Pərdə arxasındakı adam

İttihadçılar zamanında, onlara yol göstərən fikir cərəyanları sonrakı dövrlərə nisbətən çox daha fazla, çox daha ahəngli idi. Bu adamlar nə yapmaq istədiklərini, nələr yapacaqlarını iyi biliyorlardı. Bu baxımdan birinci səfin arxasında fikir və düşüncə aşılayan öylə insanlar vardı ki, günün birində bunların tarixi hizmətləri bəlkə meydana çıxa bilər, fəqət üzləri insan olaraq, dost və arkadaş olaraq həmən həp məchul qalacaqdır!

İştə bu insanlardan biri də babamın bu bəyaz saqqallı, pəmbə üzlü, gözəl gözlü şair, rəssam, musiqişünas, filosof, qəzetəçi, münəccim, professor, doktor, Qafqazlı arkadaşıydı.

Sabahları üzünü yuması bir saat, geyinməsi iki saat sürən, danışmağa başladığı zaman hekayələri, xatirələri, şakaları, iynəli espiriləriyə qarşısındakıları heç yormadan dinlədən, bu ağır, sakit görünüşlü adamın “İttihad və Tərəqqi” firqəsinin baş qurucularından birisi olduğunu, Türkiyənin Höte, Şiller kibi Batı mütəfəkkir və ədiblərini ilk dəfə onun qələmiylə tanıdığını, bir tərəfdən şair olaraq Dantenin «Cəhənnəmi»ni, ötə yandan Adam Smitin məşhur kitabini başdan-başa tərcümə etdiyini, yenə məmləkətimizə gerçək hümanizm cərəyanını onun gətirdiyini, İstiqlal Məhkəməsində ölüm təhlükələri atlatdığını, xülasə, sərgüzəştlərlə dolu bir həyat yaşadığını neçə adam bilir?

Bu iki insan, babamla o, necə anlaşdılar? Babam sinirlı, sərt, bir azca aceləçi idi. Ötəkisi yumşaq, sakin, ağırdı. Bu yaradılış fərqinə rəğmən bərabər mücadilə qəzetləri çıxardılar, bərabər ihtilal hərəkatlarına girdilər, gizli cəmiyyətlər qurdular.

Dövrünün böyük mürşidi Ziya Gökalpa “İslam ümmətindən, Qərb mədəniyyətindən, Türk millətindən olmaq” tezisini o ilham etdi. Osmanlı imperatorluğunun ümmət politikasıyla ayaqda dura bilməyəcəyi anlaşılınca vicdanlarda bir vətən olaraq Turan yolunu göstərdi. Xeyr, xeyr mübaligə etmiyorum, babamın bu arkadaşı bütün bir dövrün həqiqətən gizli həyat qaynaqlarından biri olmuşdur.

Onun babamın ölümündən sonra bizə göz yaşları bəmbəyaz saqqalına damlarkən anlatdığı hekayələr var:

“Əhməd bəylə bərabər Batumda idik. İstanbulda mütarikə (atəşkəs) elan edilmiş, dövlət təslim olmuşdu. Bir gün eyni otaqda çarpayılarımıza uzandıq. Əhməd bəy mənə, «yanında Hafiz Şirazi varmı?» - dedi.

- Nə yapacaqsan?

- Tefeül etmək (fala baxmaq) istəyirəm.

- Yox, fəqət Tassonun “Qurtarılmış Qüds”ü var. İkinci cildi. Yeni aldım. Madam ki, fala baxmaq istəyirsən, bu da Hafiz Şirazi qədər böyük adamdır. Sən sor, bən baxım”.

Əhməd bəy mənə sordu:

- Məmləkətin istiqbalı nə olacaq?

Kitabın səhifələrindən birisini gəlişigözəl oxumağa başladım:

“Ey bana istiqbalın nasıl olacağını soran adam! Sən bilməzmisən ki, insanlar bunu kəşf etməyə müqtədir deyildir. fəqət keçmiş zamanın təcrübələrinə baxaraq deyə bilərəm ki, Şərqin ən qaranlıq günlərində, sarı saçlı bir qəhrəman çıxacaq, milləti toplayaraq hürriyyətə, zəfərə götürəcək”.

Əhməd bəy inanmadı:

- Alay etmə!

- Nə alayı? İştə al və gör!

Bir kaç zaman sonra qərib bir yəqinliklə gerçəkləşən bu falı təsadüflərin heyrət ediləcək örnəklərindən saymaq mümkündür.

Bir xatirəsi daha:

“Qafqazda Əhməd bəylə qəzetə çıxarırdıq. Bir gün fıkramı (məqaləmi) vaxtında yazmamışdım. Əhməd bəy gəldi, yazmamağımın səbəbini sordu. Bəlkə də bir az sinirliydim. Sərt cavab verdim. O da sərtləndi, münaqişə ağır bir hal aldı. Nasıl oldu, bilməm, birdən-birə qalxdım, iskəmləyi (kətili) götürüb Əhməd bəyin üstünə yürüdüm. Bunu yaparkən onun da eyni şəkildə qarşılıq verməsini bəklədim. Fəqət o qoşdu, önümdə duraraq, boynunu bükdü:

- Vur, amma yazıyı ver.

Sonra Allahım, nə qəribə bir saflığı vardı. İstiqlal Məhkəməsində üç Əlinin qarşısına (Əli Çətinqaya, Kılç Əli, Nəcib Əli) onu iki süngü arasında bir dördüncüsü olaraq gətirdikləri zaman bir az həzin, bir az komik bir təvəkküllə boynunu bükdü; kəndisinə Qara Kamal ilə dostluğunun mahiyyəti sorulunca da heç çəkinmədən “mütənaim oluyordum” (nemətlənirdim) cavabını verdi. O, bunu söyləyərkən Qara Kamal ilə həqiqi dostluğunun səmimiyyəti dışında deyildi. Bu adamı bütün digər arkadaşları kibi ciddiyyətlə seviyordu. Fəqət üç kiçik çocuq, özündən çox gənc bir qadın, bir qayınvalidə, bir baldız, ayrılmaları mümkün olmayan uzaq bir əqrəba ilə bütün gəlir mənbələrinin tükəndiyi bir zamanda Qara Kamal ona yardım əlini uzatmışdı. Söylədiyi sözün əsl mənası bu idi. Amma bu mənanı öylə kəlmələr, öylə məzlum bir əda ilə anlatdı ki, İstiqlal Məhkəməsi hakimlərinin sərt, asıq (qaşqabaqlı) üzləri acıyan bir təbəssümlə gevşədilər. Məhkum olması üçün heç bir səbəb yoxdu. Buna rəğmən onu bu aqibətdən qurtaran bəlkə də bu sözü, bu duruşu oldu.

Həyatında az qızan, daha az heyrət edən bu ağır, sakit adamın bütün ömrüncə içinə düşdüyü ən böyük şaşqınlıq yenə İstiqlal Məhkəməsində oldu.

Məhkəmə rəisi bir aralıq çox hiddətlənmiş, ixtiyar doktorun üzünə “Sən şiəlik qoxuyursan” deyə bağırmışdı. O, bu sözləri eşidincə öncə qulaqlarına inanamadı, sonra gözləri fal daşı kibi açıldı, “bənmi, bənmi?” - deyə kəkələyərək susdu. Hər çeşid suçlanmayı gözləyə bilərdi. Fəqət bunu əsla!

Bana ölümündən az öncə Üsküdardakı böyük, taxta xarab evinin Sarayburnu və Halicə baxan pəncərəsi önündə anlatdığı bu hekayəyi xatırladıqca hələ də gülürəm:

“Mütarikənin ilk zamanlarında bir gün xanımımla baldızım bir məsələ üzündən mənimlə mübahisə etməyə başladılar. Onlara bir hədisdən bəhs edərək «qadınların ərlərinə və kişilərə baş qaldırdıqları gün göydən daş yağacaqdır» -dedim. Sözlərim bitər-bitməz birdən top, tüfəng, bomba səsləri bütün İstanbulu sarsıtmağa başladı. İngilis təyyarələri ani bir baskın yapmışlardı. Xanımım və baldızım heyrət və qorxu ilə üzümə baxaraq əllərimə sarıldılar”.

Səməd Ağaoğlu

(“Babamın arkadaşları” kitabından)

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 4 aprel.- S.6.