El bilir ki, sən mənimsən…

“Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoruna

Hörmətli Ayaz müəllim!

Azərbaycan-Türkiyə-Kərkük elləri arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsində səmərəli fəaliyyət göstərən, xidmətləri olan türkiyəli yazar Kamal Çaprazın vaxtsız vəfatı barədə “Qardaşlıq” dərgisində oxuyanda ürəyimdən ilk keçən sevimli şairimiz Səməd Vurğunun misrası oldu:

Nə ömrə acıyır, nə yaşa dünya...

Təsəllini onun Azərbaycanla bağlı çox mətləblərdən söz açan, kərküklülərin İstanbulda çıxan “Qardaşlıq” (№ 15, 2000, 36-40) dərgisində yer alan ”El bilir ki, sən mənimsən...” məqaləsini çap üçün daimi oxucusu olduğum “Ədəbiyyat qəzeti”nə təqdim etməkdə tapdım.

Hörmətlə,

Qəzənfər Paşayev

----------------------------

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam, məskənimsən.

Anam, doğma vətənimsən,

Ayrılarmı könül candan

Azərbaycan, Azərbaycan.

Səməd Vurğuna aid olan bu şeirin hər türkün könlündə ayrı bir yeri və mənası vardır. Azərbaycan deyincə şiddətli iztirabın şeirləşdiyi, insnaların dərdlərini, sıxıntılarını, sevinclərini sənətdə, ədəbiyyatda əks etdirdikləri gözəl bir Oğuz yurdu gəlir ağlımıza.

Azərbaycan həp canımızın içində bir can olmuş. Türkiyə ilə Azərbaycanı bir almanın iki yarısı kimi düşünmüşüz, görmüşüz. 1980-ci illərə qədər tək müstəqil türk dövləti Türkiyə Cümhuriyyəti idi. Əsarət altındakı qardaşları adına da hür (azad) səmalarda bayrağını dalğalandıran tək türk dövləti. Azərbaycandakı qardaşlarımızın şərqisi, türküsü, şeiri iştə o dövrlər türklük sevdalarının dilində, könlündə yaşadılırdı.

İndi çox şükür ki, Azərbaycan müstəqil (azad) bir dövlətdir. Canımızın bir parçası, qanımızın bir parçası Azərbaycan. Bu duyğuları hafizələrimizdən keçirirkən, günəşin bütün parlaqlığı ilə aydınlatdığı bir saatda uçağımız Bakıya enir.

Bu gözəl cümhuriyyətimizə dosent Süphi Saatçı (indi professor), həyat yoldaşı Kafiyə, kiçik qızları Banu ilə birlikdə gedirik. Kaysəridən dosent Mahir Naqib (indi professor), həyat yoldaşı Müzəyyən və qızları Gülbala və Aybala da Türkiyədən gedən heyətdə. Hava alanında bizləri professor Qəzənfər Paşayev ailəsi ilə birlikdə qarşılayır. Dünyanın 12 iqlimindən 7-nin yaşandığı Azərbaycanda havanın istiliyini qarşılanmanın içdən gələn istiliyi unutdurur. Çantalarımızı avtomobillərə yığırıq. Güzarımız Bilgəh bağlarınadır. Qəzənfər Paşayevin bağ evində qonaq olacağıq. Təqribən 40 dəqiqədən sonra dəniz kənarındakı Bilgəh bağlarına çatırıq. Qəzənfər bəyin bağ evində Şamil bəy, Gülnaz xanım, qızları Lalə və nəvələri İlkin bizi qarşılayır. Öyrənirik ki, bu ailə ermənilər tərəfindən Qarabağ işğal olunandan sonra Qəzənfər bəyə pənah gətirib. Bizləri dəvət edən professor Qəzənfər Paşayev İraq-türkman folkloru üzrə urmandır (mütəxəssis). İstanbulda qurulan Kərkük Vəqfi Paşayevin "İraq-türkman folkloru" kitabını nəşr etmişdir. Bizim Azərbaycana səyahətimizin səbəbi də Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda İraq-türkman folkloruyla ilgili düzənlənən Uluslararası simpoziuma qatılmaqdır. Simpoziumdan öncə Bakını gəzmək istəyirik.

Yüksələn türklük

"Odlar yurdu"da deyə bilinən Azərbaycanın paytaxtının ətrafı neft quyuları ilə dolu. Bu, od, atəş deməkdir. Bilgəh bağlarından Bakıya gedərkən (Maştağa yolu ilə) şoran torpaq üzərində yüzlərcə neft quyusu görürük. Ətrafda bir və ya iki qatlı evlər var. Az da olsa yol kənarında yaşıllıqlar görmək olur. Yollar geniş, amma baxımsız. Bütün sənətlərdə olduğu kimi, Bakıda heykəltəraşlıq da çox inkişaf etmişdir. Hər yerdə möhtəşəm heykəllərlə qarşılaşırıq. Bakı şəhərinin mərkəzinə girincə binaların mərtəbələri yüksəlir. Özəlliklə tarixi binalar şəhərin görkəminə görkəm qatır. Yol üzərində latın əlifbası ilə yazılan yazıları zövqlə oxuyuruq: "Gənclik" mehmanxanası, "Sevgilim" gül mağazası, "Tikinti materialları", "Qida maddələri", "Azpetrol". Şəhərin içi yaşıllığa qərq olub. İndiyə qədər gəzdiyim bütün türk başşəhərləri ağaclıqlı, yaşıllıqlı, hamısı da gözəl. Bakı da o gözəl başşəhərlərimizdən biri.

Qız qalası

Qız qalasının pillələri ilə qalxarkən buranın aşiqlərin görüş yeri olduğunu hiss edirik. Qalanın içində tarixi əşyaların sərgiləndiyi yerlər də var. Tarixi abidənin təpəsindən Bakını quşbaşı görmək mümkündür. Aman Allah, bu nə gözəllik?! İnsan bu mənzərədən heç ayrılmaq istəmir. Amma gəziləcək çox yerlər də gözləyir bizi.

Azadlıq meydanı

Yolumuzu bu dəfə Azadlıq meydanına çeviririk. Məşhur Azadlıq meydanı bir zamanlar azadlıq mücadiləsində milyonlarca insanın toplandığı meydandır. 1990-cı ilə qədər Leninin heykəli yüksələn yerdə indi Azərbaycanın üç rəngli milli bayrağı dalğalanır. Nazirliklərin yerləşdiyi möhtəşəm bir bina Azadlıq meydanını bəzəyir. Bu meydanın adı mənə Azərbaycanın məşhur şairi Xəlil Rza Ulutürkü xatırladır. SSRİ dönəmində yazdığı "Azadlıq" şeirini çap etdirə bilməyən şairin şeiri "Afrikanın səsi" adı ilə dərc olunur. Əslində bu şeirin Azərbaycan üçün yazıldığını hər bir azərbaycanlı türk o dönəmdə anlamışdı:

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə,

qram-qram.

Qolumdakı zəncirləri

qıram gərək

Qı-ram,

Qı-ram.

Azadlığı istəmirəm

Bir həb kimi, dərman kimi -

İstəyirəm

Günəş kimi,

Cahan kimi.

Cəkil, ey qəsbkar,

Mən bu əsrin gur səsiyəm.

Gərək deyil sısqa bulaq! -

Mən ümmanlar təşnəsiyəm!

Azərbaycan türkü bu meydanda başladığı mücadiləsinin sonunda qazandı. Azadlıq, eyni Ulutürkün söylədiyi kimi, səma kimi, günəş kimi, cahan kimi gəldi. Ulutürkün:

Qırmaq mümkün olmayacaq

Azərbaycan qüdrətini,

Boğmaq mümkün olmayacaq

Azərbaycan qeyrətini -

hayqırtısına da, türkün yıxılmaz hürriyyət eşqinə də Azadlıq meydanı şahidlik etdi.

Sevgi hüdud tanımaz

Bilgəh bağlarında erkən oyanırıq. Təmiz havada insan yuxudan tez doyur. Bu gün bizim üçün önəmli bir gün - Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda düzənlənən "İraq-türkman folkloru" adlı Uluslararası simpoziuma qatılacağıq. Yola düşürük. Yol kənarında üzərində "DYP" yazılmış avtomobil görürük. Türkiyədə "DYP" bir siyasi partiyanın adını ifadə edir. Maraqlanıram. Sürücü Bahadurdan soruram: "Bu DYP nədir?" "Dövlət Yol Polisi" - deyə cavab verir.

Elmlər Akademiyasına toplantı saatından öncə çatırıq. Toplantı salonunun divarında Nizaminin, Füzulinin, Şəhriyarın böyük rəsmləri (portretləri) asılıb. Diqqətimizi masanın üstündə kiril əlifbası ilə basılmış müqəddəs kitabımız "Qurani-kərim" çəkir. Simpoziumu institutun direktoru, prof. Dr. Yaşar Qarayev açır. Türkman qızı Banu Saatçı toplantının başlanğıcında İstiqlal marşımızı başdan-ayağa oxuyur.

Kiçik Banunun marşdan oxuduğu türkün təslim olmaqdansa ölməyi üstün tutmağı hissəsi hamını təsirləndirdi. Bunun bütün türk toplularına örnək olması gərəkdir.

Banu bir neçə təsirləndirici xoyrat da oxudu. İraq-türkman folkloruyla ilgili çalışmalarıyla şöhrətlənən prof.Dr.Qəzənfər Paşayev çıxışında qeyd etdi ki, mənəviyyatca bir olduğumuz, amma cismani cəhətdən ayrı düşdüyümüz qardaşlarımız - İraq türkmanlarının folkloru çox saf qalmışdır. Kərkükdə küçələrdə (sokaklarda) dolaşdığımızda həp təmiz türkcə qonuşurlar. İraqdakı türkmanlarla azərbaycanlılar eyni xalqdırlar. Biz bərabərik, həqiqi türkmanlarıq.

Güney Azərbaycanın böyük alimi, türkcə nəşr edilən "Varlıq" dərgisinin naşiri və baş yazarı prof.Dr.Cavad Heyət çıxışında dedi: "İraq türkmanları bizim xalqımızın davamıdır. Onlar qədər biz də türkmanız. Oğuzlar müsəlman olub İrana gəldikdən sonra onlara türkman deyildi. Azərbaycanda və İranda hökm sürən iki sülalənin adı Ağqoyunlu türkmanları, Qaraqoyunlu türkmanları olub. Mən özümü İraq türkmanlarından ayırmıram. Füzuli ilə özümü niyə ayırmalıyam. Füzulinin əcdadı səlcuqlarla İraqa köçmüşdür. Bizim əcdadımız səlcuqlardır. Füzulini bizdən saymaq üçün onun dilinə baxmaq yetər. Füzuli İraq türkmanları üçün Azəri türklərinin İraqdakı səsidir. "Görünən kənd bələdçi istəməz" - deyir.

Əlbəttə, görünən köy qıllavuz istəməz. Türk dünyasının görkəmli şairi Füzuli Azərbaycan və İraq türkü üçün nə ifadə edirsə, Anadolu türkləri üçün də eyni şeyi ifadə edir. Böyük şairimiz Füzuli Azərbaycan və İraq türklərinin olduğu qədər, Anadolu türklərinin də görkəmli bir ulduzudur.

Füzulidən, türkmanların səsi və nəfəsi olan xoyratlardan da örnək verən Kərkük Vəqfinin Genəl sekretarı dosent Süphi Saatçının məruzəsi böyük maraq doğurur. O, bütün türkman ədəbiyyatçılarının qəm, qüssə, kədərlə bağlı xoyrat yazdıqlarını önə çəkir: "Qəm insanın ən yaxın dostu və yardan daha vəfalıdır" -deyir.

Rəhbərlərin insanlıq borcu

Dosent Mahir Naqib dedi ki, indiyə qədər İraq türkmanlarının kültürü, folkloru, siyasi durumu yalnız Türkiyədə müzakirə olunurdu. İndi bu, Azərbaycanda da müzakirə mövzusu oldu. Kültür olaraq, coğrafiya olaraq Anadolunun bir parçası olan İraq türkmanlarının iki ana vətəni vardır. Bunlardan biri Türkiyə, biri Azərbaycandır. Bizim siyasi hüdud tanımayan kültür bərabərliyimiz vardır, - dedi Mahir Naqib, təbliğini belə tamamladı: "Min ildən fəzlə bir sürədə İraqda mötəbər olan türk kültürü böyük ölçüdə zədələnmişdir. Gerçəyi isə tamamən qaranlıqdır. Biz burada bu haqlı təmənnamızı dilə gətirmək istəyirik. Başda musiqi olmaq üzrə kültürəl dəyərləri qorumanın, məktəbləşdirmənin və yaşatmanın siyasətlə ilgisi yoxdur. Milli kültürləri qorumaq bütün siyasi idarələrin insanlıq borcudur. Çünki kültür mədəniyyəti yaradır. Mədəniyyət də bütün insanlığın ortaq malıdır".

Simpoziumda İrfan Ünver Nəsrəddinoğlu, prof.Dr.Məhərrəm Qasımlı, prof.Dr.Azad Nəbiyev və başqaları da çıxış etdilər.

Prof.Dr.Yaşar Qarayev sonda bu önəmli məruzələrin kitab halında nəşr ediləcəyi müjdəsini də verdi.

Bakıda “Türkman ocağı”

Azərbaycan folklor sarayı önəmli kültür mərkəzlərindən biridir. Burada İraq türkmanlarına aid "Türkman ocağı" adı verilən mərkəz var. Bu mərkəzi ziyarətə gəlmişik. Folklor sarayının girişində Dədə Qorqudun ağacdan (dəmir ağacdan) yonulmuş heykəli ilə qarşılaşırıq (heykəli Q.Paşayev öz hesabına alıb). Türkman ocağı tamamən İraq türkmanlarının əsərləri ilə doludur. Girişdə Füzulinin böyük portreti vardır. Türkmanların böyük yazar və folklor araşdırmaçısı Əta Tərzibaşı və İraq-türkman folkloruna xidmət edən digər yazar və elm adamlarının portretləri divarları bəzəyir.

Görkəmli türkoloqumuz, prof.Dr Fuad Köprülünün "İraq türkmanları, yəni Oğuzcanın Azəri ləhcəsini qonuşan türklər" sözü və İraq türkmanlarından olan prof.Dr.İhsan Doğramacının "Millətlərin mənbəyini bildirən ən başlıca xüsusiyyət, hətta tək ünsür evdə qonuşduqları dildir… Anamın, babamın dədələrimin, nənələrimin evdə qonuşduqları dili türkcə idi…"

Latın hərfləriylə pano üzərini "Türkman ocağı"nın divarlarından asılmışdı. Yenə dilə verilən önəmi bildirmək üçün bu özəl xoyrat da divarı bəzəyirdi:

Dilim-dilim;

Kəs qovunu dilim-dilim.

Mən dilimnən vaz keçməm,

Olursam dilim-dilim.

Kərkük Vəqfinin Genəl sekretarı dosent Suphi Saatçı və dosent Mahir Naqib yanlarında gətirdikləri dərgi və kitabları "Türkman ocağı"na hədiyyə edirlər.

Azərbaycanda düyün

Azərbaycanda düyün (toy) adətləri hamımızı çox maraqlandırırdı. Səbirsizliklə prof.Dr.Qəzənfər Paşayevin qızı Təranənin toyunu gözləyirdik. Hamımız bu xoşbəxt günə hazırlaşırdıq. Bakının "Çinar" şadlıq sarayında böyük təntənə, böyük əyləncə düzənlənib. Azərbaycanda qız toyu ilə oğlan toyu ayrı yapılırmış. Yəni öncə qız tərəfi toy edir, bir həftə sonra isə oğlan tərəfi toy edirmiş. Biz qız toyundayıq. Gəlinlə damat (kürəkən) möhtəşəm bir mərasimlə toy salonuna girdilər. Gəlin mavi geyimdədir. Soruşuram: "Burada gəlinlik paltarı mavimi olur?"

Məlum olur ki, qız toyunda gəlinlik paltarı rəngli, bəy toyunda isə bəyaz olurmuş. Süfrələrdə hər şey var, çatışmayan quş südüdür. Maraqlanıram: "Hamıda toy iki dəfəmi olur?"

Maddi durumu eyi (yaxşı) olanların belə etdiyini, durumu eyi olmayanların birgə toy etdiklərini söyləyirlər. Toyda çox oynayırlar, hətta aş gətirərkən qabaqda əllərində məşəl oynaya-oynaya gedirlər. Burada aş süfrənin şahı hesab olunur. Aşı ən çox toylarda və bayramlarda hazırlayırlar. Toyda aşı böyük ehtiramla payladılar. Aşqara, xüsusən də şabalıdın ayrı ləzzəti varmış. Hamımız birlikdə əyləndik, oynadıq. Təbii ki, ən çox da Banu, Aybala və Gülbala. Bu gözəl türkman balaları nəfis oyunlarıyla toya rəng qatırlar. Qəzənfər Paşayev və həyat yoldaşı ev sahibliyini ən gözəl şəkildə yapmanın mutluluğunu (xoşbəxtliyini) yaşayırlar. Bəylə gəlini təbrik edərək bu gözəl təntənədən (düyündən) ayrılırıq.

Bilgəh bağında qaldığımız günlərdə gec saatlara qədər bizi divarın üstündə gözləyən və gəldiyimizi görüncə gözlərinin içi gülən İlkini heç bir zaman unutmayacağam. Azərbaycandan ayrılacağımız son gün Şamil əmiyə, Gülnaz xanıma, Leylaya, İlkinə bir hüzn çökür. Sabahın erkən saatında gül dəstələri hazırlanmışdır. Türk dünyasının hər yerində olduğu kimi, vedrədə arxamızca atılacaq bolluca su vardır. Öz ailələrimiz kimi alışdığımız bu gözəl insanlardan ayrılarkən göz yaşlarımızı saxlaya bilmədik. Onlara göstərməmək üçün o saat arabamıza (maşına) mindik. Ağlımıza bir Güney Azərbaycan türküsü gəldi:

Ayrılıq, ayrılıq, aman ayrılıq,

Hər bir dərddən olur yaman ayrılıq!..

Kamal Çapraz

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 18 yanvar.- S.3.