"Yanmamış siqara"dan başlayan bir ömürlük sevda...

"Yanmamış siqara"dan başlayan bir ömürlük Nazim Hikmət sevdası... Bu sevdanın ilk günlərində qəribə bir təzad: Aqşin Babayev bütü tərk edib, bütsındırana qoşuldu. Tofiq Fikrət barədə yazacaqdı, dönüb Nazim Hikmət haqqında yazmağa başladı. Aqşin Babayevin "Nazim və Azərbaycan" kitabının ilk səhifələrini oxuyanda yadıma Haqqı Süha Gezginin Nazim Hikmətlə bağlı xatirəsi düşdü. Tanış olduqları gün Haqqı Süha yoldaşlarına: - "Bu kim?" - deyə sormuş və "arkadaşların birindən: - "Çox istedadlı, fəqət şaşılacaq dərəcədə cahil. Düşün ki, hələ Tofiq Fikrəti tanımır. Bir tək misrasını oxumamış", - cavabını almışdı…

***

"Elə sanıram ki, gələcək nəsillər Nazim Hikmətin üzərində bu günkündən daha çox duracaqlar. Onlar üçün Nazim Hikmət sabah yalnız bu torpağın yetişdirdiyi bir böyük sənətkar olaraq dəyər alacaqdır".

Şevkət Sürəyya Aydəmirin bu qənaəti Nazim Hikmət barədə ən dəyərli əsərə - Vala Nurəddinin "Bu dünyadan Nazim keçdi" kitabına yazdığı ön sözdəndir. Aydəmir bəy Vala Nurəddin Va Nu və Nazim Hikmətlə birgə 1921-ci ildə Moskvaya gəlib Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində təhsil alan üç dostdan biriydi. Onun "Suyu arayan adam" kitabında da Nazimin gənclik illəri, Moskva dövrü ilə bağlı maraqlı mülahizələr var. Yazır ki: "Biz üç arkadaşdıq. Birimiz şairdi. O daha ilk addımda, yeni iqtisadi politikanı gətirən Leninə deyil, kədər içində intihar edən…. dünənki gənc qəhrəmanlara haqq verirdi. Çünki bu şair üçün inqilab partiya proqramları… demək deyildi… Nazim Hikmət … inqilab cəbhəsinə nə sinif qovğası yolundan, nə fikir cəbhəsi yolundan gəlmişdi. Onun bu cəbhəyə gəlişi bir az təsadüfün, bir az da coşqun duyğuların əsəriydi. Mütarikədə üçüncü arkadaşımız Va Nu ilə bərabər İstanbuldan Anadoluya qaçınca orada sərbəst düşüncəli bir neçə insanla tanış olmuşdu… fəqət onların romantik təlqinləri şairin inqilab torpaqlarına keçməsinə zəmin hazırladı. Ondan sonra isə təsadüf seyrini tamamladı… Yazdığı şeirlərə daima kommunist şeirlər deyərdi. Mənim bildiyim dövrdə… məncə heç bir zaman kommunist olmadı…"

Ən qədim dostun və ən dürüst şahidin qənaəti belədir. 19-20 yaşlarına qədər Nazim Hikmət üçün sinif qovğası yoxdur, partiya proqramları yoxdur. 1921-ci ildə gəldiyi Moskvadan öncə Anadoluda tanış olduğu sərbəst düşüncəli insanların romantik təlqinləri onun Nazim Hikmətə çevrilməsinə zəmin hazırlayıb. Aydəmirin bildiyi dövrdə "o heç bir zaman kommunist olmamışdı", hətta Türkiyə Kommunist Partiyasının sıralarında da deyildi… Aqşin Babayevin kitabında da belə bir Nazim qabarır və bu Nazim təkcə Aqşin Babayevin Nazim Hikməti deyil, həm də Nəriman Həsənzadənin, Sinan Səidin, Altay Məmmədovun, Qadir İsmayılın, Ələkbər Salahzadənin, Azər Abdullanın, Tofiq Abdinin… Nazim Hikmətidir.

"Gələcək nəsillər Nazimin üzərində bu günkündən daha çox duracaqlar". Bu sətirlərin yazıldığı dövrdən əlli il keçib. O zamankı "gələcək nəslin" Nazim Hikmətlə irtibatda olanları da artıq ixtiyar yaşlarındadır. Nazim Hikmət isə barəsində yüzlərlə kitab yazılmasına rəğmən, hələ də bitib-tükənmir, sirr üstünə sirr olaraq qalır, zaman keçdikcə bir az da əfsanələşir, ədəbiyyata bütləri sındırmaq iddiası ilə gələn Nazim Hikmətin özü də artıq yarım əsrdən çoxdur ki, bir poeziya bütünə, ədəbiyyat mifinə çevrilib və bunun da tək səbəbi, şübhəsiz, Nazim Hikmətin kommunistliyi deyil, XX yüzilin ən böyük şairlərindən biri olmasıdır.

Nazim Hikmətlə yaradıcılıq təmasına türk düşüncəsinə ehtiram bəsləyən əsilzadə bir ailənin övladı və gənc bir araşdırmaçı olaraq başlayan Aqşin Babayevin "Nazim və Azərbaycan" əsəri Türkiyədə işıq üzü gördü. Bu dəfə yaddaşının bünövrəsi Tevfik Fikrətin, Məhmət Əmin Yurdaqulun, Rıza Tevfikin, Ziya Paşanın şeirlərilə hörülmüş mütəfəkkir bir Azərbaycan ziyalısı - görkəmli alim Aqşin Babayev Nazim barədə üzünü özümüzə deyil, Türkiyəyə, türk oxucusuna tutub danışdı. Özü də müəllimcəsinə, ustadcasına danışdı. Çünki Aqşin Babayev məşğul olduğu sahənin həqiqi professorudur. Haqqında kitab yazdığı Nazim Hikmətin qürbət və möhnət dolu günlərinin məhrəm adamıdır. Ömrünün bir ayını Nazim Hikmətin Moskvadakı ocağının başında keçirib. Nazimlə duz-çörək kəsib, Nazimin Hikmətin kədər dolu işığa qərq olmuş "Cenaze merasimim" şeirindəki: "Bizim avludanmı kalkacak cenazem? Nasıl indireceksiniz beni üçüncü kattan? Asansüre sığmaz tabut, Merdivenlerse daracık…" deyə təsvir etdiyi asansörə Nazimlə bir yerdə daxil olub, həmin nərdivanlarla Nazim Hikmətin üçüncü qatdakı evinə qalxıb, onunla birgə dükandan süd almağa, teatr tamaşalarına gedib… Nazim Hikmət: "Türk dilinin saflığı məsələsi və bu uğurda savaşı mənimlə başlatmaq kəsinliklə doğru deyil. Dərinə gedin, keçmişə baş vurun. Türk dili xalq ədəbiyyatında safdır. Sonra da Yunus İmrənin şeirlərini oxuyun, Məhməd Əmin Yurdaqulu oxuyun. Türk dilinin saflığını qoruyanların birincisi mən deyiləm. Anlaşıldımı?" sözlərini də bir rus aliminə Aqşin Babayevin yanında deyib. Bu mənada "Nazim və Azərbaycan" kitabının Türkiyədə böyük maraqla qarşılanması, qısa müddətdə kitabın ikinci nəşrinin çapdan çıxması Aqşin Babayevin Nazim Hikmət barədə dediyi sözün, yazdığı əsərin nə qədər etibarlı, necə mühüm olmasını şərtləndirən ciddi dəlillərdən biridir.

***

Aqşin Babayevin "Nazim və Azərbaycan" kitabı Nazim Hikmətin təəssübünü çəkərək yazılmış gərəkli bir kitabdır. Bu kitab Nazim Hikməti Azərbaycana daha sıx tellərlə bağlayır, ilk kitabı Bakıda nəşr olunmuş Nazim Hikməti həm də Azərbaycanın şairi kimi təqdim edir, xalq yazıçısı Anarın bir az əvvəl Türkiyədə nəşr olunmuş və Nazim Hikmətin xatirəsinə ən dəyərli ədəbi abidələrdən biri hesab etdiyim (böyük şairlə bağlı türkçülük tərəfi ağır gələn ilk kitab kimi Türkiyədə də geniş müzakirələrə səbəb olmuş) "Kerem gibi" kitabından sonra professor Aqşin Babayevin kitabı da nazimşünaslıqdakı boşluqları doldurur, bioqrafiyasının mübhəm qalmış xanalarına yeni çalarlar əlavə edir. Aqşin Babayev Nazim Hikmətlə görüşlərini, söhbətlərini, Nazimdən eşitdiklərini, sadəcə, yaddaşına toplamayıb, yaxşı ki, onları yazıya, lentə köçürüb, bloknotuna qeyd edib və indi həmin bloknotda, lent yazısında yadigar qalmış Nazim Hikmətin ədəbiyyat və sənətlə bağlı fikirləri, Azərbaycandakı dostları barədə dediyi sözlər xatırlatdığım həmin boş qalmış xanalara əlavə edilən, Nazim Hikmətin bioqrafiyasını bütünləşdirməyə yardım edən tarixi sənədlər kimi böyük əhəmiyyət daşıyır.

"Nazim və Azərbaycan" kitabının üstünlükləri çoxdur və o məziyyətlərin içərisində daha çox könül aydınladan, daha artıq diqqəti cəlb edən məqamlardan biri Mirzə Fətəli Axundzadənin 150 illik yubileyində Nazim Hikmətin çıxışının bu günə qədər heç yerdə dərc olunmamış mətnidir. Bu çıxışında Mirzə Fətəlini Namik Kamalla, Ziya Paşa və Əli Süavi ilə qiyaslandıran Nazim Hikmət: "Biliyorsunuz… Axundzadə zalimə qarşı nasıl qovğa ediləcəyini göstərərək hətta böyük bir Doğu dünyası üçün örnəkdir", - deyə üstünlüyü Mirzə Fətəli Axundzadəyə verirdi.

Bu kitabda Nazim Hikmətin təzim etdiyi Füzuli, Sabir, Mirzə Cəlil var. Bu kitabda Zəkəriyyə Sərtəlin Bakıda keçən günləri, Bakıda dünyasını dəyişən Sabiha Sərtəl var. Bu kitabda Nazim Hikmətin başı bəlalı həyat yoldaşı Münəvvər Andaçın Bakıdakı yaşantıları, bacısı Samiyə xanımın "Zavallı abim", - deyə Bakıda dilə gətirdiyi üzüntüləri var. Bu kitabda Nazim Hikmət və Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mehdi Hüseyn, Rəsul Rza, Mikayıl Rəfili, Nazim Hikməti Nazim Hikmətə tanıtdıran Əkbər Babayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Arif Məlikov, Nazim Hikmətin mənəvi qızı, heykəltəraş Münəvvər Rzayeva da var.

Bu kitabda Nazim Hikmət Moskvada Qorki küçəsində Yermolova Teatrının qarşısında narın-narın yağan qarın altında dayanıb Mehdi Hüseyni gözləyir - bir yerdə "Enayi" tamaşasına baxacaqlar. Bu kitabda "kardeşim Süleyman, bu şiiri, ne olur, güzel dilinize çevir", - deyən Nazim Hikmətin Süleyman Rüstəmə iltiması var, Nazim Hikmətin Rəsul Rza barədə yazdığı məqalələr var, Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi"nə uşaq kimi sevinən və hər addımında Azərbaycanla nəfəs alan qərib türk şairi Nazim Hikmət var. Və hər şeyin ötəsində bu kitabda Aqşin Babayevin səmimiyyəti, sədaqəti və ustalığı var ki, hər şeyi və hamını iki qütbün - Nazim Hikmətlə Azərbaycanın cazibəsinə ahəngdar bir şəkildə sövq edə bilib.

Bu qısa qeydlərimin sonunda Aqşin Babayevin Nazim Hikmət dünyasına hansı miqyasda vaqif olduğunu təsdiqləyən incə bir məqamı xatırlatmaq istəyirəm. Bir dəfə Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində kafedra müdiri, professor Aqşin Babayevin iş otağında türkiyəli bir nazimşünasla onun arasında keçən maraqlı (və həm də qürurverici) bir söhbətin şahidi oldum. Türkiyəli alim Nazimlə bağlı nə söylədisə, Aqşin müəllim, böyük nəzakətlə həmsöhbətinin, az qala, bütün fikirlərinə düzəlişlər etdi. Türkiyəli nazimşünas Nazimin həyatından hansısa faktı dedi, Aqşin müəllim o faktın elə deyil, əslində, necə olduğunu söylədi. Nazimşünas Nazim Hikmət haqqında hansısa kitabdan heyranlıqla söz açdı, Aqşin müəllim həmin kitabın hansı hissələrində məsələlərin necə qarışdırıldığını söylədi. Aqşin Babayev öz kafedrasında bir stəkan çay ikram edərək türkiyəli nazimşünasa Nazim Hikmət barədə gözəl və unudulmaz bir mühazirə oxudu. Ayrılmazdan öncə qonaq "Bu memleket bizim" şeirini söylədi, həmsöhbətinin oxuduğu şeiri diqqətlə dinləyən Aqşin müəllim sonda bu şeirin orijinalda bir qədər fərqli olduğunu bildirdi və Nazim Hikmətin həmin şeirini Türkiyə türkcəsində aramla, bir az da Nazimin çiləli ahəngini xatırladan bir üslubda təkrar etdi:

Dört nala gelip uzak Asyadan

Akdenize bir kısrak başı gibi uzanan

Bu memleket bizim.

Bilekler kan içinde

Dişler kenetli

Ayaklar çıplak

Ve ipek bir halıya benzeyen toprak

Bu cehennem, bu cennet bizim.

Kapansın el kapıları

Bir daha açılmasın

Yok edin insanın insana kulluğunu

Bu davet bizim.

Yaşamak bir ağac gibi tek ve hür

ve bir orman gibi kardeşcesine

Bu hasret bizim.

Şeiri oxumaqla da yetinmədi, "Bu məmləkət bizim" şeirinin Türkiyə türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmış və ruscaya tərcümə olunmuş versiyalarını müqayisəli təhlil etdi.

… "Nazim və Azərbaycan" kitabını Türkiyə türkcəsinə müəllifinin üslubunu ustalıqla qoruyaraq Aslan Kavlak uyğunlaşdırıb. "Aslan Kavlakda Nazim Hikmətdən bir parça var", - deyən Aqşin müəllimin sözlərinə daha nəyi əlavə etmək olar, bilmirəm. Hər halda, çox yüksək bir qiymətdir və bundan artığını deməyə məncə heç ehtiyac da yoxdur. Amma kitabı oxuyarkən bəzən müəllifinin rəvan təhkiyəsini "ləngidən" bir məqamı qeyd etməliyəm. Kitabda Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, yazıçı Mehdi Hüseyn barədə işlənmiş "sanat emekçilerimiz" ifadəsi məncə nə Türkiyə türkcəsində, nə də Azərbaycan türkcəsindədir. Yaxud, çağdaş Türkiyə türkcəsində çox işlənən kötümsər, iyimsər, karamsar kimi sözlərin Nazimdən bəhs edən bir kitaba ağırlıq gətirdiyini dərhal sezirsən. Bir halda ki, türk dilinin böyük şairi Nazim Hikmətin özü də yazılarında "iyimsər" deyil, "nikbin" kəlməsini işlədib (və bu adda bir şeri də var), "karamsar"ın yerinə "bədbin" yazıb, "kötümsər" əvəzinə, bunun qarşılığı olan "umudsuz" sözündən istifadə edib ("umutsuz çaresiz sallanan eller kavuşulmamayı anlatıyorlar…") məncə elə bu sözləri saf türkcəmizin misilsiz şairi olan Nazimin öz üslubunda yazmaq daha uyğun olardı. Hər halda, bu xırda iradlar Aslan Kavlakın böyük zəhmətinə kölgə düşürə bilməz.

***

…Əfsus ki, Nazimin yaradıcılığı ilə sistemli, ardıcıl məşğul olan alimlərimiz azdır. Aqşin müəllimin Nazim Hikmətlə tanışlığına vəsilə olmuş Əkbər Babayevdən sonra bu sahədə Aqşin Babayev tək alimimizdir, həyatının bir mərhələsini deyil, bütün ömrünü Nazim Hikmətə həsr etmiş yeganə tədqiqatçıdır və bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanda Nazim Hikmətsiz bir Aqşin Babayev, yaxud əksinə, Aqşin Babayevsiz bir Nazim Hikmət təsəvvürə gətirmək indi çox çətindir.

Azər Turan

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 25 yanvar.- S.5.