Dostoyevskinin dəhşətli “Şeytanlar”ı

“Şeytanlar” bu günə qədər insan oğlunun yazdığı ən sarsıdıcı yeddi-səkkiz romandan biri, heç şübhəsiz, ən böyük siyasi romandır. Romanı birinci dəfə oxuyanda - iyirmi yaşımda kitabın təsirini “sarsılmaq”, “heyrət etmək”, “inanmaq” və “qorxmaq” sözləri ilə ifadə edə bilərəm.

O vaxta qədər oxuduğum heç bir roman məni belə dərindən sarsıtmamış, insan ruhu və şəxsiyyəti haqqında mənə bu qədər dəhşətli məlumatlar verməmişdi. Sarsıdıcı olan məsələ; insanın iqtidar istəyinin, bağışlamaq gücünün, özünü, başqalarını aldatmaq istedadının, qəlbində inam tapmaq əzminin, sevginin, nifrətin, ən müqəddəs və ən bayağıya olan aludəçiliyin miqyasının genişliyini görmək, bütün bunların, əslində, həmişə birgə olduğunu qavramaq, bu ruhi halların - ölüm, siyasət, yalan və dəhşətli hadisələrin əhatəsində yaşamaq idi. Heyrətimin səbəbi bu elm və təcrübənin mənə bir anda aydın olmasıydı. Bu, bəlkə də, roman sənətinin ən üstün tərəfidir: Böyük romanlarda, qəhrəmanların yaşadıqları hadisələr, talelər bizim həyatımızda yeni-yeni dünyalar yaradır və biz özümüzə həmin dünyalara qəhrəmanlara inandığımız kimi inanırıq. Dostoyevskinin peyğəmbəranə təhkiyəsinə və etiraf etməyə meyilli qəhrəmanlarının dünyasına da bu cür şövqlə inanmışdım.

Bu kitabın qəlbimə saldığı qorxunu izah etmək isə daha çətindir. Bunlar həm də kitabdakı o inanılmayacaq qədər təsiredici intihar səhnəsi (şamın sönməyi, yan otaqda baş verənlərə diqqət kəsilən başqa bir insan) və bizə çox yaxşı məlum olan qorxu hissinin təlaşıyla düşüncəsizcə planlaşdırılıb tez-tələsik törədilən dəhşətli qətl ilə izah edilə bilər. Qorxulu roman qəhrəmanlarının öz kiçik, müəmmalı həyatı ilə böyük düşüncələri arasındakı fərq Dostoyevskinin obrazlarının və bir yazıçı kimi özünün böyük cürət sahibi olmasından xəbər verir. Kitabı oxuyarkən insan hər şeyin, ən kiçik gündəlik həyat təfərrüatının belə qaçılmaz şəkildə böyük düşüncələrə bağlana biləcəyini hiss edən paranoyalıların sezdiyi bu həqiqətlə qorxa-qorxa razılaşır: bütün düşüncələr, böyük ideyalar hamısı bir-biri ilə əlaqəlidir. Eynən romandakı gizli qruplaşmalar, bir-biri ilə hansı şəkildəsə əlaqəli hücrələr, inqilabçılar və xəbərçilər kimi. Hamının hamıyla maraqlandığı, bütün düşüncələrin özündən əvvəlki böyük bir həqiqətə həm keçid qapısı, həm də maska olduğu bu paranoyacasına qorxuducu dünyanın arxasında isə Tanrının varlığı və insanın azadlıq problemi dayanır. Dostoyevski bu iki böyük problemi “Şeytanlar”da bir-biriylə ayrılması mümkünsüz şəkildə birləşdirir, öz azadlığına görə intihar eləməyi qərarlaşdıran qəhrəmanı oxucunun fikrindən heç vaxt çıxmamaq şərti ilə canlandırır. Dostoyevski qədər mücərrəd düşüncələri, inancları, fikri ziddiyyətləri insan formasında təqdim edərək süjet qura bilən başqa az yazıçı var.

Dostoyevski “Şeytanlar” romanı üzərində işləməyə qırx səkkiz yaşında, 1869-cu ilin sonlarında başlayıb. O vaxt “İdiot”u bitirib təzəcə çap etdirmişdi və “Əbədi ər”i yazmışdı. Borclu olduğu adamlardan qaçmaq və daha rahat yaradıcılıqla məşğul olmaq üçün iki il öncə xanımıyla getdiyi Avropada (Florensiya - Drezden) depressiyaya düşmüşdü. Beynində “Ateizm və ya bir böyük günahkarın həyatı” adlandırdığı, din və inamsızlıq mövzularından bəhs edən bir roman yazmaq keçirdi. Həmin dövrdə Rusiyada çox dəbdə olan, bu gün “anarxist”, “liberal” adlandıra biləcəyimiz nihilistlərə kin bəsləyirdi, rus ənənələrinə düşmənçiliklərinə, qərbçiliklərinə və dinsizliklərinə görə onları ələ salan siyasi roman yazırdı. Romanın üzərində uzun müddət işləyəndən sonra hansısa hissədə ilişib əsərə olan inamını itirməyə başlamışdı ki, həmin ərəfələrdə adi bir sürgün haqda rus qəzetlərindən oxuduğu və xanımının yaxın bir adama danışdığı siyasi cinayət onun təsəvvürünü alovlandırdı. Eyni ildə Rusiyada İvanov adlı bir rus tələbəsi müharibədə öz vətəninə xəyanət etməkdə ittiham olunaraq dörd dostu tərəfindən öldürülmüşdü. Bir-birini öldürən bu gənclər qruplaşmasına Neçayev adlı parlaq zəkalı, intellektual və şeytani bir gənc rəhbərlik edirdi. Dostoyevskinin Pyotr Stepanoviç Verxovenski obrazı kimi təqdim etdiyi Neçayev və dostları (romanda Tolçenko, Vircinski, Şiqaley və Lamşin) “Şeytanlar”da olduğu kimi, onlara xəyanət etdiklərindən şübhələndikləri dostlarını (Şatov) eynən romanda yazıldığıtək parkda öldürüb cəsədini gölə tullamışdılar.

Dostoyevski bu cinayət vasitəsi ilə süjet qurub rus nihilistlərinin və qərbçilərin ruhi aləmlərini izhar edərkən, əslində, bütün yeni dünya, “inqilab” və “utopiya” xəyallarının arxasında bu dünyaya, bu günə, həyat yoldaşımıza, dostumuza, ətrafımıza dəxli olan güclü bir iqtidar istəyinin mövcudluğunu mümkün qədər aşkar əks etdirmişdi. Buna görə də, solçuluqla yeni-yeni maraqlananda “Şeytanlar”ı oxuyarkən, mənə elə gəlirdi ki, yüz il əvvəlin Rusiyasıyla deyil, siyasi şiddətə məruz qalan, radikal siyasətə bulaşmış Türkiyədəki vəziyyətlə qarşılaşmışam. Bütün dünyanı dəyişdirmək istəyinin hardasa gizli qruplaşmanın olduğu ehtimalının, inqilabçılığın, ya da adamları aldadıb başlarını qoltuq altına almağın, bizimlə bir dildə danışmayan və eyni dünya görüşünə sahib olmayanları alçaltmaq zövqünün gizli dilini, ruhi hallarını Dostoyevski mənə, sanki, qorxulu bir sirr kimi pıçıldayırdı. Yaxşı xatırlayıram ki, o vaxtlar bu roman haqqında niyə danışılmır deyə tez-tez düşünürdüm. Bizim mədəni mühitimiz bu qədər bəşəri fikirlər təlqin edən bu kitab haqqında susurdu. Mənsə düşünürdüm ki, bu kitab mənə qorxulu bir sirr pıçıldayır.

Bu qorxunun və düşüncənin bir başqa səbəbi də var idi. Həmin illərdə “Şeytanlar”ın yazılıb çap olunmasından və Neçayev cinayətindən təxminən yüz il sonra, eynən belə bir hadisə Türkiyədə Robert Kollec-Boğaziçi Universitetində baş verdi. Qrup yoldaşlarımın da üzvü olduğu inqilabçı qruplaşma, daha sonralar axtarışa verilən şeytan xislətli və intellektual bir “qəhrəmanın” fitfasıyla, onlara xəyanət edib başqasının yalanına inandığı üçün, birini “xain” adlandıraraq başına dəyənəklə vurub öldürdülər, cəsədini də çamadana qoyub gecə gəmilə Boğazın digər sahilinə keçirəndə həbs olundular. Bu inqilabçı qruplaşmanın cinayətə sövq edən radikalizmini, “ən təhlükəli düşmən ən yaxın düşməndir”-, aramızdan birinci ayrılandır” fikirlərini, “Şeytanlar” romanını oxuduğuma görə tam anlaya bilmişdim. İllər sonra bu qruplaşmanın üzvü olan dostumdan soruşmuşdum ki, fərqində olmadan süjetini həyatda təkrarladığınız “Şeytanlar” romanını oxumusanmı, o isə qəti maraqlanmadığını bildirmişdi.

Süjetdə siyasi təzyiq və qorxu atmosferi olsa da, “Şeytanlar” eyni zamanda Dostoyevskinin ən əyləncəli və komik romanıdır. Dostoyevskinin, xüsusən, obrazlar çox olan səhnələrdə göstərdiyi qəhrəmanı gülünc günə salmaq və həcv istedadı bənzərsizdir. “Şeytanlar”da Dostoyevskinin real həyatda həm dostluq elədiyi, həm də nifrət bəslədiyi yazıçı Turgenevin də əyləncəli obrazı (Karamazov) var. Nihilistlərə və qərbçilərə verdiyi dəstəyə görə və rus mədəniyyətini alçaltdığı üçün Dostoyevskinin Turgenevdən, onun zadəgan zənginliyindən zəhləsi gedirdi. “Şeytanlar” romanı bir növ Turgenevin “Atalar və oğullar” əsərinin əleyhinə yazılıb.

Amma solçu liberallara, qərbləşməyə meyillilərə qəzəblənməsinə baxmayaraq, Dostoyevski həmin insanları daxilən tanıdığı üçün onlar haqqında zaman-zaman qəlbən sevgiylə danışmaqdan da qalmırdı. Romandakı ata obrazı olan Stepan Trofimoviçin aqibətinin sonunu, onun həmişə təsəvvüründə canlandırdığı rus kəndlisi ilə qarşılaşmasını elə poetik nəql edir ki, bütün roman boyu rəğbət bəslədiyi süni obraza oxucu heyran olur. Bu məqamı, Dostoyevskinin obrazını yaratdığı qərbçi, inqilabçı, ya da həmişə “bitərəf” birinin arzularına, yanğılarına, süni səmimiliklə müşayiət olunan bəşəriliyinə işarə də hesab etmək olar.

Mən həmişə “Şeytanlar”ı Avropadan kənar, mərkəzdən uzaq, Qərb xəyalları ilə ömür edən, Allahın varlığı-yoxluğu problemi ilə ruhi böhran keçirən radikal aydınların gizləmək istədikləri utandırıcı sirlərini faş edən roman hesab eləmişəm.

Türk dilindən

uyğunlaşdıran: Fərid Hüseyn

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 11 aprel.- S.6.