Teymur Elçinin nağıl dünyası

Nədənsə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Teymur Elçindən söhbət düşəndə istər-istəməz Yakov və Vilhelm Qrim qardaşlarını xatırlayırım. Höttingen, Berlin universitetlərinin professorları vəzifəsində çalışan bu zəhmətkeş alimlərin əməyi hələ sağlıqlarında layiqincə dəyərləndirilmiş, onlar Prussiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvləri seçilmişlər. Ancaq bu görkəmli alimlər dünya ədəbiyyatı tarixinə uzun illər xalqdan toplayıb qələmə aldıqları nağıllar vasitəsilə düşmüşlər. Qrim qardaşları deyəndə ilk növbədə onların dəyərli tədqiqat əsərləri yox, sirli-sehrli, neçə-neçə nəsillərin məhəbbətlə, maraqla oxuduğu nağıllar düşür.

Teymur Süleyman oğlu Əliyev (1924-1992) də sağlığında böyük nüfuz sahibi olan bir ziyalı, dövlət xadimi olmuşdur. Azərbaycan Pedaqoji İnstitunda komsomol komitəsinin katibi (1945-1946), Azərbaycan LKGİ Bakı şəhər Komitəsinin birinci katibi (1946-1948), Azərbaycan LKGİ Mərkəzi Komitəsi təbliğat və təşviqat şöbəsi müdirinin müavini (1948-1949), Azərbaycan LKGİ Bakı Komitəsinin katibi (1949-1950), Azərnəşrin siyasi-ictimai ədəbiyyat şöbəsinin müdiri (1950-1952), Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında Radio Məlumat Komitəsi sədrinin müavini (1952-1953), Azərbaycan Nazirlər Soveti nəşriyyat qrupunun rəisi, katibliyin müdiri (1953-1955), Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin elm və mədəniyyət şöbəsinin təbliğat və təşviqat bölməsi müdirinin müavini (1955-1957), Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin sədri (1957-1964), Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri (1964-1975), Azərbaycan mədəniyyət nazirinin müavini (1975-1988), Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi ümumi şöbəsinin müdiri (1988-1990) vəzifələrində çalışmışdır. Həmişə ictimai-siyasi həyatın qaynar nöqtələrində çalışan bu vətənpərvər, zəhmətsevər insanın necə bədii yaradıcılıqla məşğul olması, özündən sonra zəngin ədəbi irs qoyub getməsi heyrətamiz bir faktdır.

«Qar qız», «Bip-bip», «Qulaq asın, danışım», «Qızulduz, Yaşar və Nur nənə», «Din-dan», «Bahar, adlar, uşaqlar», «Sözlər, nəğmələr, nağıllar, laylalar», «Laylalar», «Şəkərim, duzum», «Xoruzbanı gedirəm», «Torağayın nəğməsi», «Toğrul babanın nağıl ağacı», «Balaca Aytən», «Balaca ulduzlar» və s. kitablarda toplanan şeirlər, poemalar, mənzum nağıllar, N.Zabiladan, A.Bartodan, K.Çukovskidən, İ.V.Turgenevdən, S.Marşakdan, A.Tudoraşdan, P.Voronkadan, T.Hofmandan, Ş.Rəşidovdan, N.Zəkəriyyədən və b. elədiyi uğurlu tərcümələr Teymur Elçinin yaradıcılıq uğurlarının, istedadının, zəhmətsevərliyinin göstəricisidir.

Uşaq ədəbiyyatına xüsusi önəm verən Teymur Elçinin əsərlərində uydurma heç nə yoxdur. Onun şeir və poemalarının balaca qəhrəmanları həyatda yaşayan, ürəkləri böyük arzularla dolu, qəribə mühakimələri ilə diqqəti cəlb edən insanlardır. Uşaqlarla sıx ünsiyyətdə olmayan insanın bu qədər dəqiq, real uşaq obrazları yarada bilməsi təsəvvürə gəlmir.

Bir ziyalı, ictimai xadim kimi daim xalqının işıqlı gələcəyini düşünən Teymur Elçin yaxşı bilirdi ki, gələcəyin ləyaqətli övladlarını yetişdirmək üçün uşaq ədəbiyyatına böyük ehtiyac vardır. Elə buna görə də o, ədəbiyyatımızın bu sahəsi ilə çox ciddi məşğul olurdu. Uşaqları balaca ulduzlara bənzədən şair yazırdı:

Göydə yox, yerdədir

Bizim ulduzlar,

Balaca oğlanlar,

Balaca qızlar.

Günəşin dalınca

Gedirlər hər gün

Dünyanı zülmətdən

Qurtarmaq üçün…

Bu sadə şeirdə o inam öz əksini tapıb ki, dünyanı zülmətdən uşaqlar qurtaracaqlar. Bizim gələcəyimiz məhz necə uşaq tərbiyə eləməyimizdən asılıdır.Teymur Elçin öz sadə, aydın bənzərsiz şeirlərində məhz balaca oğlanların, balaca qızların daxili dünyasını açmağa çalışır, onların arzu və düşüncələrini bədii təsvirin mərkəzinə çəkirdi. Onun balaca qəhrəmanları Fərhad, Günay, Humay, Elcan, Nərgiz, Toğrul, Aytən, Murad (Muratino), Nezrin, Turan, Sunay, Lalə, Könül, Cəmil və b. öz maraqlı davranışları, hərəkətləri ilə diqqəti cəlb edirlər. Onların öz sehrli dünyası var. Elə bir dünya ki, ürəklərində uşaqlara sevgi olmayan insanlar bu dünyaya daxil ola, bu pak insanların dostuna çevrilə bilməzlər. Teymur Elçin elə xoşbəxtlərdəndir ki, daim bu balaca, saf, təmiz, kövrək, həssas insanlarla üz-üzə, göz-gözə olmaqdan zövq almışdır. Bu uşaqların işlətdikləri sözlər: dəvəfil, dubalay, tənbəlistan və s. bu görkəmli uşaq şairinin poeziyasına şən, əyləncəli bir ovqat gətirə bilmişdir.

«Tənbəlistan» şerindəki incə yumor, bu şəhərə getmək üçün «tısbağa»nın əsas nəqliyyat növü olması gülüş doğurur, balaca oxucuda şən əhval-ruhiyyə yaradır. Bu qəribə şəhərin mənzərələri çox lakonik cizgilərlə təsvir olunur. Küçələrdə, həyətlərdə çarpayıların qatar-qatar düzülməsi bu şəhərin sakinlərinin işı haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Şeirdə tənbəllikdən söhbət açılsa da, onun ideyası tamamilə başqadır. Bu şeri oxuyan uşaqlar tənbəllərə gülür, onlara bənzəməməyə, əksinə, qoçaq, zəhmətsevər olmağa çalışırlar.

«Mən kiməm» adlı nəğmə-oyun uşaq psixologiyasına çox uyğundur. Mahnıya çevrilən bu əsəri uşaqlar böyük maraqla dinləyir, özləri də böyüyəndə şerin qəhrəmanları kimi həkim, bağban, neftçi, dərzi, xarrat olmaq arzusu ilə yaşayırlar. Şair incə bir vasitə ilə uşaqlara peşə və sənətləri sevdirməyə çalışır və öz məqsədinə nail olur.

Bilirsiniz mən kiməm?

Balaca bir həkiməm.

Trubkanı qulağıma

Bax beləcə taxaram.

Xəstələrə bax beləcə,

Bax beləcə baxarm.

Mən balaca bağbanam,

Siz tanyan bağdanam.

Ağacları cərgə-cərgə,

Bax beləcə əkərəm.

Suyunu mən bax beləcə,

Bax beləcə tökərəm…

Bu qayda ilə davam edən şeir uşaq təfəkkürünə uyğunluğu, cazibədarlığı ilə diqqəti cəlb edir.

Teymur Elçinin qəhrəmanı olan balaca uşaqlar öz hazırcavablıqları, həssas müşahidələri, qəribə mühakimələri ilə diqqəti cəlb edirlər. Elə buna görə də bu uşaqlar oxucunun sevimlisinə çevrilirlər. Onları dinləmək, hərəkət və davranışlarını müşahidə etmək çox maraqlıdır. Özü də bu uşaqlar təkcə Cırtdanı, Divi yox, dünya uşaq ədəbiyyatının qəhrəmanlarını da tanıyır, sevirlər. Aybolit, Kaşşey, Buratino onların sevimli qəhrəmanlarıdır.

Teymur Elçinin şeirlərində uşaqları dərin məhəbbətlə sevən, onların qayğısına qalan böyüklərin də (Bahar nənə, Toğrul baba və b.) bədii obrazı yaradılır. Bu bənzərsiz uşaq yazıçısının əsərlərində vətənə, doğulduğu torpağa məhəbbətlə yanaşı, böyüklərə, nənələrə, babalara, atalara, analara məhəbbət motivləri də güclüdür. «Analar və laylalar» adlı şeirlər silsiləsi indi də öz bədii dəyərini, tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməmişdir.

T.Elçin poeziyasının mövzu və problematikası zəngindir. O, sadə bir dillə vətəni, onun bənzərsiz təbiətini uşaqlara sevdirmək istəyir və öz məqsədinə nail olurdu. Şair dağı-daşı, bulağı, çayı, çiçəyi, gülü uşaq dili ilə danışdırır, təbiətin gözəlliklərinə uşaq gözü ilə baxmağı bacarırdı. Onun poeziyasında təbiət cisimləri bədii obraz səviyyəsinə qaldırılaraq oxuculara təqdim olunurdu. Məsələn, «Şeh» şerinə fikir verək:

Gün çıxanda

Gözlərini açar-yumar,

Bizə baxar xumar-xumar.

Göy otların üstündə şeh

Muncuq-muncuq, düzüm-düzüm.

Gün şaxanda

Qorxub qaçar, qaçar, qaçar.

Buludların

Qucağına uçar.

Baxıb deyər:

Eh, eh!

Burada şerin canlı bir varlıq kimi təqdim olunması uşağın qəlbində onunla daha yaxından tanışlıq arzusunu gücləndirir. Şairin günəş şüaları altında bərq vuran şehi «gözlərini açar-yumar, bizə baxar xumar-xumar» misraları ilə təqdim eləməsi, günün istisi artanda onun qorxub buludlara uçması da maraqlı detallar kimi yadda qalır. T.Elçin fəsillərə həsr elədiyi şeirlərdə uşaq təxəyyülünə uyğun ən səciyyəvi detallar tapmağa çalışır ki, bunun vasitəsilə uşaqların yaddaşına iz sala bilsin.

Deyin nə vaxt

Əriyir qar,

Baş qaldırır

Yaşıl otlar?

Deyin nə vaxt

İsti olur,

Anbarlara

Taxıl dolur?

Deyin nə vaxt

Bağlar solur,

Yarpaqları

Yellər yolur?

Deyin nə vaxt

Sular donur,

Yerə ağ-ağ

Quşlar qonur?

Dilimizin incəliklərini gözəl bilən Teymur Elçin hər sözü uşaq dünyasına, uşaq anlamına uyğun şəkildə mənalandırmağı bacarır və bu yolla balalarımza Azərbaycan dilini sevdirirdi.

Azər ləki

Bağban təki

suladı.

Balaca kök

Dedi: tök,

Tö-ök, tök!

Balaca kök yekəldi,

Şişdi, şişdi, kökəldi…

Şairin söz oyunu üstündə qurulan bu tipli şeirləri çoxdur. Bu cür şeirlər uşağı sözün məna çalarını tapmağa həvəsləndirir, onda dilə qarşı maraq oyadır.

Teymur Elçinin «Qaranquş», «Sərçə», «Can nənəm», «Bizim həyət», «Gəl, bahar», «Bip-bipin nəğməsi», «Qış nəğməsi» və s. şeirlərini bilməyən uşaq yoxdur. Bu şeirlərə mahnı bəstələnməsi onların populyarlığını təmin edən vasitəyə çevrilmişdir. Teymur müəllim o xoşbəxtlərdəndir ki, onun sözlərinə yazılmış «Göygöl», «Gülür ellər», «De görüm neyləmişəm», «Bir gül seçdim yar üçün», «Qarabağın qızları» və s. mahnılar dillər əzbəridir.

Öz şeirlərini dialoqlar üstündə qurması Teymur Elçinin ədəbi üslubu üçün səciyyəvi bir cəhətdir. Şair qəhrəmanlarının xarakterini məhz bu yığcam söhbətlər vasitəsilə açmağa çalışır. Məsələn, «Vertalyotda söhbət» adlı şeirdə iki bacının Lahıca uçması təsvir olunur. Hündürdən təbiətin gözəlliyini seyr edən uşaqlar söhbət edirlər:

Günay deyir:

- Dağa bax,

Qoyubdur yaşıl papaq.

Humay deyir:

- Yaxşı bax,

Papaq deyil, meşədir.

- Sən hələ bir göyə bax,

Elə bil göy şüşədir!

- Evciklərə bax orda,

Hamısı xırda-xırda.

- Evlərdir, evcik deyil,

Görəcəksən axırda.

Bu tipli təsvirlər şairin «Qırmızı komandir», «Mən də, mən də», «Siçan balası», «Üşüdüm», «Qulaq - qulaqlıq», «Gözlər» və s. şeirləri üçün də səciyyəvidir. Dialoqlar həm balaca oxucuları diqqətli olmağa, həm də onları düşünməyə sövq edir ki, bu da uşaq ədəbiyyatı üçün çox vacib məsələdir.

Onun yazdığı tapmacalar uşaqları düşündürmək, nağıllar, mənzum nağıllar balacaların təxəyyülünü, fantaziyasın genişləndirmək, inkişaf etdirmək məqsədilə qələmə alınmışdır. Şairin yazdığı «Pişik və sərçə», «Dovşan, tülkü, canavar», «Üç qardaş, bir bacı», «Qarğanın məktəbində», «Qonaqlıq», «Billurənin nağılı», «Bip-bip», «Qızulduz, Yaşar və Nur nənə», «Toğrul babanın nağıl ağacı», «Oğul Buğac» və s. əsərlərində xalq nağıllarının ritmi, ruhu vardır. Eyni zamanda bu əsərlərdə fantastika elementləri də güclüdür. Bu mənzum nağılların, poemaların dili sadə və aydındır. Kiçik ölçüdə yazıldığı üçün uşaqlar bu əsərləri çətinlik çəkmədən, asanlıqla oxuyurlar.

Teymur Elçinin bədii əsərləri həm də gör-götür dünyasının bəhrələridir. Zəngin folklorumuzu, klassik Azərbaycan və dünya ədəbiyyatını daim mütaliə edən Teymur Elçinin yaradıcılıq üslubu zəngin ədəbi əlaqələrdən qaynaqlandığı üçün istər məzmun, istərsə də bədii ifadə baxımından mükəmməl poetik nümunələrdir. Digər tərəfdən, uşaq psixologiyasına dərindən bələdlik onun əsərlərinin təsir gücünü, emosionallığını, cazibədarlığını artıran əsas amillər sırasındadır.

Teymur Elçin təkcə Azərbaycan yox, bütün dünya xalqlarının folkloruna böyük maraq göstərmiş, bir çox dillərdən folklor nümunələrini ustalıqla tərcümə etmişdir. folklora, xalq deyim tərzinə yaxından bələdlik onun poeziyasına da xüsusi bir ahəng, rəng çaları, məna tutumu gətirmişdir.

Nigar qara saçına

ləçək bağladı,

O, balaca olsa da

Qəşəng bağladı.

Evdən bağa gələndə

Birdən ləçək sürüşdü.

Bir qızılgül kolunun

Üstünə düşdü.

İlişdi ləçək,

Tikanlar ondan

Yapışdı bərk-bərk.

Kiçik Nigar gülə-gülə,

Belə dedi qızılgülə:

- Qızılgülüm, ver ləçəyi,

ləçəyimi ver!

Axı sənin var ləçəyin,

ləçəyimi ver!

Ləçəklərin qıpqırmızı,

Gəl incitmə kiçik qızı…

Teymur Elçinin adı ölkəmizdə həmişə hörmətlə, məhəbbətlə çəkilir. Onu tanıyan adamlar Teymur müəllimin vətənpərvərliyini, zəhmətsevərliyini, rəhbərdlik səriştəsini, insanlara qayğı və diqqətini, dəqiqliyini və s. insani keyfiyyətlərini yaxşı xatırlayırlar. Tanımayanlar isə onun şeirlərini, mənzum nağıllarını mütaliə edə-edə, mahnılarını oxuya-oxuya böyüyür, vətənin adına layiq oğullar, qızlar olmağa çalışırlar. Onları bu arzuya salanlardan biri də üzünü görməsələr də, sözünü dinlədikləri Teymur müəllimdir. Teymur müəllimin nağıllar dünyası çox zəngindir, cazibədardır. İndi bu görkəmli insanın ömrü də nağıla çevrilib, mənalı həyat nağılına. Onun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş «Ziyalı ömrü» adlı bir film də çəkilib…

Doğrudan da, Teymur Elçin ləyaqətli bir insan, dövlət xadimi, əsl ziyalı ömrü yaşamışdır. Yaradıcılıq nümunələri bizə əbədi yadigar qalan Teymur müəllimin əsərlərinə maraq gündən-günə artır. Onun yaradıcılığına həsr olunmuş dissertasiyaların yazılması, əsərlərinin tədqiqata cəlb olunması önəmli faktlar sırasındadır.

Teymur Elçinin - Teymur Əliyevin xatirəsi ölümündən sonra əbədiləşdirilmişdir. İndi Bakımızda Teymur Əliyev adlı bir küçə var. Özü də simvolik olan bir məqam var ki, Azərbaycan Mətbuat Şurası məhz bu küçədə yerləşir. Ancaq yəqin ki, bu küçədən illər uzunu keçib gedən saysız-hesabsız insanlar heç Teymur Əliyevin kim olduğunu da bilmirlər. Onların xəbəri yoxdur ki, vaxtilə yüksək vəzifələrdə işləyən Teymur Əliyev həm də Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olan Teymur Elçindir. Teymur Elçin Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı şəhərində adına layiq bir küçə salıb, Teymur Elçin küçəsi… Bu küçədən hər evə cığırlar uzanır. Bu cığırlarla təzə-təzə dil açan körpələrimiz şeir-sənət dünyasına doğru yol gedirlər. Hələ neçə-neçə nəsillər bu yolun yolçusu olacaqdır.

Rafiq YUSİFOĞLU

filologiya üzrə elmlər doktoru,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 4 aprel.- S.5.