Hüseyn Cavidin sənət dünyası

Dünyanın elə mötəbər yaradıcı şəxsiyyətləri vardır ki, onların əsərlərinin nəşri və öyrənilməsi bütün dövrlər üçün vacib və gərəklidir. Çünki biz həmin sənət adamlarının irsindən yalnız keçmişi deyil, həmçinin gələcəyi öyrənirik. Belə dahi şəxsiyyətlərdən biri də Hüseyn Caviddir.

Hüseyn Cavid ötən əsrin ilk illərində ali təhsil almaq üçün çoxlarının üstünlük verdiyi Peterburq və Paris şəhərlərini deyil, məhz İstanbulu seçmişdir. Beləliklə, onun bu arzusu qədim və şöhrətli İstanbul Universitetində reallaşdı. Hüseyn Cavid bir neçə il burada oxuduqdan sonra vətənə müəllim kimi qayıtsa da, fəaliyyətini yalnız müəllimlik işi ilə məhdudlaşdırmadı, həm də böyük şair və dramaturq kimi tanındı.

Hüseyn Cavidin tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılan geniş elmi bioqrafiyası ilə yanaşı, bir də onun qısa tərcümeyi-halı var. Bu qısa tərcümeyi-halı belə təsəvvür eləmək olar: Naxçıvanda doğulmuş,Təbrizdə oxumuş, İstanbulda təhsilini davam etdirmiş, Tiflisdə yaşamış və sonda Bakıda məskunlaşmışdır. H.Cavidin həm zəngin, həm mürəkkəb, həm də acılarla dolu, sonda faciə ilə nəticələnən və sürgündə keçən həyatının dərinliklərinə yenmədən məskunlaşdığı şəhərlərin adını təkrar xatırlamaq istəyirəm: Naxçıvan, Təbriz, İstanbul, Tiflis və Bakı! Bu şəhərlər şərti olaraq böyük bir coğrafiyanı xatırladır: türk-islam coğrafiyasını. Amma o cəhəti xüsusilə demək lazımdır ki, yaşadığı hər şəhər Hüseyn Cavid üçün yeni əsərlər və yeni bir dünyanın başlanğıcı deməkdir.

Bəs Hüseyn Cavid yaradıcılığını necə səciyyələndirmək olar? Hər şeydən qabaq, belə bir cəhəti vurğulamaq lazımdır ki, bəşəriyyətin ən böyük dayaq nöqtəsi eşq və sevgidir. Hətta Nizamidən üzü bəri romantiklər söyləyirlər ki, göy cisimlərinin də səmada duruş gətirmələrinin səbəbi məhz sevgidir. Amma bu, o zaman daha aydın görünür və daha təsirli olur ki, həmin sevgi məhz insanda ifadə oluna bilsin. Əgər sevgi insanda ifadə oluna bilmirsə, mücərrəd və uydurmadır. Bu, Hüseyn Cavidin «Afət» pyesindəki Afətin simasında öz tarixi bədii həllini tapmışdır. Afət ona xəyanət edəni öldürəndən sonra söyləyir: «Mən gözəlliyin intiqamını aldım. Mən məhəbbətin intiqamını aldım!» Afət gözəlliyin və məhəbbətin intiqam aldı, öldürdü, lakin günahkar deyil! Bədii həqiqət həyat həqiqətinə bəraət vermək gücündədir. Sənətin bundan böyük qüdrəti yoxdur!

Dünyanın ən böyük dəhşəti müharibələr və qırğınlardır. Bəşəriyyət müharibə və qırğınlardan əziyyət çəkdiyi qədər heç nədən əziyyət çəkmir. Daşqınlar, zəlzələlər - bir sözlə, təbii fəlakətlər, hətta xəstəliklər belə müharibələr qədər dəhşətli deyil. Amma bu, o zaman daha aydın görünür və daha təsirli olur ki, həmin dəhşət məhz insanda ifadə oluna bilsin. Əgər ifadə olunmursa, dəhşətin mənzərəsi mücərrəd və xəyalidir. Bu, Hüseyn Cavidin «İblis» əsərindəki Arifin şəxsində öz tarixi bədii həllini tapmışdır. filosof düşüncəli Arif İblisin əlində oyuncağa dönür və həm qardaşının, həm də nişanlısının qatilinə çevrilir. Arif qatildir, canidir, amma bədii həqiqət müstəvisində cinayətkar deyil. Romantik düşüncənin bundan böyük möcüzəsi yoxdur!

Beləliklə, Hüseyn Cavid həm müqəddəs sevginin, həm də dəhşət və vəhşətin inikas üsulunda, bədii ifadəsində azman və nəhəng bir sənətkardır.

Romantik bədii düşüncə (istər metod, istərsə də cərəyan səviyyəsində) mövzu məhdudiyyəti tanımır. İnsanın qəlbinə yaxın olan hər hansı bir mövzu əsrlər boyu bütün romantik sənətkarları məşğul edə bilər. Necə ki romantik metod çərçivəsində Nizaminin mövzuları bütün orta əsrləri və yeni dövrün müəyyən bir mərhələsini öz təsiri altında saxlamışdır. Eləcə də romantizm ədəbi cərəyanı çərçivəsində İblis mövzusu həm orta əsrlərin və həm də yeni dövrün müəyyən bir mərhələsini əhatə edə bilmişdir. Alman şairi Hötenin «faust» əsərindəki Mefistofel, rus şairi Lermontovun yaratdığı «Demon» və H.Cavidin «İblis» əsərlərindəki İblis bunun bariz nümunəsidir. Romantiklər üçün başlıca məqsəd dünyanı istədiyi kimi görmək arzusudur. Sənətkar təxəyyülündə dünyanı istədiyi kimi görmək elm adamlarının dünyanı dəyişdirmək idealına bərabərdir. Ona görə də Hüseyn Cavid bu həqiqəti ideallaşdırmaq deyil, reallaşdırmaq üçün zərif bir gülü də, məyus bir qəlbi də, Ayı da, hərb allahını da, hətta cənnətdən qovulan Adəmi də yanına salıb qeyri-adi bir axtarışa çıxır. Beləliklə, Hüseyn Cavid yaradıcılığının ilk mərhələsində iki böyük əsər - "Şeyx Sənan" və "İblis": əfsanə və mif meydana çıxır. Bunlar romantik düşüncənin bədii normaya çevrilməsi idi. Beləliklə, o dövrün insanı da daxilən dəyişə-dəyişə yeniliklər axtaran Şeyx Sənanın və düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolu arayan Arifin şəxsində öz taleyinin bir parçasını görürdü.

Bir müddət sonra H.Cavid yaradıcılığında mifik tarix İslam tarixi ilə əvəz edildi və klassik "Peyğəmbər" əsəri yarandı. Bir başqa məsələ vardır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi yüz illiklər boyu Peyğəmbəri nət etsə də, İslam simvolikasından kifayət qədər bəhrələnsə də, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində heç kəs H.Cavid qədər Peyğəmbərə bu qədər yaxınlaşmamışdı. Həm də bu əsərdə dini tolerantlıq son dərəcə qabarıq idi. H.Cavid insanın təmizlənməsini, fəal həyat mövqeyinə nail olmasını cəmiyyət içindəki "kiçik" adamların məzəmmətində deyil, yüksək və bəşəri ideallarla nəfəs alan bədii qəhrəmanların təsir gücündə görürdü. Bütövlükdə hicri tarixini ortaya gətirən H.Cavid dramaturgiyanın poetika sistemində də novatorluq nümayiş etdirdi: klassik dramaturgiyanın "pərdə - şəkil" mizanını bir göz qırpımında dəyişdirdi və hər pərdəni orada təsvir olunan tarixi hadisələrə uyğun olaraq öz adı ilə adlandırır: Bisət, Dəvət, Hicrət, Nüsrət.

"Topal Teymur" pyesində 1402-ci ildə Topal Teymurla Yıldırım Bəyazid arasında baş vermiş Anqara döyüşü qələmə alınmışdır. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, iki türk sərkərdəsi və iki doğma tərəf arasında baş verən mövcud döyüşlər tarixi silsilə təşkil edir. Buraya Topal Teymur və Yıldırım Bəyazid (1402), Uzun Həsən və Sultan Məhəmməd Fateh (1473), Şah İsmayıl və Sultan Səlim (1514), Şah Təhmasib və Sultan Süleyman Qanuni (XVI əsrdə bir neçə dəfə) arasındakı qanlı vuruşlar daxildir. Bu silsiləni nəzərdən keçirdikdə H.Cavidin niyə məhz Topal Teymur və Yıldırım Bəyazid savaşının təqdiminə üstünlük verdiyi də aydınlaşır. Çünki bu döyüş tarixi faciəni əks etdirən həmin silsilənin məhz ilkidir.

Topal Teymur və Yıldırım Bəyazid savaşının səbəbi «Döyüş üçün başqa birisi yox!» ideyasıdır. "Topal Teymur" əsəri türk qüruru və türk mənlik tarixinin sadəcə olaraq bədii inikası deyil, həmçinin bədii kəşfdir. Xatırlamaq yerinə düşər ki, "Oğuznamə"lərdə türk xaqanının əzəmətli yürüşləri, göyləri və yerləri tutmaq ehtirası, özünü cəmiyyətin fövqünə qaldırmaq inadı folklor yaradıcılığından sıyrılıb H.Cavidin timsalında yazılı ədəbiyyata keçdi: "Oğuznamə" epopeyasının Oğuz xan, Bilgə xaqan, Qazan xan kimi əfsanəvi şəxsiyyətləri Topal Teymur və Yıldırım Bəyazidlə əvəz edildi.

H.Cavid tarixdəki dramatik döyüş ilə bədii nümunədəki daramatik toqquşma arasında təbii bir harmoniya yaratdı: tarixin və müasirliyin, gerçəkliyin və bədii yaradıcılığın, folklor süjetinin və yazılı ədəbiyyatın harmoniyası!

H.Cavidin "Topal Teymur" əsəri müəllifin həyatda şahidi olduğu dünyanın yenidən bölüşdürülməsindən müəllifin təsəvvür etdiyi tarixi bölüşdürməyə yönələn bədii axtarış faktıdır. "Topal Teymur" pyesi H.Cavidin tarixə və keçmişə bir az da ironiyasıdır.

"Xəyyam" əsəri isə tarixi dövlətçiliyə - Səlcuqilər dövlətinə baxış və münasibət konsepsiyasıdır. Əsərdə Məlikşahın "məhkəmə var, qanun var" hökmü səlcuq türklərinin dövlətçilik ənənəsinin əsas prinsipi - şah damarıdır. Alp Arslanın Sevdanı Bağdad xəlifəsinə deyil, şair Xəyyama töhfə verməsi Səlcuqilər dövlətində hökmdarın sənətkara olan yüksək münasibətinin bariz faktıdır.

Amma yenə ciddi bir sual yaranır: H.Cavid nəyə görə Səlcuqilər sülaləsinin banisi Toğrul bəyin xidmətlərini deyil, ondan sonrakı Alp Arslan və Məlikşahın həyat və fəaliyyətini əks etdirir? Bu sualın cavabı da çox sadədir: Böyük Səlcuq imperatorluğunu Toğrul bəy deyil, məhz Sultan Alp Arslan və onun oğlu Məlikşah yaratdı. H. Cavidin də əsas hədəfi məhz imperatorluq idi. Əslində H.Cavid romnatizmi həmişə yenini, qeyri-adini və nəhəngi axtarırdı: əfsanə və mifik tarix, son və müqəddəs din, bəşəri və tarixi faciə, yeni və nəhəng dövlət!

Maraqlıdır ki, "Peyğəmbər" VII əsri, "Xəyyam" XI əsri, "Topal Teymur" isə XV əsri işarələyir. Bu tarixlərin birini digərindən 4 əsr ayırır. Bu heyrətamiz faktın H.Cavid tərəfindən nə dərəcədə dəqiq düşünüldüyünü söyləmək çox çətindir. Amma bir həqiqət var ki, həmin fakt H.Cavidin bədii düşüncə sistemi müqabilində qeyri-şüuru olsa da, təbii informasiya yükünün nəticəsi idi.

Daha maraqlısı odur ki, Azərbaycan ədəbiyyatının 3 böyük sənətkarını da bir-birindən məhz 4 əsr ayırır: Nizami - XII əsr, füzuli - XVI əsr, Cavid isə XX əsrin sənətkarıdır.

H.Cavid adı və H.Cavid sənəti türk həqiqəti, türk idealı və türk simvolundan kənarda təsəvvürə gəlməzdir.

Mən bir türkəm, dinim,

cinsim uludur;

Sinəm, özüm atəş ilə doludur.

Beləliklə, H.Cavid dramaturgiyasında türklüyün bədii marşrutu adi bir şeirdən başlayıb bir iqtidarın - səlcuq hakimiyyətinin təqdiminə qədər ("Xəyyam") davam edir.

Türkün keçmişi türkün qəhrəmanlığıdır. Bu mənada türkün qəhrəmanlıq salnaməsi XV əsrin hadisələrindən bəhs edən "Topal Teymur" pyesinin lap əvvəlində Teymur ordusunun sərkərdələrindən biri - minbaşı Orxanın dediyi cümlədə tam ifadəsini tapmış və simvollaşmışdır: "Biz türklər çadır altında doğulur, açıq səhralarda, qanlı müharibələrdə ölürüz".

Topal Teymur da belə söyləyir: "Mən məğrurları əzmək üçün yaradılmış bir Allah bəlasıyam". Yaxud: "Teymur şahmat oynarkən belə, taxtadan yapılmış kiçik bir piyadanı qeyb etmək istəməz".

Şair-dramaturq Hüseyn Cavid "İblis" pyesindəki bir marşda türk oğlunun mənəvi dəyanətini, əyilməzliyini, yüksək ideallarla yaşamaq eşqini son dərəcə poetik bir dildə əks etdirmişdir.

Türk oğlu sözündən dönməz,

Məhv olur da sürüklənməz.

Həp yüksəlmək dilər, enməz,

Çarpışır yaşar.

Türkü səciyyələndirən ən ali keyfiyyət və dəyər ədalət və qanundur.

"İblis" faciəsində Vasif öz həmkarlarından xeyli irəli gedərək türk dünyasının gələcəyini döyüş və vuruşda deyil, inkişaf etmiş mədəniyyətdə görür:

Turana qılıncdan daha kəskin

ulu qüvvət,

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət,

mədəniyyət.

Mədəniyyət anlayışı insanı qan və ölüm havası ilə zəhərlənmiş İblis xislətindən uzaqlaşdırdığına görə dəyərlidir, lakin inkubator törəməsi deyil. Mədəniyyət anlayışı özünə uyuşmayan və uzlaşmayan başqa bir mədəniyyətlə həmişə cəngdə və rəqabətdədir.

Əxlaq da eynilə mədəniyyət kimidir. Onun da barışan və vuruşan məqamları var. Necə ki, "Uçurum" pyesində Şərq (türk) əxlaqı Qərb əxlaqına qarşı qoyulur. Pyesdə Şərq (türk) əxlaqı ilə Qərb əxlaqının üz-üzə gəlməsi Anjellə Gövərçinin qarşılaşmasında öz yüksək bədii həllini tapır.

Hüseyn Cavid sənəti keçmişi və gələcəyi bir-biri ilə qovuşduran, insana daha böyük qürur verən və səylə yaşamağa yönəldən əbədi bir sənətdir.

Kamran ƏLİYEV

filologiya üzrə elmlər

doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 11 aprel.- S.4.