Dünya epik
mədəniyyətinin "Manas" abidəsi
Ötən
ilin sonlarında - 18-19 dekabr 2012-ci ildə Rusiya Federasiyasının paytaxtı
Moskva şəhərində qırğız türklərinin
möhtəşəm "Manas" eposuna həsr olunmuş
Beynəlxalq elmi konfrans keçirildi. M.V.Lomonosov
adına Moskva Dövlət Universitetinin, həmin universitetin
Asiya və Afrika ölkələri İnstitutunun, A.M.Qorki
adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun,
Qırğızıstan Respublikasının Rusiya
federasiyasındakı səfirliyinin təşəbbüsü
və təşkilatçılığı ilə
sözügedən universitetin tarixi binasında düzənlənən
uluslararası tədbirə altmışa yaxın
eposşünas alim qatılmışdı.
Türkiyə,
Qırğızıstan, Qazaxıstan, Tatarıstan, Monqolustan,
Ukrayna, Osetiya və s. ölkələrdən bu tədbirə
dəvət alan alimləri eyni mövzu birləşdirsə də,
"Manas"a yanaşmalar müxtəlif idi. Təvazökarlıqdan
uzaq olsa da deyim ki, bu konfransda Azərbaycanı, daha konkret mənada
AMEA Folklor
İnstitutunu da mən təmsil edirdim.
Beləliklə, konfrans MDU-nun
Asiya və Afrika ölkələri İnstitutunun direktoru,
professor M.S.Meyerin giriş sözü ilə öz işinə
başladı. Lakonik, lakin dərin məzmunlu
çıxışında Mixail Serafimoviç Meyer
qırğız türklərinə məxsus "Manas"
eposunun ümumbəşəri dəyərinə, bu dəyəri
şərtləndirən humanizm ideallarına çağdaş prizmadan baxdı. Natiq
ömrünün müəyyən hissəsini bu eposun tədqiqinə,
tərcüməsinə və nəşrinə həsr
etmiş akademik V.Radlovun da manasşünaslıqdakı əvəzsiz
xidmətlərini xatırlatdı. O.V.Radlovun eposu ilk dəfə
yazıya aldığı vaxtdan 150 il ötdüyünü
söyləyərək keçirilən
bu konfransın əslində əsr yarımlıq
yazılı bir təmələ söykəndiyini
vurğuladı. Əlavə etdi ki, akademikin "Şimali
türk dillərinin qrammatikası", "Monqolustanda qədim
türk kitabələri", "Türk tayfalarının
xalq ədəbiyyatından nümunələr",
"Türk dilinin lüğəti" kimi monumental əsərləri
türk dünyasının zəngin və etibarlı
qaynaqlarından birinə çevrilmişdir. Unutmayaq ki,
Orxon-Yenisey abidələrinin də mətnini ilk dəfə
oxuyan Radlov olmuşdur. İlk dəfə "Manas" eposunun
üç bölümünü bütövlükdə
yazıya alıb onun elmi şərhini verən də Radlov
olmuşdur.
"Manas"
eposu ilə tanışlığa gəlincə M.S.Meyer 6
yaşında bu dastanı oxuduğunu söylədi və əsərdəki
heyrətamiz səhnələrin onun uşaq yaddaşında
buraxdığı izlərdən həvəslə
danışdı.
Qırğızıstan
Respublikasının təhsil və elm naziri Kanat Sadıkov
konfransın plenar hissəsində çıxış edərək
iştirakçılara - "Manas" eposu ilə
bağlı tədqiqatların müəlliflərinə,
manasşünas alimlərə öz xalqı və dövləti
adından səmimi minnətdarlığını bildirdi. Nazir
qırğız türklərinin tarixi taleyinə
güzgü tutan bu eposu ümumtürk müstəvisində dəyərləndirdi.
O, xüsusi vurğuladı ki, "Manas" eposunda millilikdən
bəşəriliyə yüksələn bir ali dünyaduyumu
var, ona görə də dünyanın bütün
xalqları bu əsəri sevə-sevə oxuyur.
Qırğızıstan
Milli Universitetinin professoru Şaylobubu Akmoldoyeva "Manas"
eposunun bütün türk kökənli xalqlar
üçün eyni dərəcədə sevimli və
maraqlı olduğunu qeyd etdi. Alim eposda adı keçən
türk tayfa və qəbilələrinə də elmi
münasibətini bildirərək belə qənaətə gəldi
ki, "Manas" türk mədəniyyətinin simvoludur.
Birinci
sessiyada f.e.d., professor Şakir İbrayev (Qazaxıstan), f.e.d.
Alla Əliyeva (Moskva), f.d. Adil Cəmil (Azərbaycan), f.d. Fatih İyiyol (Türkiyə) və
b. maraqlı məruzələrlə
çıxış edərək "Manas" eposuna
filoloji, linqvistik, fəlsəfi, tarixi yöndən
yanaşmalarını elmi auditoriyanın diqqətinə
çatdırdılar (Xatırladım ki, konfrans rus dilində
keçirilirdi). İştirakçılar arasında
yalnız Türkiyədən gələn Fatih İyiyol tərcüməçi
vasitəsilə öz məruzəsini səsləndirməli
oldu.
Qazaxıstandakı Beynəlxalq
Türk Akademiyasının prezidenti Şakir İbrayev türk
qəhrəmanlıq eposlarına məxsus epizmdən söhbət
açdığı halda Tatarıstan EA-nın elmi əməkdaşı
İlseyar Zakirova "Manas" eposundakı ailə modelindən
danışaraq maraqlı mülahizələri ilə diqqəti
cəlb etdi. Ulu manasçılar nəslinin
davamçılarından olan Talaantalı Bakçıyev isə
"Manas"dan bir parçanı ifa etdi. Eposdakı
döyüş, qələbə, məğlubiyyət, zəfər,
bir sözlə, dastanın bütün ruhu
T.Bakçıyevin səsi, sözü və jestləri ilə
dinləyicilərin gözü önündə sərgiləndi.
Dünya
Ədəbiyyatı İnstitutunun elmi katibi Alla Əliyeva
öz məruzəsində "Manas" eposunun tədqiqi və
nəşri tarixinə nəzər salmaqla bərabər
dastanla bağlı mətnşünaslıq problemlərinə
də bir aydınlıq gətirdi.
Bu
sətirlərin müəllifi türk dastançılıq ənənəsi
fonunda "Manas" və "Dədə Qorqud" paralellərini,
bu eposlar arasındakı geneoloji və tipoloji
doğmalığı konkret misallar əsasında elmi
sübut kimi nəzərə çatdırdı.
Qardaş
Türkiyə Cümhuriyyətinin Süleyman şah
Universitetindən gəlmiş Fatih İyiyol "Manas"
eposunun öz ölkəsindəki tədqiqi, nəşri və
təbliği problemlərinə toxundu. O, bu eposu ilk dəfə
Türkiyə türkcəsinə çevirib yayınlayan
Abdulqadir İnandan tutmuş çağdaş
manasşünaslara - Əminə Gürsoy, Naciyə
Yıldıza kimi hər kəsin bu yöndə əməyini
yüksək dəyərləndirdi.
Sonra Dünya Ədəbiyyatı
İnstitutunun elmi əməkdaşı Tənzilə
Xacıyevanın "Ümumqafqaz "Nartiadası" və
"Manas", Qırğızıstan Hüquq Akademiyası
fəlsəfə kafedrasının müdiri Savetbek Abdrasulovun
“Manas" eposu və qırğız hüququ"
mövzusuda maraqlı məruzələri dinlənildi.
Kiçik
fasilədən sonra ikinci sessiya öz işinə
başladı. MDU-nun rektoru akademik Viktor Sadovniç
Qırğızıstan Respublikasının Prezidenti Almazbek
Atambayevlə birgə, sürəkli alqışlar altında
konfrans salonuna daxil oldular. Təbrik üçün ilk
sözü V.Sadovniç deməli oldu. O, dünya
xalqlarının epik mədəniyyətindən
danışarkən "Manas" eposunun öndə getdiyini
vurğuladı. Qeyd etdi ki, bütün şifahi örnəklərimizdə
xalqın ruhu ilə bərabər onun tarixi də
yaşayır. Belə konfransların keçirilməsi həm
də keçmişimizə hörmətin bir örnəyidir.
V.Sadovniç "Manas"
eposuna rusdilli oxucuların maraq və münasibətinə gəlincə
belə bir fikir söylədi ki, artıq Rusiya Federasiyasının Təhsil
Nazirliyi ölkənin ümumtəhsil məktəblərində
bu eposun öyrənilməsinə dair xüsusi qərar qəbul
edib.
Yığcam
çıxışından sonra rektor bu konfransa imkan
tapıb gələn Qırğızıstan Prezidenti
A.Atambayevi ürəkdən salamlayaraq sözü ona verdi.
A.Atambayev də öz növbəsində
konfrans iştirakçılarını səmimiyyətlə
salamlayaraq "Ulu Manasın ölməz ruhu
dayağınız olsun" alqışı ilə
çıxışına başladı. O, dünya
xalqlarının yaratdığı "İlliada",
"Mahabharata", "Alpamış", "Dədə
Qorqud" kimi epik nümunələrlə "Manas"
dastanı arasındakı genetik əlaqələrə bəşəri prizmadan baxdı. Məhz bu məqamda
"Manas" eposunda türk kökənli xalqların digər
xalqlara humanist münasibətini də konkret fakt və arqumentlər
vasitəsilə nəzərə çatdırdı, belə
qənaətə gəldi ki, "Manas" təkcə bir cəngavərlik
dastanı deyil, həm də sülh, barış epopeyasıdır.
Lakin sülhü, əminamanlığı istəyən məmləkət,
yaxud xalq öncə hərbə hazır olmalıdır.
Qırğızıstan
Prezidentinin dərin məzmunlu çıxışından
sonra söz 6 yaşlı manasçı Umot Doolotova verildi.
"Manas" eposundan böyük bir parçanı (təbii
ki, qırğız dilində - A.C.) şövqlə ifa edən
bu uşaq ekstaz vəziyyətinə qədər yüksəldiyi
üçün salondakıları heyrətə gətirdi.
Ulu manasçılar sülaləsinin ən gənc
üzvü bu dastanın zaman-zaman, nəsil-nəsil
yaşayacağına, dillərdən düşməyəcəyinə
bir daha əminlik yaratdı.
Konfransın
gedişində Qırğızıstanın xalq
yazıçısı, kinossenarist və dramaturq Mar Bayciyevin
çıxışı da olduqca maraqlı və diqqətçəkən
oldu. Bu həmin Mar Bayciyevdir ki, atası Taşım Bayciyev
bütün ömrünü "Manas" eposunun təbliğinə
və tədrisinə həsr etmiş, sonra da öz
mövqeyinə görə repressiyaya məruz
qalmışdır…
Xatırlatmaq
istəyirəm ki, M.Bayciyev həm də "Manas" eposunu
rus dilinə poetik tərcümə edən ilk müəllifdir.
Onun eposdan səhnələşdirdiyi (rus dilində) Almambetlə
Manasın ilk görüşü epizodu videokadrlar vasitəsilə
konfrans salonunda nümayiş etdirilərək
iştirakçılar tərəfindən hərarətlə
qarşılandı.
Dünyanın tanınmış
eposşünaslarının bir araya gəldiyi bu konfransda yeni,
indiyə qədər bəlli olmayan elmi yanaşmalar və
konsepsiyalar meydana çıxdı. “Manas"ın tərcümə
problemləri", "Manas" xarici alimlərin tədqiqatlarında",
"Canqar" və "Manas" paralelləri",
"Müasir dünyada manasçı fenomeni",
"Manas"da türk dünyaduyumunun
özəlliyi", "Manas"da sosial məsuliyyət",
“Manas"da noqay motivləri" və s. bu kimi mövzularda məruzə
edən alimlər "Manas" eposuna və ümumiyyətlə,
epik mədəniyyətə Şərq və Qərb
sivilizasiyası kontekstindən baxdıqlarına görə
tamamilə yeni mülahizələr və elmi nəticələr
əldə olundu.
Beləliklə, iki gün davam
edən uluslararası "Manas" konfransı öz işini
uğurla başa çatdırdı. Türk oğlu Ər
Manasın ruhu ətrafında birləşən konfrans
iştirakçıları Moskvanın mərkəzi küçələrinin
birində yerləşən Türk-Rus Kültür Mərkəzində
arkadaşlarımızın səmimi qonaqpərvərliyi
və yüksək səviyyəli ziyafətindən sonra
görüşüb ayrılmalı oldular. Bayırda 23 dərəcə
şaxta olsa da, hamımızı isidən,
qanımızı qaynadan bir duyğu vardı -
kökümüzdən, ruhumuzdan qaynaqlanan türklük
duyğusu…
Bu əhvalla
görüşüb ayrıldıq, üz tutdu hərə
öz məmləkətinə. Gedən qonaqları gələndə
qarşılayanlar yola salırdı. Məni də həmyerlimiz,
bu tədbirin düzənlənməsində təşkilatçılıq
edənlərdən biri - tələbə yoldaşım, tədqiqatçı-jurnalist,
MDU-nun Asiya və Afrika Ölkələri
İnstitutunun əməkdaşı Cəfər Sadıq yola
salırdı, həm də həmişəki kimi, gülə-gülə…
Adil CƏMİL
filologiya
üzrə fəlsəfə
doktoru
Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 11
yanvar.- S.7.