İlin ədəbi mənzərəsi

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda 2013-cü ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş yaradıcılıq müşavirəsindəki məruzə əsasında hazırlanmışdır

Görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev məqalələrinin birində yazırdı: «Yaddaşı olmayan ədəbiyyat yalnız yaddaşı olmayan xalqın nəsibidir, siması olmayanın tarixi taleyi, zatı və nəsli, əsli və nəjabəti olmayanın alın yazısıdır. Üfüq, səma, göy daş saxlamadığı kimi, mənəvi və əxlaqi boşluq da yaddaş saxlamır. Millət genetik səviyyədə, yaddaş - ağrı səviyyəsində dərk olunmuş vəhdətdən və bütövlükdən başqa bir şey deyildir. Yalnız yaddaş olan yerdə sabitlik və tamlıq var, nəsillər və əsrlər, ilahi və bəşəri dəyərlər və sərvətlər arasında əlaqə və estafet var. Əslində, nəinki təbiət və insan, ekologiya və poeziya da yaddaşdır, həqiqi böyük poeziya - ümumbəşəri yaddaşdır».

2013-cü ilin ədəbi mənzərəsi haqda söz açmaq istəyəndə məhz bu iki söz - ədəbiyyat və yaddaş kəlmələrini xatırladıq. Görəsən, 2013-cü ildə yaranan bədii əsərlərdən - sayı-hesabı olmayan nəzm nümunələrindən,az-az meydana çıxan poemalardan, nəsr ərazisində əvvəlki kimi kəmiyyətcə öncüllüyünü qoruyub saxlayan hekayələrdən və povestlərdən, XXI əsrin ilk illərindən üzü bəri aradakı sükut buzunu qıraraq «çiçəklənməyə» başlayan romanlardan, yalnız 3-4 dramaturqun araya-ərsəyə gətirdiyi azsaylı pyeslərdən, çoxlu sayda publisistik nümunələrdən və nəhayət, sovet dövründə olduğu kimi, müstəqillik dönəmində də ədəbi proseslə ayaqlaşmadığı iddia edilən tənqidin ortaya qoyduğu icmal yazılardan, məqalələrdən, resenziyalardan hansı nümunələr uzunömürlü olacaq? Hansı bir ədəbi əsər təkcə yazıldığı, nəşr edildiyi dövrün 2013-cü ilin deyil, sonrakı illərin, onilliklərin, bütövlükdə XXI əsrin ədəbi yaddaşına köçəcək? Bu suallara bu günkü yaradıcılıq müşavirəsindəki məruzələrdə cavab veriləcək. Mən isə ilin ədəbi mənzərəsinə ümumi bir nəzər yetirmək, ən mühüm məqamları nəzərə çarpdırmaq istəyirəm. 2013-cü ilin ədəbi mənzərəsi haqda fikir söyləyərkən bir qədər yaxın illərə də qayıtmaq zərurəti duyulur, çünki ədəbiyyatın konkret bir ilini heç cür ötən illərdən ayırmaq olmaz.

Başlayaq poeziyadan…

Müasir Azərbaycan poeziyası bu gün çoxsəsli bir simfoniyanı xatırladır. Bu simfoniyada aydın, hamının başa düşəcəyi, duya biləcəyi səslər də var, bir qədər anlaşılmaz, mücərrəd səslər də… Şerimizin keçən əsrin doxsanıncı illərindən başlayaraq eksperimentlərə meydan verməsi, yeni əsrin əvvəllərində bunların daha da güclənməsi, amma tədricən bəzilərinin yaşamaq haqqı olmayaraq sıradan tez çıxması poeziyada təbii və qanunauyğun bir prosesdir. Amma bütün bunlar şerimizin yaşarı ənənələri ilə müqayisə oluna bilməz.

2013-cü il Azərbaycan poeziyası tarixində Kolumbun Amerikanı kəşf etməsi, ya da yeni bir füzulinin şeriyyət aləminə gəlişi kimi xatırlanmayacaq. Yəni böyük mənada biz heç bir möcüzə ilə qarşılaşmadıq, poeziyanın ədəbi hadisə sayıla biləcək elə bir məqamı yetişmədi ki, bu xüsusda heyrətimizi bildirək. Hətta əvvəlki illərdən fərqli olaraq poeziya ilə bağlı qızğın ədəbi mübahisələrə də təsadüf etmədik. Bu nədir? Barometr niyə fırtına göstərmədi? Niyə sakitlik bu qədər hökmfərmadır?

Bu sözləri poeziyamızın ötən bir ili barədə söyləyərkən qətiyyən o fikirdə deyilik ki, şerimiz bərbad vəziyyətdədir, onun minləri, on minləri əhatə edən mənzərəsində seçilən, fərqlənən, yaşamağa qadir olan nümunələri gözə dəymir… Belə bir özündən narazılıq, özünü inkar kimə və nəyə lazımmış? Doğrudur, barometr fırtına göstərmir, doğrudur, şeriyyət aləmində sakitlik hökm sürür, amma Azərbaycan şeri öz əvvəlki missiyasını şərəflə yerinə yetirir. Və bu missiya ondan ibarətdir ki, Azərbaycan şeri Azərbaycan gerçəkliyini ifadə edir. Azərbaycan şeri bizim daxili dünyamızın poetik əks-sədasıdır. Şeir yenə ictimai həyatımızın, mənəvi dünyamızın inikasıdır. Şeir sevgi, təbiət və Vətən məhəbbətinin, dünyaya, cəmiyyətə, yaşadığımız mühitə münasibətimizin şairanə ifadəsidir.

İlin poeziya mənzərəsini seyr edərkən ilk növbədə, şerimizdə çox təmayüllülüyün olmasını təsdiqləyirik… Müxtəlif axınlar, tendensiyalarla müşayiət olunan poeziyada hətta bir qədər xaos və hərcmərclik nəzərə çarpsa da, bunu da təbii qarşılamaq lazımdır. Əsrin əvvəllərindən başlayaraq şerimizdə postmodernist dalğanın güclənməsi heç də ona gətirib çıxarmadı ki, bu təmayül öncüllük kəsb edəcəkdir. Yox, bu, müəyyən müddət eksperiment rolunu oynadı və hər halda maraqlı bir təcrübə oldu. Əvvəla, postmodernist səpkili xeyli şeirlər dərc edildi, məlum oldu ki, bu səpkili şeirlərə meyl edən cavan şairlər postmodernizm cərəyanının mahiyyətini fransız filosofu Cak Derridanın «Mən yaradıcı deyil, dağıdıcı bir insanam, məhv edirəm, mən dekonstruktivistəm, hər cür simvolizmin, simvolun, ehkamın qənimiyəm» fikrinə itaətlə boyun əyib guya Azərbaycan şerində inqilabi dəyişmələrə yol açırlar… Əsasən mətnin dekonstruksiyası üzərində qurulan («Bakının dərdi var, Bakı xəstədir, könül intizarda, göz yol üstədir, qadınlar bezib xəstə kişilərdən. Subay evliyə qoşulub, evli subaya, üz tutublar Dubaya» - Zahir Əzəmət), real dünyanın bütün gözəlliklərinə nifrət edən, ölməyi yaşamaqdan üstün tutan («yaxşı bir təklifim var, gəlin özümüzü öldürək» - Rasim Qaraca), fərdin iflasını, kiçikliyini, cılızlığını, heç səviyyəsinə endirildiyini ifadə edən («mən əclafam, duzqabımız da əclafdır… əclaflığı bir-birimizə ötürmək müqəddəs borcumuzdur» - Əli Əkbər), vizual görüntülərə nail olmaq məqsədini güdən («çıq-çıq, çıq-çıq, barmaqlarını qısqanıram klaviaturaya, pıq-pıq, pıq-pıq qaynayıb daşır çaynikdə su» - Cavidan) …bu tipli nümunələr oxucular arasında bir müddət maraqla qarşılansa da, sonrakı illərdə tədricən unudulmağa üz qoydu və 2013-cü ildə bu tipli nümunələrlə demək olar ki, cüzi halda rastlaşdıq. Bu belə də olmalıydı, çünki minillik ənənəsi olan Azərbaycanın poetik məkanında hər bir «izm» boy ata bilməz. Bir haşiyə çıxım:

Poeziyadan fərqli olaraq nəsrdə postmodernist estetikanın prinsiplərinə cavab verən bir sıra əsərlər yarandı. Bu sırada Kamal Abdullanın və İlqar fəhminin roman və povestlərini misal gətirmək olar. Ədəbi tənqidin də bu sahədə müəyyən fəallığını qeyd etmək olar: Qorxmaz Quliyevin, Aydın Dadaşovun, Əhməd Qəşəmoğlunun analitik xarakter daşıyan məqalələrinin çap olunmağı təqdirəlayiq hadisədir. Qayıdaq yenə poeziyaya…

Bir vaxtlar şerin vəznləri arasında «hecamı, sərbəstmi?» ikitirəliyi, hansının üstün və daha gərəkli olmasını sübuta yetirmək iddiası da artıq aradan qalxmışdır. Bir daha məlum oldu ki, yaxşı şeir əsl poetik istedadın məhsuludur, burada vəznin heç bir rolu yoxdur. Şairlik filoloci diplomla da ölçülmür, istedad, istedad, yenə istedad ön plandadır... Böyük rus münəqqidi Belinski demişkən: «Şair olmaq indi o deyil ki, quş kimi melodik səslər çıxarıb civildəyəsən, şair olmaq-poetik obrazlarla düşünmək deməkdir. Şair olmaq üçün özünü göstərmək kimi xırda arzudan, baş alıb gedən fantaziyanın boş və mənasız xəyallarından, gözə soxulan hisslərdən, bəzək-düzəkli kədərdən heç nə çıxmaz: bunun üçün müasir həyatın məsələlərini dərindən duymaq, onlara güclü ürək yanğısı ilə yanaşmağı bacarmaq lazımdır».

Bu gün əlbəttə, istərsə mətbuatda, növbənöv qəzet və curnallarda, istərsə də nəşriyyatların istehsalı olan kitablarda şeir həddindən artıq çox çap olunur və qocaman şair Fikrət Sadıq demişkən: «Mühəndislər, polislər, həkimlər şeir yazır, Deputatlar, vəkillər, hakimlər şeir yazır, Şeir yazır hacılar, məşədilər, mollalar, Yalançı bəstəçilər, yalançı müğənnilər, Nazir də şeir yazır, hətta lap qapıçı da… Tacirlər, satıcılar, şorsatanlar, südçülər, Cavan qızlar, gəlinlər, Qoca təqaüdçülər». Ardını davam etdirmirik. Bu şeir bolluğu, hətta bəzi televiziya kanallarının zəif və bəsirətsiz, işıqsız, alovsuz nəzm qırıntılarına yer verməsi bizdən öncəki illərdə də var idi. O səbəbdən ki, Azərbaycanda həmişə ucuz şeir bazarı gen-bol olmuşdur, lakin bu bazarda satılacaq mallar vaxtından tez çürümüş, sıradan çıxmış və heç bir qeydiyyata da düşməmişdir. Əsl şairlərin yaratdığı əsl şeirlər isə yaşamış və yaşamaqdadır. Mən əlifba sırası qaydasına əməl edib 2013-cü ildə ədəbi dərgilərdə, həmçinin digər mətbuat səhifələrində şeirləri ilə diqqəti cəlb edən, yaxud şeir kitabları işıq üzü görən şairlərin adlarını çəkmək istəmirəm, bu çox uzun çəkər və təcrübədən də məlumdur ki, adlar çəkiləndə kimlərsə unudulur, gileylər, şikayətlər başlanır. «2013-cü ilin şeri» və «Poema yaradıcılığı» məruzələrində yəqin ki, həmin şairlər və onların şeirləri haqqında söz açılacaq. Ancaq qısaca da olsa, 2013-cü ildə diqqəti cəlb edən cavan şairlər haqqında bir neçə kəlmə söz demək istəyirəm.

Ədəbi gənclik ədəbiyyatın gələcəyi deməkdir. XXI əsrin əvvəllərində poeziyada, nəsrdə ilk qələm təcrübələri, ilk şeir kitabları ilə ədəbiyyatda ilk addımlarını atan gənclərin ən istedadlıları heç şübhəsiz, on-on beş ildən sonra poeziyada və nəsrdə aparıcı qüvvəyə çevriləcəklər. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində bunun əyani şahidi olmuşuq. Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Rəşad Məcidin təşəbbüsü ilə yaradılan «Gənc ədiblər məktəbi» artıq bir neçə ildir ki, fəaliyyət göstərir və dərnək səviyyəsindən xeyli dərəcədə üstün olan bu «məktəbdə» istedadların parlaması üçün geniş imkanlar açılır, onların yazıları «Azərbaycan» və «Ulduz» curnallarında, «Kaspi» qəzetində, «525-ci qəzet»də dərc edilir, bu cavanların bir qismi Yazıçılar Birliyində də üzv seçilirlər. Aysel Əlizadə, Aysel Qarabəyli, Feyziyyə, Gündüz Sevindik, Emin Piri, Anar Həbiboğlu, Ramil Əhməd, Ruslan Dost Əli, Şahinə Könül, Əli Əlioğlu, Qismət, Anar Amin, Sevinc Yunuslu, Günel Eminli, Arzu Hüseyn, Könül Həsənoğlu, Xuraman Hüseynzadə, Nazilə Gültac, İradə Aytel, Əvəz Qurbanlı, Nuranə Nur, Arzu Nehrəmli… bu adlarını çəkdiyim cavan şairlərin əksəriyyətinin yaşı heç otuza çatmayıb, bəziləri əyalətdə yaşayır. Onlardan Emin Pirini və Ramil Əhmədi xüsusilə fərqləndirmək istəyirəm. Bu iki gənc Qarabağ müharibəsi başlayanda bəlkə heç doğulmamışdılar, amma müharibə və onun doğurduğu fəlakətlər barədə hər cür patetikadan, məlum və şablon ifadə üsulundan tam fərqli şeirləri ilə diqqəti cəlb edirlər. Onların müharibədən söz açan şeirlərində müharibə uşaqlarının atasızlıq duyğuları, davanın doğurduğu maddi, fizioloji və mənəvi itkilər öz əksini tapır. İki kiçik şeir parçasını misal gətirmək istəyirəm:

Biz atamızın

Ayaqqabısına,

köynəklərinə,

dolabda tozlanan

siqaret qoxulu boz

pencəyinə baxıb

böyüdük….

«Ata!» dedik divardan

baxan şəklə.

Şəkil kimi yaraşıqlıydı atamız,

şəkil atamız!..

Ramil Əhməd

Hər əsgər tabutu

bir ağ gəlinliklə köçər,

əsgər deyil,

sevən qızın

arzularını götürüb gedər

hər atılan güllə.

Emin Piri

Bəs 2013-cü ilin Azərbaycan poeziyası hansı səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir? Təbii ki, mənə verilən vaxt müqabilində müasir Azərbaycan poeziyasının bir ili barədə geniş söz aça bilmərəm və bu barədə iki məruzədə ətraflı söhbət gedəcək. Amma iki fikrimi nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm.

1.Böyük şairimiz Rəsul Rza deyirdi: «Yaxşı şeir yenilik deməkdir. Deyilənləri təkrar etməmək, söz axtarışı, yeni deyimlər deməkdir. Yaxşı şeir məxsus olduğu xalqın bədii yaradıcılıq ənənəsini duymaq, yeni çalarlar tapa bilmək deməkdir, bir sözlə, həmişə inkişafda, zənginləşməkdə olmaqdır». Bəli, müasir Azərbaycan şeri bu ənənələrə sadiq qalır, amma ənənələrə kor-koranə itaət göstərmir, onu yeni çalarlarla zənginləşdirir. Bircə misal göstərəcəyəm: Xalq şairi fəxri adı olmasa da, bütün xalqın qəlbinin, ruhunun şairi Musa Yaqubun hər şeirlər silsiləsi onun yerində saymadığını, yeni uğurlar qazandığını, həmişə axtarışda olduğunu sübut edir. Amma təəssüf ki, şerimizdə kütləviliyin baş alması səbəbindən minlərlə bir-birinə oxşar, deyim tərzilə bir-birindən seçilməyən nəzm nümunələri meydan sulayır. Minlərlə qoşma, gəraylı, hecanın müxtəlif nümunələri arasında yaxşılarını seçmək çətin deyilsə də, bir belə eyniliyin, bu eynilikdən doğan bəsitliyin qarşısını almaq heç cür mümkün deyil. Bu fikri sərbəst şeir adı ilə çap olunan çoxsaylı şeirlər haqqında da demək olar. Bir nöqsanı da xüsusi qeyd etmək istəyirəm: şablonçuluq sevgi şeirlərində lap həddini aşır. Hazır ifadələr, deyimlər təkcə şeirlərdən şeirlərə, kitablardan kitablara deyil, müəlliflərdən müəlliflərə də keçir. Nə qədər demək olar «sevgidən ölürəm», «üzmə ürəyimi, gəl insaf elə», «qarşında qul olum, əsir olum mən», «sənsizləmişəm», «ayrılıq - dar ağacı» və s.

2.Şerimizdə Qarabağla, müharibə və onun doğurduğu sosial və mənəvi bəlalar, yurd itkisi ilə bağlı yüzlərlə şeirlər, onlarla poemalar yazılıb. Bu nümunələrin əksəriyyətinin, lap elə deyərdim, hamısının vətənpərvərlik duyğularından yarandığına şübhə etmirik. Amma poeziya adlı müqəddəs bir söz də var və biz bilirik ki, hər yazılan şeir poeziya sayıla bilməz.

Qarabağdan, müharibədən yazılan əksər şeirlərin ömrü elə çap olunduğu gündəcə başa çatır, onlarda yaddaqalan sözlər və misralar tapmaq müşgüldür. O şeirlərin ömrü bir kəpənək ömrü kimidir, o gün doğulur, o gün ölür. 2013-cü ildə də bu mövzuya nisbətən az müraciət edilib. Buna kədərlənmək yox, sevinmək lazımdır ki, şerimizdə stereotiplərin, şablonların sayı azalıb. Amma dərdimizə, içimizin yanğısına çevrilən mövzuda xalq şairi Zəlimxan Yaqubun «Şuşa şikəstəsi» kimi gözəl bir poemasını keçən ilin uğurlu bir poetik «Qarabağnaməsi» hesab edirik, Əşrəf Veysəllinin, Ənvər Əhmədin, Rəfail Tağızadənin, Ələmdar Quluzadənin, Əbülfət Mədətoğlunun, Mahirə Abdullanın bu mövzuda yazılan şeirlərini təqdir edirik.

Vətən harayına çatan əsgərin,

Özünü odlara atan əsgərin,

Şəhid məzarında yatan əsgərin

Bəlkə Xocalıda qıçı göynəyir.

Bağrı şan-şan olub dilsiz

daşın da,

Vətən savaşında, yurd

savaşında.

Kövrək anaların doqqaz

başında

Təndiri göynəyir, sacı

göynəyir.

Gözəl Qarabağın acı həsrəti,

Ömrümü talayır, könlümü

didir,

Orda uşaqlığım əsirlikdədir,

Burda qocalığım xəcalət çəkir.

Əşrəf Veysəlli

Poeziya haqqında bu qədər.

Müasir Azərbaycan nəsrinin 2013-cü ildə mənzərəsi də maraqlı nümunələrlə diqqəti cəlb edir. Baş ədəbi dərgi olan «Azərbaycan» curnalında il ərzində 4 roman, 6 povest, 40-a yaxın hekayə dərc edilib. «Ulduz» curnalında isə 5 povest və 35 hekayə ilə tanış olduq. Ancaq bu rəqəmlər nəsrin ümumi kəmiyyət göstəricisi deyil. «Ədəbiyyat qəzeti»ndə il ərzində 30-a yaxın hekayənin çap olunduğunun şahidiyik. Bundan başqa elə nəsr əsərləri var ki, onlar ayrıca kitab halında oxuculara təqdim olunub. Bir sözlə, nəsr də kəmiyyət baxımından şeirdən dala qalmayıb. Bəs keyfiyyət baxımından necə? Azərbaycan nəsri indi hansı durumdadır, yazılan romanlar, povestlər, hekayələr öz bədii sanbalı ilə seçilirlərmi? Başlayaq romanlardan…

Bu yaxınlarda müxtəlif sənət adamları arasında «Ən yaxşı üç Azərbaycan romanı hansıdır?» sorğusu keçirildi. Bu sorğuda deyilənə görə 78 sənət adamı iştirak edirdi. Yusif Səmədoğlunun «Qətl günü» romanı sorğuda birinci, Qurban Səidin «Əli və Nino» romanı ikinci, İsmayıl Şıxlının «Dəli Kür» romanı üçüncü oldu. Əlbəttə, o sorğuda iştirak edənlərin əksəriyyəti tanınmış yazıçılar və curnalistlər idi və gözləyirdik ki, son iyirmi-iyirmi beş ildə yazılan romanlardan birinin adı bu üçlükdə olsun. Amma belə olmadı. Əlbəttə, biz heç də o iddiada deyilik ki, son iyirmi-iyirmi beş ildə yazılan yüzə yaxın roman arasında «Qətl günü», «Əli və Nino», «Dəli Kür», həmçinin Azərbaycan romanının tarixinə düşən «Qılınc və qələm», «Gələcək gün», «Qarlı aşırım», «Geriyə baxma, qoca», «Mahmud və Məryəm», «Fətəli fəthi», «Məhşər», «Dünyanın arşını» ilə bir səviyyədə dura biləcək bir nümunə yoxdur. Amma bu da bir həqiqətdir ki, Azərbaycan romanının sonuncu yüksəliş dövrü keçən əsrin səksəninci illərinə aiddir və doğrudan da, ötən iyirmi beş ildə biz açıq-aşkar ədəbi hadisə kimi xatırlana biləcək yeni bir romanla qarşılaşmamışıq. Amma bu o demək deyil ki, bizdə roman canrı böhran içərisindədir. Doğrudur, son illərdə ədəbi hadisə sayıla biləcək bir roman ortada yoxdur, amma axırıncı üç ildə bir sıra maraqlı romanlar dərc edilib və bu da haqq verir deyək ki, gec-tez roman bizim zəmanəmizdə ədəbiyyatın bütün digər növləri arasında aparıcı bir mövqe əldə edə biləcəkdir. Çünki ədəbiyyatı romansız, özü də müasir cəmiyyətin bədii təhlilini verən romansız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu haqda heç də bədbin deyilik və bizdə son illərdə, elə 2013-cü ildə bir sıra maraqlı romanlar yazılmışdır. Anarın «Kərəm kimi», Seyran Səxavətin «Qaçaqaç», Aqil Abbasın «Dolu» və «Allahı qatil edənlər», Kamal Abdullanın «Unutmağa kimsə yox», Elçin Hüseynbəylinin «Metro vadisi», «Yolayrıcında qaçış», Məqsəd Nurun «Şəhər meri», Mübariz Cəfərlinin «Bənna», «Bərpaçı», «Bağban», Kamil Əfsəroğlunun «Çadır», Əyyub Qiyasın «Sonuncu büt», Aslan Quliyevin «Yaşıl təpələrin üstündəki buludlar», Əlabbasın «Qaraqovaq çölləri», Natiq Məmmədlinin «Körpüdə ümid», Yunis Oğuzun «Təhmasib şah», Hüseynbala Mirələmovun «Sonuncu fateh», Vaqif Sultanlının «Səhra savaşı», Mustafa Çəmənlinin «Ölüm mələyi», Uavid Zeynallının «Leyla», Şərif Ağayarın «Haramı», Azad Qaradərəlinin «Günəş tutulan yerdə», Eyvaz Zeynalovun «Qisas», Etimad Başkeçidin «Min yol mənə söylər», Gülşən Lətifxanın «Azər və Aida» romanları bizi lap yaxın gələcəyə ümidlə baxmağa sövq edir.

Məsələ burasındadır ki, Azərbaycan romanı özünün yeni bir inkişaf mərhələsini yaşayır. Dünya romanında baş verən proseslər istər-istəməz milli roman sənətinə də təsirsiz qalmır. Roman həm məzmunca, həm də formaca müəyyən dəyişikliyə uğrayır. Bizim nəsrdə də yeni roman axtarışları başlayıb və davam edir: məsələn, yuxu ilə reallığın, şüuraltı ilə şüurun, fantaziya ilə gerçəkliyin bir-birilə uğraşdığı sinxron romanlar yaranır. Romanın forma-struktur xüsusiyyətləri ilə bağlı yeni tipləri diqqətimizi cəlb edir: roman-reportac, roman-dialoq, roman-xronika, roman-utopiya, roman-pamflet, roman-besseller və s.

Roman haqqında söylədiklərimizi povestlər və hekayələr xüsusunda da deyə bilərik. Elçinin «Kaşşeyin taleyi», Qərib Mehdinin «Skripka üçün mi simi», İlqar Fəhminin «Akvalank», Elçin Hüseynbəylinin «Mən necə qəhrəman oldum» povestlərini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Kamal Abdullanın, Məmməd Orucun, Aydın Tağıyevin, Azər Abdullanın, Alpay Azərin, Gülşən Lətifxanın, Rövşən Yerfinin, Kamran Nəzirlinin, Xumar Ələkbərovanın, Rasim Qaracanın, Şərif Ağayarın, Pərvinin, Sahilənin hekayələri son illərin nəsr əsərləri içərisində seçilə bilirlər.

«Bu gün Azərbaycan oxucusunun roman oxumağa, yaxud povest, hekayə mütaliə eləməyə vaxtı yoxdur» - deyirlər və ilk baxışda bu fikrə haqq qazandırırsan. Çünki oxucu internet səhifələrində istədiyi romanı, povesti, hekayəni oxuyur və onun «Azərbaycan», «Ulduz» jurnallarında dərc edilən, həmçinin kitab halında çap olunan romanlara girişməyə həvəsi qalmır. Amma bu, heç də doğru fikir deyil və əgər yaxşı bir roman meydana çıxırsa, özü də internetdə yox, deyək ki, «Azərbaycan» curnalında dərc edilirsə, onun oxucuları həmin curnalın öz tiracından qat-qat çox olacaqdır. Bunun əyani şahidiyəm ki, Aqil Abbasın Qarabağ hadisələrini əks etdirən «Dolu» romanı «Azərbaycan» curnalında işıq üzü görən kimi bir nüsxəsi belə satışda qalmadı. Səbəbi nəydi? Müəllif müharibə haqqında əsl həqiqəti qələmə almışdı, özündən yalançı qəhrəmanlar uydurmamışdı.

Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının 2013-cü ildə kəmiyyət baxımından mənzərəsi çox acınacaqlıdır. Dram əsərləri əsasən baş ədəbi dərgimiz olan «Azərbaycan» curnalında çap olunur. Çap olunmayan əsərlər də var ki, onlar ya Mədəniyyət Nazirliyinə, ya da teatra təqdim olunur. 2013-cü ildə «Azərbaycan» curnalında cəmi üç pyes - dramaturgiya ilə ciddi məşğul olmayan Aydın Talıbzadənin «Tubinot», Mehman Musabəylinin «Toy səyahəti» bir pərdəli pyesi və son iyirmi ildə bir dramaturq kimi tanınan, pyesləri teatrların repertuarından düşməyən Əli Əmirlinin «Ünvansız qatar» iki hissəli dramı curnalda dərc edilmişdir. Ona görə də müasir dramaturgiyamızın vəziyyətindən söz açanda bir ilin yox, bir neçə ilin dram əsərlərindən söhbət açmaq lazım gəlir. Əslində, müasir Azərbaycan dramaturgiyası əsasən dörd müəlliflə təmsil olunur. Elçinin «Qatil», «Şekspir» pyesləri son illər baş teatrın repertuarında birincidir. Əli Əmirlinin pyesləri də həm Akademik teatrda, həm də digər teatrlarda müvəffəqiyyətlə oynanılır. Bu sırada az da olsa, Afaq Məsudun da adını çəkmək olar. Və bir də hələlik Akademik teatrda heç bir əsəri oynanılmayan, amma digər teatrlarda uğur qazanan, özü də bu sahədə məhsuldar işləyən Firuz Mustafanı da unutmaq olmaz. Bir faktı da nəzərinizə çatdırım ki, bu dramaturqlardan Elçinin pyesləri Türkiyədə və başqa xarici məmləkətlərin teatrlarında tamaşaya qoyulur.

Nəhayət, ədəbi tənqidin vəziyyəti ilə bağlı bir neçə kəlmə…

Neçə illərdir ki (həm sovet dövründə, həm də indii - müstəqillik dönəmində), tez-tez «bizdə ədəbi tənqid yoxdur», yaxud «tənqid öz vəzifəsini, missiyasını yerinə yetirə bilmir» və s. bu qəbildən olan fikirlərlə qarşılaşırıq. Özü də bunu söyləyənlərin əksəriyyəti tənqidçi olmayanlardır - şairlər, nasirlər… Bəli, bütün canrlarda olduğu kimi, ədəbi tənqidin də müəyyən nöqsanları, tənqidçilərin də özünəməxsus çatışmazlıqları olmuş və indi də var. Amma «tənqid yoxdur» kimi qeyri-elmi və hətta qeyri-etik səslənən bu fikir yanlışdır. Dostoyevskinin bir fikrini misal gətirmək istəyirəm: «Bəşəriyyətin inkişafında tənqid təbii hadisədir. İncəsənətin bizə ancaq obrazlarda təqdim etdiyini tənqid şüurlu olaraq araşdırır. İncəsənəti idrak etməklə tənqid həyatı, gerçəkliyi idrak edir». Bu fikri bütünlüklə Azərbaycan ədəbi tənqidinə də şamil etmək olar.

Bu gün «tənqidçi» deyəndə biz həm də «tənqidçi-ədəbiyyatşünas» tipini nəzərdə tuturuq. Hər hansı bir tənqidçinin həm də ədəbiyyatşünaslıqla bağlı kitablar, məqalələr çap etdirdiyini də görürük və əslində, ən yaxşı tənqidçi həm də ən yaxşı ədəbiyyatşünasdır. Təbii ki, sırf ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olanları tənqidçi kimi səciyyələndirmək olmaz. Əlbəttə, tənqid spesifik idrak hadisəsidir, onun ədəbiyyatşünaslıqdan tamam fərqli xüsusiyyətləri var, amma bu gunun xalis tənqidçi tipinə nümunə çox azdır, lap barmaqla sayılacaq qədər.

Bu gün mətbuatda onlarla, yüzlərlə resenziyalar, məqalələr çap edilir və bunların əksəriyyətinin tənqid canrına heç bir aidiyyəti yoxdur. Kiminsə əsərini tərifləyib göylərə qaldırmaq, hansı müəllifin şəninəsə difiramb oxumaq adiləşib və bu tipli yazılarda tənqidçi təfəkkürü yox, tost demək, ciddi, ağıllı təhlil əvəzinə məzmun danışmaq ön plandadır.

Bəs müasir ədəbi tənqidi kimlər təmsil edir və 2013-cü il də daxil olmaqla son iki ildə bu tənqidçilər ədəbi prosesə hansı töhfələrini vermişlər?

«Tənqid yoxdur» deyənlərə bildiririk ki, müasir Azərbaycan tənqidi müəyyən qüsurlarına baxmayaraq, Belinskinin «tənqid hərəkətdə olan estetikadır» təliminə sadiq qalmışdır... Xalq yazıçısı Elçinin ədəbiyyatın ən vacib və ən ağrılı problemlərinə müraciət edib ədəbi prosesdə canlanma yaratması, «Sosrealizm bizə nə verdi?», lap bu yaxınlarda «Aqoniya» yoxsa təkamül» tənqidi əsərləri, Nizami Cəfərovun müasir ədəbiyyatımızla, ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığı ilə bağlı sanballı məqalələri, «Tarixiliyin müasirliyi… və müasiriyin tarixiliyi» tənqidi məqalələr məcmuəsi, İsa Həbibbəylinin XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının bütün dövrlərini əhatə edən portret yazıları, Şirindil Alışanlının «Ədəbi-bədii düşüncənin sərhədləri» və «Müasir humanitar təfəkkür və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı», Qorxmaz Quliyevin ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə bağlı məqalələri, Avropa və Amerika ədəbiyyatlarının müasir durumunu əks etdirən monoqrafiyaları,Tehran Əlişanoğlunun lap bu yaxınlarda çapdan çıxan «Müstəqillik illəri Azərbaycan ədəbiyyatı» monoqrafiyaları və onun redaktorluğu ilə nəşr edilən «Tənqid.Net» jurnalı, Arif Əmrahoğlunun epik canrla bağlı tədqiqatları, Rüstəm Kamalın «Sözü işığa danışdım» məqalələr toplusu, Nizaməddin Şəmsizadənin müasir şair və yazıçılarla bağlı rəy və çıxışları, ədəbi tənqiddə öz fəallığı ilə seçilən Əsəd Cahangirin «Kim yatmış, kim oyaq» tənqid kitabı, Rahid Uluselin çox dəyərli «Müasir Azərbaycan tənqidi» kitabı və hər ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədə söylədiyi məruzələr, Nərgiz Cabbarlının «Yeni nəsil ədəbiyyatı» iki cildlik tənqid kitabı, İradə Musayevanın cəsarətli tənqidi yazıları, «Tənqidin sözü, sözün tənqidi» məqalələr toplusu, Cavanşir Yusiflinin Əli Kərim yaradıcılığı və bədii mətnlə bağlı maraqlı mülahizələri, Elnarə Akimovanın keçən il nəşr edilən «Yeni təfəkkür və ədəbi tənqid» kitabı, Təyyar Salamoğlunun ədəbi tənqidimizin şəxsiyyətləri ilə bağlı oçerkləri, həmçinin Rəhim Əliyevin, Vaqif Arzumanlının, İlham Rəhimlinin, Məryəm Əlizadənin, Aydın Talıbzadənin, Qurban Bayramovun, Tahirə Məmmədin, Firuz Mustafanın, Zaman Əsgərlinin, Sabir Bəşirovun, Yaşar Qasımbəylinin, Əlizadə Əsgərlinin, Məmmədəli Mustafayevin, Bəsti Əlibəylinin, Südabə Ağabalayevanın, Qanturalının, Nərmin Kamalın, Maral Yaqubovanın, Mətanət Vahidin, Günay Qarayevanın məqalə və çıxışları, kitab və məqalələri «tənqid yoxdur» fikrinin yanlış olduğunu sübut edir.

Bəli, son beş ildə, həmçinin 2013-cü ildə ədəbi tənqid sahəsində canlanma duyulur və nəzərə çarpdırdığım bu faktlar da sübut üçün yetərli ola bilər. Lakin tənqidin görməli və görə biləcəyi işlər çoxdur.

Birincisi, daim nəşr olunan bir «Tənqid» jurnalımız yoxdur. Elə bir jurnal ki, orada müasir Azərbaycan ədəbiyyatında baş verən bütün proseslər öz əks-sədasını tapsın. Elə bir jurnal ki, tənqiddə cəsarət meyillərinin üzə çıxmasına vasitəçi olsun.

İkincisi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyində ədəbiyyatın müəyyən bir problemi ilə bağlı tənqid müşavirələrinin keçirilməsi vacibdir. Vaxtilə sovet dönəmində belə müşavirələr keçirilirdi. Məsələn, poemaya, onun inkişaf perspektivlərinə aid sonuncu müzakirə 1977-ci ildə «Ədəbiyyat qəzeti»ndə təşkil olunmuşdu. Yaxud, uşaq ədəbiyyatının acınacaqlı vəziyyəti ilə bağlı bir müşavirənin keçirilməsinə ehtiyac duyulur.

Üçüncüsü, tənqidi canlandırmaq üçün dəyirmi stol söhbətlərinin, dialoqların təşkil edilməsi də vacibdir..

Dördüncüsü, Hər il nəsrə, poeziyaya yeni qüvvələr gəlir, amma tənqidçi çətin yetişir. Tənqidçi kadrlarının yetişməsinə şərait yaratmaq lazımdır.

Sevindirici haldır ki, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda yeni bir şöbə - «Ədəbi tənqid» şöbəsi yaradılmışdır və bu şöbənin qarşısında böyük vəzifələr durur: dördcildlik tənqid tariximizin yaradılması, ayrı-ayrı görkəmli tənqidçilərin əsərlərinin çapı və yubileylərinin keçirilməsi, şöbə əməkdaşlarının ədəbi prosesdə fəal iştirakı və bir də yeni tənqidçi nəsli yetişdirmək.

2013-cü il artıq tarixə döndü. Ancaq o ildə yaranan ən gözəl əsərlər isə yaşayacaq, onların köhnəlmək qorxusu yoxdur…

Vaqif YUSİfLİ

filologiya üzrə elmlər doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 11 aprel.- S.10; 14.