Bədii tərcümə: Mülahizələr...

Oxuculara təqdim edilən növbəti poetik tərcümə çələnginə klassik və çağdaş rus şairləri A.S.Puşkindən, M.Y.Lermontovdan, İ.A.Bunindən, V.V.Nabokovdan və A.A.Tarkovskidən dilimizə çevirdiyim, heç vaxt solmayan, təravətini və ətrini itirməyən şeir çiçəklərini hördüm. Bu şeirlərin tərcümələri üzərində işləyərkən çoxdan, lap gəncliyimdən gəldiyim qənaətlərimi, illər boyu topladığım təcrübədən doğan bəzi düşüncələrimi, mülahizələrimi qələm dostlarımla, oxucularımla, bədii yaradıcılıq prosesi ilə maraqlananlarla bölüşmək zərurəti duydum.

Bədii tərcümə sənətinin məsuliyyəti, çətinliyi, özəl xüsusiyyətləri barədə çox deyilib. Tərcümədə dil məsələsinin önəmi, əsərin əslinin əsas mahiyyətinin, bədii özəlliyinin və gözəlliyinin ifadəsində müstəsna rolu mütəxəssislərə yaxşı məlumdur. Demək istəyirəm ki, tərcüməçi üçün müraciət etdiyi nümunənin doğulduğu dili-orijinalın dilini bilmək vacibdir. Eyni zamanda bu və ya digər əsərin çevriləcəyi, yenidən doğulacağı dili yaxşı bilmək ondan da gərəklidir. Çünki poeziya və ya, fərqi yoxdur, nəsr nümunəsi tərcümə olunduğu dildə də özünü rahat hiss etməlidir. Konkret desəm, hər hansı, əlbəttə, yaxşı şeir, tutaq ki, çevrildiyi Azərbaycan dilində şair-tərcüməçinin, sözsüz, istedadlı müəllifin öz orijinal əsəri səviyyəsinə yüksəlməlidir. Burada hər şey tərcüməçinin potensial imkanlarından, professional hazırlığından asılıdır. Tərcüməçi güclüdürsə, başqa dilə çevrilən əsər də köklü-köməcli alınacaq. Əksinə, qüvvətli bədii bir nümunə zəif, yaxud ortabab tərcüməçinin ifadəsində öz dəyərini itirəcəkdir.

Oxucu digər dilə çevrilən əsəri mütaliə edərkən, bir növ hiss etməməlidir ki, önündəki tərcümədir. Tərcümə ona azərbaycanca yazılmış təsiri bağışlamalıdır. Şübhəsiz, burada bir mühüm cəhət özünü mütləq büruzə verəcəkdir ki, bu, bizim milli təfəkkürümüzün nümunəsi, yəni Azərbaycan şeiri deyil, mövzumuzun kontekstində rus düşuncə tərzinin adekvat fikir və duyğu ovqatına bədii köçürmədir. Bir sözlə, əsər hər hansı bir dilə çevrilərkən öz anatomik-genetik ilkinliyini mümkün qədər saxlamaqla, köçürüldüyü münbit mühitə və şəraitə uyğunlaşmalı, adaptasiya olunmalıdır.

Bədii tərcümə digər dildə doğuluşunu nisbətən ağrısız keçirdikdə, necə deyərlər, yenidən yaradılma prosesindən keçməsini də xoş bir tale töhfəsi kimi qəbul etdikdə, yalnız belə olduqda yaşamaq haqqına qovuşar. Düşüncələrim çoxillik yaradıcılıq təcrübəmdə müxtəlif dillərdən, o cümlədən klassik farsdilli poeziyadan elmi-filoloji tərcümə əsasında, yaxud üçüncü dilə ikinci dil vasitəsi ilə çevirdiyim əsərlərə də eyni dərəcədə aiddir. Yeri gəlmişkən, şair-tərcüməçinin istedadı, öz doğma dilinin lüğət fonduna, xalq danışıq dilinin incəliklərinə, ədəbi dil normalarına dərindən bələdliyi və bir sənətkar kimi zəngin fərdi söz ehtiyatına malik olması onun yaradıcılıq uğurunu şərtləndirən başlıca amildir.

Hər hansı bir müəllif öz orijinal yaradıcılığında mövzu seçib işləməkdə, onu bədii ərsəyə yetirməkdə kifayət qədər sərbəst və azaddır. Tərcümədə isə belə deyil; mövzu var, bədii həlli də var. Amma burada şair-tərcüməçinin imkanları bir qədər məhduddur. O, çevirdiyi mətnin poetik-bədii strukturundan çıxış edərək, müəllifin əsərinə hopmuş ruhunun doğru-düzgün ifadəsinə çalışmalıdır. Mülahizələrimdə ricətə bənzər haşiyə çıxarkən düşünürəm ki, yazımın başlığı ilə içindəkilər ilk baxışda, hərfi yanaşdıqda, kimlərəsə məntiqsiz görünə, pərakəndəlik təsiri bağışlaya bilər.

Mən bu kiçik qeydlərimdə yaradıcılığından tərcümələrimi təqdim etdiyim, adlarını çəkdiyim müəlliflərdən yalnız biri haqqında bir neçə kəlmə deməklə kifayətlənəcəyəm. Bu, Azərbaycan oxucusunun az tanıdığı və adı bizim üçün maraqlı bir məqamla bağlı olan V.V.Nabokovdur. 1899-cu ildə Sankt-Peterburqda varlı, ziyalı-zadəgan ailəsində doğulan, həyat və yaradıcılıq yolu mühacirətdən-İngiltərədən, Almaniyadan, Amerikadan, fransadan keçib 1977-ci ildə İsveçrədə bitən, XX əsrin iyirminci illərindən şeirlərini “V.Sirin” təxəllüsü ilə dərc etdirən, G.İvanov, S.Yesenin, A.Axmatova, M.Svetayeva, İ.Bunin, V.Xlebnikov, B.Pasternak, O.Mandelştam, A.Tvardovcki və b. məşhur şairlərin müasiri olan V.Nabokovun nəsri rus klassik realizminin hüdudlarını genişləndirmiş, metafizik baxışlarının bədii mənzərəsini verən povest və romanları, hekayələri, esseləri, tərcümələri dünya ədəbiyyatı xəzinəsini zənginləşdirmişdir.

V.Nabokov mürəkkəb üsluba malik, eyni vaxtda qələmində ciddiliyi və qeyri-ciddiliyi ehtiva edən bir yazıçı idi. Sözlə oynayan və sözü bir sehirkar kimi oynadan böyük stilist “Maşenka”, ”Ada”,“İgidlik”, “Edama dəvət”, “Lolita”,”Digər sahillər”, “Lujinin müdafiəsi”, ”Bəxşiş” kimi metaromanları, bir çox başqa əsərləri, nəhayət, poeziyası ilə xeyirxahlığa, ədalətə xidmət göstərmiş, ədəbi-mədəni ünsiyyətin dərinləşməsinə öz layiqli töhfələrini vermiş, ömrünün sonunadək itirilmiş uşaqlıq cənnətinin xiffətini çəkmişdir. Əsərlərini rus və ingilis dilində yazsa da, özünü amerikan yazıçısı adlandırsa da, ”hibrid” ədəbiyyat yaradıcısı adlandırılsa da, V.Nabokovun milli mənsubiyyəti, əlbəttə, müzakirə mövzusu ola bilməz. Tale dənizinin dalğaları bir sıra həmvətənləri kimi, onu da “digər sahillərə” atmışdı, ölümündən on il sonra doğma sahillərə qayıtdı; dünya şöhrətli adı və sənəti ilə.

Bir çox rus qələm sahibləri kimi, V.Nabokov da yaradıcılığa şeirlə başlamışdı. Sonralar XX əsr ədəbiyyatının klassikləri sırasında daha çox nasir kimi yer tutan V.Nabokov ömrü boyu öz poetik missiyasına da sadiq qaldı, dünyasını dəyişənədək şeir də yazdı, poeziyadan ayrılmadı. O qədər də böyük olmayan şeirlər toplusu məşhur nasirin imzasını rus poeziyası tarixinə də həmişəlik möhürlədi.

Mən indi V.Nabokovun nəsrindən ətraflı danışmadığım kimi, poeziyasından da geniş söhbət açmayacağam. Qoy bu sözü, qismən də olsa, azərbaycanca şeirləri desin. Nabokovun poeziyası uzun müddət nəsrinin kölgəsində qalmışdı. İllər keçdi, yüksək sənət nümunələri olan bu şeirlər öz halal qıymətini aldı. Şair Nabokovun özünün də çox sevdiyi şeirlərindən biri “Qaranquş” adlanır. Qaranquşun özü kimi, “Qaranquş” şeiri də balacadır, kiçik həcmlidir. V.Nabokovun “Qaranquş” şeiri, yaxud şeir qaranquşu Azərbaycana da gəldi, qızılı payız günlərində gəldi...

Bu yaxınlarda Gəncədə dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin 870 illik yubileyində rus şairi və nasiri V.Nabokov da “iştirak edirdi”. İştirakçısı olduğum, sentyabrın 30-da keçirilən mötəbər elmi-nəzəri yubiley konfransından bir epizodu məmnuniyyətlə xatırlatmağı özümə borc bilirəm. Konfransda Qırğızıstanın eks prezidenti, doktorluq dissertasiyasını Almaniyada almanca müdafiə etmiş filosof Roza Otunbayeva çıxışında Nizami Gəncəvinin milli mənsubiyyətinə münasibətini özünəməxsus, obrazlı yanaşması ilə bildirdi. Roza xanım dedi ki, dünya şöhrətli Çingiz Aytmatov öz doğma qırğız dilini əla bilirdi, amma əsərlərini rusca yazırdı. 1940-cı ildən Avropanı tərk edib Amerikada məskunlaşan Vladimir Nabokov ingilis dilində düşünürdü, fransızca eşidirdi, qəlbi rusca döyünürdü. Nizami Gəncəvi farsca fikirləşsə də, azərbaycanca-türkcə eşidirdi, ürəyi də azərbaycanca-türkcə danışırdı...

Salonda qopan sürəkli alqışlar R.Otunbayevanın orijinal əsaslandırmasını, Nizami Gəncəvinin, şəksiz-şübhəsiz, Azərbaycan-türk şairi, Çingiz Aytmatovun qırğız, Vladimir Nabokovun isə rus yazıçısı olmasını bir daha təsdiqlədi. Bu, rus dilində çıxış edən xanım natiqin özünə də aid idi.

Nizami Gəncəvinin 870 illik yubileyinə “qonaq” gəlmiş V.Nabokovdan poetik tərcümələrimi diqqətə çatdirmaqla bu görkəmli rüs şairi və nasirinin ruhunu salamlayıram. Bayaq qeyd etdim ki, “Qaranquş” müəllifin ən çox sevdiyi şeirlərindən biridir. Ömrü-günü “digər sahillərdə” keçən Nabokov “Qaranquş” şeirindəki iki obrazdan biridir, daha dəqiq, birincisidir, elə müəllifin özüdür. Nabokovun şeir, söz qaranquşu sağlığında olduğu kimi, indi də istili-soyuqlu qitələrdən keçə-keçə, ölkələrdən-ölkələrə köçə-köçə qələm-dimdiyində insanlara dünyəvi bir yaz-cənnət paylamaqdadır. Taleyi oxşar dühalar beləcədirlər. Onlar yalnız mənsub olduqları millətə, xalqa deyil, bütün dünyaya, bütün insanlığa məxsusdurlar. Bizim Nizami Gəncəvi kimi, qırğızın Çingiz Aytmatovu kimi, rusun Vladimir Nabokovu kimi...

Məmməd ALİM

əməkdar incəsənət xadimi

Gəncə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 18 yanvar.- S.8.