Ayrılıqdan çəkilən sədd

Neçə il əvvəlin sözüdür. "Hökumət evi" adlandırdığımız binanın yeddinci mərtəbəsinə qalxmışdım. Köhnə həmkarlarımı aradım; bir vaxt respublikamızın təhsil işi onların çiynində daşınmışdı. Mərhumlar - Nazir Mehdi Mehdizadədən tutmuş Əfsun Əfəndiyev, Nəriman Məhərrəmov, İmran Məmmədov, Ağamehdi Mehdiyev, Cəlal Hüseynov və nəhayət, Əfrayıl Məhərrəmov bu binada çalışmışlar. Hər dəfə onunla rastlaşanda əl verib görüşər, hal-əhval tutardıq. Adəti üzrə saatına baxıb dillənərdi:

- Birinci mərtəbəyə - çayxanaya! - Özünə məxsus tərzdə Əfrayıl müəllimin ağzından çıxardı bu sözlər. Yanındakılar da etiraz etməzdilər, çünki Əfrayıl müəllim çay içmək üzrə mütəxəssis sayılırdı.

Bir küncdə dayanmışdım, yanımdan ötənlər az deyildi, tanıdıqlarım çoxdu, amma o nəsil, adlarını heç vədə unutmadığım o rəhmətliklər elə bil bu dünyada yaşamamışdılar. Qəribədir, onların ölümündən on illər keçir, neçə-neçə nazir, müavin, inspektor dəyişib, bir kərə də olsun xatırlanmayıblar, ruhlarına, şərəflərinə bir yığıncaq, gecə belə keçirilməyib. Bəlkə də bu, xislətimizdəndir, vəzifədən çıxanları və dünyasını dəyişənləri bir kimsə yada salmır. Bizim xalqımızın payına unutqanlıq daha çox düşübdür, deyəsən.

Geri qanrıldım, hansı iş üçün gəlmişdim, fərqi yoxdu, kövrək kədər gözlərimi sıxmağa hazırdı. Mərtəbələri bir-bir enməyə başladım. Və xəyalım da qat-qat o pilləkənlərə təslim olmuşdu.

Əfrayıl Məhərrəmov Kürdəmirdə kasıb ailədə doğulmuşdu. Müharibə başlayanda beş yaşında idi, atasını da davadan az sonra itirmişdi. Anası, qardaşı, bacıları da dünyanın çətinliklərində yaşadılar. Əfrayıl isə orta məktəbi qurtarıb Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə qəbul olundu. O, həmişə müəllimlərindən Əli Fəhmi, Əli Sultanlı, Xəlil Əlimirzəyev, Xalid Əlimirzəyev, Təhsin Mütəllimov, Ağamusa Axundovdan dönə-dönə danışır, onların pedaqoq ustalığını, ədəbiyyat elminin incəliyinə varid olmalarını tərifləyirdi. Xüsusilə, Əli Sultanlı ilə Əli Fəhminin nitq ecazkarlığını vurğulayırdı: - Tələbə onda itirir, auditoriyada möcüzə ilə üzləşmir. Sənət-ədəbiyyat aləminin sirri açılmır. O sahədə bizim bəxtimiz gətirib. - Əfrayıl müəllim bu sözləri elə şövqlə deyərdi, qəlbində nəyisə itirdiynə heyifsilənərdin. Mən də cavabsız qoymazdım: - Feyzulla Qasımzadə, İsmayıl Şıxlı, Sədi Əfəndiyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Kamal Qəhrəmanov, Əhəd Hüseynovdan dərs almışam. - Qürrələnirəm. O isə yenə şövqlə deyərdi: - İsmayıl müəllim Əli Sultanlının tələbəsi olub. Təhsin, Xalid, Ağamusa müəllimlərimsə Feyzulla Qasımzadənin, Əbdüləzəl Dəmirçizadənin yetirmələridir. Bax, varisliyin nəticəsi!

Və yolumuzu çayxanaya salardıq.

Əfrayıl universiteti bitirib Salyana təyinat aldı, Kərimbəyli kənd orta məktəbinə. Dil və ədəbiyyatı tədris elədi. Burada da o, müəllimlik fəaliyyətinin zirvəsinə qalxdı. Füzulini, Sabiri eşqlə öyrətdi, ürək yanğısı ilə sinfə gətirdi. Onun o vaxtkı şagirdlərindən, indi sənət-peşə sahibləri jurnalist Səxavət Qarayev, Cəfər Cəfərli, şair Nizami Oruc, mühəndis Müslət Nəcəfov, həkim Vahid Rüstəmov müəllimlərinin şeiri necə "xırdalamasından", poetik misraları hansı şövqlə söyləməsindən - pedaqoqluğundan dünənin olmuşu kimi söz salırlar. Və bir də bunu vaxtilə onunla bir məktəbdə işləmiş (Əfrayıldan sonra o ocaqda mən dərs dedim) mərhum Ağamalı Məmmədov, Əhliman Şirinov, Bayram Salmanov Əfrayılın cəsarətindən, şəhərin (Kərimbəyli məktəbi Əli Bayramlıya daxil idi) vəzifəli şəxslərini mətbuatda, rəsmi yığıncaqlarda necə konkret və pafosla tənqid eləməsindən. O vaxtın yaşlı nəsli "Məxfi məktub", "Qeyb olunmuş həvəs" və digər kəskin felyetonların "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çapını xatırlayırlar. Neçə dəfə onun kirayə qaldığı mənzilə hücumlar ayaq açıb, amma cəsarətli kənd müəllimi ayağını tərpətməyibdir. Və bir də…

Əfrayılın mərkəzi qəzet və jurnallarında çıxan lirik, epik şeirlərini unutmaq insafsızlıq olardı. "Günəş nəğmələri" silsilə şerlərini (Əli Bayramlının işıq paylayan fəhlələrinə həsr edilmişdi) "Azərbaycan" jurnalında oxuyanda tələbə idim. APİ-də (indiki APU) ədəbiyyat dərnəyində rəhmətlik İsmayıl Şıxlı (Əfrayıl yazıçı ilə sıx əlaqə saxlayırmış, yazılarını ona oxuyurmuş) bu şeirlərin müəllifinin adını çəkdi və yadımdadır, dedi ki, siz də kəndlərə gedəcəksiniz, ruhdan düşməyin, yaradıcılığınızı söndürməyin.

Tale elə gətirdi ki, az sonra Əfrayılla tanış oldum. Onun lirik, epik şeirlərini oxudum. "Narahat dağ" adlı ilk şeirlər kitabı əlimə keçdi, vərəqlədim. Sevdalı gənclik illəri poeziyasında kövrək əks-səda vermişdi. O vaxt oxucuların sevdiyi "Günahkar mənəmmi?" şeri populyardı. İndi sahibsiz qalan misraları yaddaşımda çözələyirəm:

Həmişə yaz vaxtı açılar güllər,

Bahardan-bahara təzələşərdin.

Günahkar mənəmmi, ötdükcə illər,

Sən də ildən-ilə gözəlləşərdin.

Deyərdin ocağam, bəs tüstün hanı?

Tüstülü ocaqlar yanmazmı tez-gec?

Deyərdin atəşəm, bəs istin hanı?

Səni söndürəni yandırmadın heç.

Bu misraları Əfrayıl yazmışdı, Kərimbəyli kəndində. Ağlına gələrdimi taleyi onu aldada-aldada əlli yaşına qədər aparacaq. Və günlərin birində…

Əfrayıl ədəbi uğuru daha çox satirada qazanırdı, "stenoqrafik hekayələr" janrında "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap olunurdu. O vaxt istedadlı mərhum yazıçımız, tarixi romanların müəllifi Fərman Kərimzadə dostunu ruhlandırır, məhsuldar yazmağa təhrik edirdi. Əfrayıl üslubunda isə sözə qənaət, xalqın unudulmuş ifadə və ibarələrinə dərindən bələdlik mövzunun gözlənilməzliyinə meyil kimi yazıçıya məxsus xüsusiyyətlər çoxdur. O, həm də başlıcası oxucusunu "şirnikləndirməyi" bacarırdı və bu ad əsərdən doğurdu. "Göydən heç nə düşmədi", "Dərədən reportaj", "Başlı adam", "Buğa", "Qoyun axtarışı" və s. satirik hekayələrini qəzet səhifələrində oxumaqla bədii həzz almamaq və dərindən düşünməmək mümkün deyildi. "Təhlil" hekayəsində söhbət tənqidçinin bir söz ustasının romanının təhlilindən gedir və müəllif bu tənqidçinin sadəcə şərhindən onun həm xarakterindəki ikiliyi, həm də səviyyəsini verir.

Əfrayıl mövzunu sırf "təxəyyül uydurmasından" almırdı. Həyat, adamlar onun yazıçı duyumunun, müşahidəsinin əhatəsində idi. Bir gün sahildə gəzirdik. Haşiyə çıxım ki, o yazacağı əsərin süjetini, fabulasını təxəyyülündə hazır eləyəndən sonra həvəslə danışmağı xoşlayırdı. İlk "şifahi oxucusu" məndim. O, bir əhvalatı danışırdı, hərdən mənim reaksiyama diqqət eləyirdi. Yumoristik bir hekayəydi və mən axırda dedim:

- Əfrayıl, bunu niyə başqasından oxuduğunu deyirsən, axı hekayə büsbütün sənindir, obrazlarının danışığı bəsdir. Yaxşı, adını nə qoymusan?

O, çox məmnun oldu, hiss elədi xoşuma gəlib:

- Düz tapmısan, adı "Çeçələ barmağın gülməsi"dir, əslində satirik povestdir…

Əfrayıl maarif sahəsində zəngin təcrübəli, məlumatlı mütəxəssis idi. Rayonlarda tez-tez ezamiyyətdə olurdu. Və hər dəfə qayıdanda yüksək əhvalla çay içə-içə gördüyü adamlarla, məktəb direktorları ilə, müəllimlərlə necə kontaktda bulunduğunu, məktəbdə belələrinin fəaliyyətsizliyini həvəslə danışardı. Yaxşı hekayə mövzusu tapmışam bu dəfə, - deyərdi. Və günün birində onun "Təlim" yumoristik hekayəsini qəzetdə oxudum. Savadsız bir ədəbiyyat müəlliminin Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsərini necə tədris etməsindən danışılır. Müəllimin şagirdlərə Leyliylə Məcnunu necə təqdim etməsinə baxaq: "Keçən dəfə demişdik ki, Leyli Məcnuna ərə gedə bilmir, çünki alnına yazılmışdı ki, gedə bilməyəcək. Odur ki, ikisi də çox yanıqlı olublar. Elə indinin özündə də yanıqlı olub qalıblar"… Şagirdlərdən biri müəlliminə sual verir ki, quşlar yuvanı nə üçün Məcnunun başında tikirlər? Müəllim cavabında özündən məmnun halda deyir: "Çünki səhrada ağac yox idi"…

Əfrayıl söz üçün özünü zora salmırdı, onun iti müşahidə qabiliyyəti, dilinin zənginliyi, ümumiləşdirmə bacarığı - yazıçıya xas bu keyfiyyətləri tükənməzdi. Amma bunun müqabilində çox təvazökardı, redaksiyaların, nəşriyyatların qapısını döyməzdi. O vaxt (1960-1970-ci illərdə) nəşriyyatlarda məsul vəzifələr tutan İlyas Tapdıq, mərhumlar Əlican Əliyev, Vidadi Paşayev, Vaqif Musa və İsmayıl Qarayevlə səmimi dostluq edən Əfrayıl onlardan istifadə etmirdi. "Müəmmalı hekayələr" adlı satirik hekayələr kitabı çıxandan sonra ədəbi mühitdə yaxşı qarşılandı. Resenziyalar çıxdı. Bundan ruhlanan Əfrayıl yeni kitabını nəşriyyata təqdim elədi. Plana düşdü, mətbəəyə göndərildi, yığıldı da. Hansısa namərd əsərin nəşrinə maneçilik məqsədiylə əlyazmanı o vaxt məşhur və üzüyola tənqidçiyə (onun qələmi belə bəd işlərdə lazım olurdu, indi dünyasını dəyişib) göndərib, mənfi rəy almağa nail oldu. Yığılmış kitabı - metal əlyazmanı əritdirdi. Bu hadisə Əfrayılı möhkəmcə sarsıtmışdı, özünə qayıda bilmirdi. Lakin onda iradə, hisslərini bərpa eləmək qabiliyyəti vardı. Və bir neçə ayda maraqlı povest və hekayələr qələmə aldı. Xüsusilə Fərman Kərimzadə, Əlisa Nicat, Abbas Abdulla, Mövlud Süleymanlı ona mənəvi dayaq oldular.

Əfrayıl məktəbin idarə edilməsi, sənədləşdirmə və s. sahələrdə görkəmli mütəxəssis idi. Bu gün də təhsil sistemində çalışan Nəcəf Nəcəfov, Arif Muradov Əfrayılın səriştəsindən ağızdolusu danışırlar. Lakin 1980-ci ilin əvvəllərində nazir, akademik M.Mehdizadəni sırf partiya işçisi, mərhum Elmira Qafarova əvəzlədi. O, tam başqa yolu tutdu. Nazirlikdən xeyli mütəxəssisi uzaqlaşdırdı, o cümlədən Əfrayıl Məhərrəmovu. Əfrayıl orta məktəbdə ədəbiyyatdan dərs dedi və yenidən pedaqoji kollektivlə qaynayıb-qarışdı.

Yaradıcılığından qalmadı. Vaxt tapıb qələm dostları ilə bir yerə yığışırdıq. Abbas Abdulla, Vahid Əziz, Mövlud Süleymanlı, Adil Rəsul, Əbülfəz Naxçıvanlı arasında gur səsi, yumorlu danışığı ilə seçilirdi. Abbas Abdulla da, Mövlud da Əfrayıla "Ulduz" və "Azərbaycan" jurnallarına (onlar bu jurnallarda çalışırdılar) əsər vermələrini təkid eləyirdilər.

Bir gün Əfrayılla görüşdüm. Qoltuğunda qovluq vardı, dedi: "Çeçələ barmağın gülməsi" povestinə əl gəzdirdim, Mövluda verəcəyəm. - Gülümsündü. - Amma çayxanada pürrəngi çay içəndən sonra. Və əlyazmanı jurnala apardı. Mövlud oxuyub, Əfrayıla əsəri bəyəndiyini demişdi. Povest çap olundu…

1986-cı il idi. Mən "Maarif" nəşriyyatında artıq ikinci ildir işləyirdim. Bir həftə keçmişdi, Əfrayıl gözə dəymirdi, fikirləşdim ki, qayğıları çoxdur, beş övladı böyütmək hünər işdi. Düzü, daxilən nigarandım. Bir gün telefonda Əfrayılın həyat yoldaşı Dilbər xanımın kövrəlmiş səsini eşitdim: - Əfrayıl xəstəxanadadır, deyir Allahverdi mənə dəysin. - Susdu və telefonu asdı.

İşin sonunda Əfrayılın çarpayısında onun hələ işıqdan düşməyən gözlərinə baxırdım, bir-iki nikbin sözlə onu qaldırdım. O, bu anda da yumorundan qalmırdı, dedi ki, çaşıb o məsələ… - Əliylə havanı yardı. - Çaşıb Mövluda verdiyim əsərin çapını görmərəm! - Özünü o yerə qoymadı.

- Keçib gedən şeydir xəstəliyin. Allah qoysa çıxarsan, - dedim. - Həkiminlə də özüm ayrıca danışacağam. Darıxma, hər şey yaxşıdır.

Bir saatlıq söhbətdən sonra mən ondan ayrıldım. Və bir həftədən sonra sədaqətli dost, istedadlı satirik yazıçı, şair, gözəl pedaqoq Əfrayıl Məhərrəmov amansız xərçəngdən dünyasını dəyişdi. Onu doğulduğu, boya-başa çatdığı Kürdəmirdə dəfn elədik. Neçə-neçə yumorlu, satiralı əsəri özü ilə apardı. Onun bu gün də qələm və gənclik dostlarının dillər əzbəri olan "Əliyyül-əla" kəlamı unudulmayıb. Kefi kök olanda bu sözü işlədərdi.

Əfrayılın ölümündən sonra istedadlı şair Müzəffər Şükür qələm dostuna "Əliyyül-əla" adında bir şeir həsr elədi. Əlyazmasını mənə yadigar kimi vermişdi. Onu tapıb möhtərəm oxuculara təqdim edir və yazımı bu misralarla bitirirəm.

Ucaboy, enlikürək, qəddi əliyyül-əla,

Deyərdi bir nəfərə yeddi əliyyül-əla!

Ürəyi gül kimi, bir eldən alınmış qələmə,

Suvarıldı o çinar, bitdi əliyyül-əla!

Yana bildikcə elə şam kimi yandı-yandı,

Uzanan əllərə də yetdi əliyyül-əla!

Bu tikanlıqda o da nalə çəkib çırpındı,

O da bir bülbül olub ötdü əliyyül-əla!

Baxıram dünyaya mən dərdlər ilə yüklənmiş,

Ayrılıqdan çəkilən səddi-əliyyül-əla!

Yaramaz dünyada ki, yer ilə yeksan oldu,

Batdı min yaxşı belə, itdi əliyyül-əla!

Oyanıb düşdü yada beş gün tez, beş gün gec,

O nəfəs ki, tükənib bitdi əliyyül-əla!

Dil açıb hardasa Həvva danışır Adəmlə,

Neçə xəttatda qalır xətti əliyyül-əla!

Bir ömür bəxş elədi ömrü uzun dünyaya,

Bir ömür ki, mənası məddi əliyyül-əla!

Nə könül qırdı, nə ev yıxdı gözəl qəlbiylə,

Əliyyül-əla gəlib, getdi əliyyül-əla!

Allahverdi EMİNOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 4 aprel.- S.7.