ayın 2-də ev muzeydə Turan xanımın 80 illiyi ilə əlaqədar yubiley tədbiri olacaq, Sevda xanımgildə gecə saat 1130 dək söhbət etdik. Sonra məqbərəyə gəldik. (Bütün bunlar Turan xanımın arzusu ilə olurdu). Əvvəlcə mən sərdabəyə düşüb işıqları yandırdım. Sonra Turan xanımla Azər gəldilər. Gecənin qaranlığında sərdabə süd kimi işıqlı idi. Tam sakitlik hökm sürürdü. Bayırda yağan narın yağışın səsi hiss olunurdu. Turan xanım çox sevinirdi. Saat 12-ni vurdu. Əqrəb birə doğru irəliləyəndə Turan xanım 80 illiyini əzizləri ilə birgə qeyd etdi. Çox maraqlı idi, sifətində qəribə bir fərəh sezilirdi. Onu ilk dəfə idi ki, bu vəziyyətdə görürdüm. Siması tamam dəyişmişdi. Deyərdim ki, Turan xanım ömrünün ən fərəhli gününü yaşayırdı. Azərlə mən sərdabədən çıxıb onu əzizləri ilə bir neçə dəqiqə tək qoyduq. Nə biləydi ki, az bir vaxtdan sonra həmişəlik olaraq onların yanına qayıdacaq.

Həmin günün səhərisi - oktyabrın 2-də Ali Məclis sədrinin iştirakı ilə muzeydə Turan Cavidin 80 illiyi ilə əlaqədar çox səmimi və maraqlı yubiley tədbiri keçirildi.

Bəhruz Axundov

Hüseyn Cavidin Naxçıvandakı

ev muzeyinin direktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 27 sentyabr.- S.4.