Sufizmə dair ədəbi traktat

Bəşəriyyət yarandığı gündən insanın ən böyük arzusu Allah dərgahına yetişmək, ona qovuşmaq olub. Nə ism, nə də cism olan o ilahi nura qərq olmaq cənnət adlanan səadət dünyasına düşmək, xüsusilə səma kitabları - Tövrat, Zabur, İncil, Quran dünyaya gəlib dinlər formalaşdırdıqdan sonra insanlığın ali məramına çevrilib. Şərqdə IX əsrdə dində meydana gəlmiş və təməl tapmış sufizmdə - təsəvvüfdə bu ali məramın yolçuları tarixdə, fəlsəfədə, poeziyada qüdrətli mütəfəkkirlər olmuşlar.

Xüsusilə indiki qloballaşma, bundan dolayısı elmin, mədəniyyətin inteqrasiyası dövründə sufizmlə bağlı tədqiqatın meydana çıxması böyük milli təfəkkür hadisəsidir. Füzulişünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor Gülşən Əliyeva- Kəngərlinin bu il Azərbaycan və ingilis dillərində çap olunmuş «Sufizm» kitabı bu mürəkkəb və maraqlı elmin öyrənilməsi sahəsində uğurlu addımdır. G.Əliyeva - Kəngərli ənənəvi monoqrafik standartlardan imtina edərək sufizmə XVIII əsr maarifçi filosofları tərzində bütöv - munist baxışla nəzər salır və onu traktat kimi işləyir.

Olduqca dolğun və müxtəsər «Ön söz»də müəllif bu çətin mövzuda kitab yazmaqda məramını belə ifadə edir: «İnsan daima öz kimliyini sübut üçün yollar axtarıb. Belə böyük yollardan biri də sufizmdir (təsəvvüfdür)… Sufizmdən yazmaq əbədi bəlaya düçar olmaq deməkdir.

Allah necədir və haradadır?.. Bunu heç kim bilmir. Onun qüdrəti gözəgörünməzliyindədir. Fəqət insan ömrü boyu Allah dərgahına can atıb. Sufizmin gücü də bundadır ki, onun bir başında Məxluq- İnsan, o biri başında - Xaliq- Allah dayanır. Dünya deyilən anlayış bu iki sonucun hüdudundadır. Dünya insandan Allaha gedən yoldur. Sufizm bu yolu gedən insanın keçirdiyi mənəvi həzz və iztirablardan, bu yolda yaşadığı düşüncələrdən ibarətdir».

Sufizmi «ilahi nur fədaisi» adlandıran müəllif böyük bir elmi cəsarət edərək ona sadə, aydın və dəqiq tərif verir. «Sufizm məxluqun (insanın) Xaliqə (Allaha) mistik (ilahi) məhəbbəti (ona qovuşması, onda əriyib itməsi) haqqında fəlsəfi təlimdir».

Müəllif sufizmə çox ciddi nəzəri hazırlıqla yanaşır: İslam dinini, türk təsəvvüf fəlsəfəsini, orta əsrlər ədəbi-tarixi mühitini, XIII-XVI əsrlərdə oğuz-səlcuq mədəniyyətinin formalaşmasını diqqətlə izləyir. Onun bu çətin, mürəkkəb və ziddiyyətli problemə yanaşma tərzi də maraqlı və məsuliyyətlidir: «Sufizm qumluqda qazılan quyuya bənzəyir, qazdıqca və getdikcə müəmmaya çevrilir. Nəsilbənəsil ömrünü sufizmin dərkinə və şərhinə həsr etmiş övliyalar , şeyxlər, mürşidlər, müridlər, üləmalar olub. Sufizm bu gün də dərkolunmaz olaraq qalır».

Sufizmə bütöv fəlsəfi sistem kimi yanaşan müəllif həm onun mənşəyi, həm də bu terminin mənası üzərində dayanır. Alim «Sufi» termininin suf- yəni yun, səf- mürşidin ardınca düzülmüş çərəkə, səfa - təmizlik, saf, safos- müdrik kimi mənaları üzərində dayanır. Müəllif terminləri mənalarını dəqiqləşdirməyin elm üçün vacib olduğunu, lakin onlara ali dəqiqliyin perspektivsizliyini qeyd edərək sufizmin mənşəyi problemini ön plana çəkir. «İslamda bir təriqət kimi sufiliyin islam mənşəyinə şübhə yoxdur» fikrini qəbul edən müəllif yazır: «Sufizm nəzəriyyəsinin banilərindən biri bu sahədə mərhələ yaratmış İmam Qəzali belə bir fikir söyləyib: «Ərəblər Rəsulillahın peyğəmbərlikdən əvvəl Hira dağına çəkilib ibadət etdiyini gördükləri zaman «Məhəmməd Rəbbinə aşiq olmuşdur!» - deyiblər». Beləliklə, sufizmin əsasında Peyğəmbərin Allaha eşqi, sevgisi dayanır». Gülşən xanım sufizmin dinlə genetik bağlılığı və ziddiyyətləri haqqında aydın təsəvvürlərə malikdir. O, «Azərbaycan füzulişünaslığı» monoqrafiyasında, «Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal» adlı fundamental kitabında füzulinin «Rindü-Zahid» əsərindən bəhs edərkən zahidliyin süfizmin ilkin mərhələsi olduğunu söyləyir. «Sufizm» traktatında isə müəllif yazır: «Zahidlikdən sufizmə keçid IX əsrin önlərində baş verdi. Bu, təkcə sufizmin tarixində yox, islam sivilizasiyasında diqqətəlayiq hadisə idi».

Gülşənin iki dildə çap olunmuş «Sufizm» kitabı təkcə milli filoloji fikrin deyil, tarixi-fəlsəfi düşüncəmizin dəyərli nümunəsidir. Sakit və təmkinli bir üslubda, mütəfəkkir ədası və yüksək intellektlə yazılmış bu traktatda dünyanı düşündürən sufizm təliminə bir aydınlıq gətirir. Bu kitabda sufizm tarixində mərhələ yaratmış üç böyük mütəfəkkirin - təsəvvüfü islam teologiyası ilə birləşdirərək sufizmin əsas ziddiyyətini həll etmiş Əbu Həmid Əl Qəzalinin (1058-1111), vəhdəti -vücudun əsasını qoymuş Məhəmməd İbn əl- Ərəbinin (1165-1240) və «Sufizmin açarı» sayılan «Gülşəni-Raz»ı yazmış Şeyx Mahmud Şəbüstərinin (1287-1320) fəlsəfi görüşləri - sufizm təlimləri konseptual şəkildə açılıb şərh olunur. Qloballaşma dövrünün ziddiyyətləri qarşısında çaş-baş qalmış çağdaş Azərbaycan oxucusuna təkcə bu üç sufi mütəfəkkiri təqdim etməsi kitabın böyük elmi tarixi dəyərini əks etdirir.

Müəllif mənbələrə istinadən yazır ki, həm İmam Qəzali, həm də İbn Ərəbi hər ikisi sufi ailəsindən çıxmışdır. Birinci əvvəlcə sxolastik elmlərlə məşğul olmuş, sonra sufizmə gəlmiş , ikinci isə əvvəlcədən mistik məhəbbət poeziyası yaratmış, dərin həyəcanlar səbəbindən hətta psixi gərginlik yaşamışdır. Müəllif yazır: «Sufizmin poeziyaya gəlişi eyni mənbədən - ilahi varlıqdan gün və enerji alır. İlham da, mistik həyəcan da Allahdan gəlir və Allaha qayıtmağın vasitələridir». Kitaba mistik həyəcan doğuran əsas vasitələr eşq, poeziya, ibadət, musiqi, rəqs və s. salınmış, şəriət, təriqət, mədəniyyət, həqiqət mərhələlərindəki yaşantılar təhlil və təqdim olunur. Şübhəsiz ki, sufizmi bədii-fəlsəfi təlim kimi araşdırmaya cəlb edən müəllif poeziyaya daha geniş önəm verir. Burada Şərqin klassik sufiləri Sənan Qəznəvi, Fəriəddin Ətdar, Əbdürrəhman Cami nəzərə çatdırılsa da, Gülşən xanım əsas diqqəti türk sufizminə yönəldir. Türk sufizmi dərin köklərə malikdir. Onun məişətində dayanan ilkin təşəkkülünə rəvac verən şəxs «Divani-Hikmət» müəllifi Xoca Əhməd Şeyx İbrahim oğlu Yəsəvi olmuşdur. «Sufizm» kitabında Yəsəviliyin bir elm kimi formalaşması, bu əfsanəvi şəxsiyyətin Azərbaycanda öyrənilməsi məsələləri müəyyən yer alır. Müəllif mənbələrə istinadən belə qənaətə gəlir ki, pak türk sufi təriqəti olan Yəsəvilik Mövlanə Cəlaləddin Rumidən tutmuş XIX əsr Azərbaycan şairləri Nəbati, Vazehə qədər ədəbiyyata güclü təsir etmişdir.

«Sufizm» kitabında «Ümumtürk ədəbiyyatında sufizmin ilk korifeylərindən biri» olaraq Mövlanə Cəlaləddin Rumi tədqiqata alınır. Ruminin həm həyatı və taleyini, həm misilsiz «mənəviyyat-məsnəviləri»ni, həm də böyük Sufi Şəms Təbrizi ilə münasibətlərini geniş təhlil edən G.Əliyeva-Kəngərli «Mövlanənin poeziyası türk sivilizasiyasında sufizmə bəraət qazandırdı, bədii-fəlsəfi cərəyan kimi onun təşəkkülünü təmin etdi» - yazır. Bir çox müəlliflərin bəzən ikibaşlı, müəmmalı qənaətlərindən fərqli olaraq Gülşən Rumi ilə Şəms Təbrizi arasındakı münasibətlərə aydınlıq gətirir: «Əminliklə qeyd etməliyik ki, Mövlanə Cəlaləddin Rumi ilə Şəmsəddin Təbrizi arasındakı münasibət cinsiyyət yox, ülviyyət mənasında qurulmuşdur. Bu ilahi sevgi və mütləq bir eşq idi. Tarixdə onların obrazı əl-ələ tutub Allaha doğru gedən müqəddəslər kimi qalacaq».

Əhməd Yəsəvi Füzuli ilə yanaşı müəllif Yunis İmrəni «Türk sufizminin parlaq təmsilçisi» kimi qiymətləndirir. Yunis İmrənin dörd ünsür təliminə böyük sufi İmam Qəzalinin «həm can, həm də ünsürlərdən hər biri öz əslinə dönəcəkdir» sözləri ilə izah verir.

«Sufizm» kitabının müəllifi, dahi Füzulinin «Rindü- Zahid» əsərində elmin qüdrəti haqqında fikirləri misal gətirir: «Elm ruhani ləzzətlərin zəncirini hərəkətə gətirəndir və Allahı tanımaq sirlərinə vasitədir. Bu ata zahidin mövqeyidir. Oğul Rind isə deyir: «İrfan istedadı xətdən (elmdən) asılı deyildir».

Müəllif Rindin mövqeyində durur və fikrimizcə, bu məsələyə mükəmməl bir izah verir: «Allah insanın qəlbində olmalıdır. Mən bu fikirdəyəm ki, Allah sevən ürəklərdə gecələyir. Vaxtı yetmişkən bir fikri də ərz edim: bir var müdrik elmlər, insanlar kitabları oxuyub filosof olur. Bu yer adamının ağlının imkanları çevrəsində olan elmlərdir. Bir də var mistik-səmavi, ilahi elmlər. Müdrikin yüz kitab oxuyub gəldiyi nəticəni mistik insanın üzünə bir baxışla hasil edir». Alim bu fikrinə sübut, illüstrasiya olaraq Yunis İmrənin yeddi əsr əvvəl söylədiyi bir beyti misal verir:

Elm ilə, hikmət ilə kimsə

girməz bu sirrə,

Bu bir əcayib sirdir; elmə,

kitabə sığmaz.

Müəllif bu beytdən sonra - «Biz də qoca sufi Yunisi elmə, kitabə sığışdıra bilmərik…» - deyir. Şübhəsiz ki, kitabın Azərbaycan ədəbiyyatında sufizm probleminə həsr olunmuş hissəsi daha çox maraq doğurur. Sufizmin poeziyada XIII əsrdən - XVI əsrə Ş.M.Şəbüstəridən dahi füzuliyə qədər keçdiyi təkamül yolu izlənilir. Bu, əsasən «Poetik fəlsəfədən fəlsəfi poeziyaya» (S.Xavəri) inkişaf yolu kimi izah olunur. Burada sufizmin üç böyük nəzəriyyəçisindən biri (Əl-Qəzali, İbn Ərəbidən sonra) olaraq Ş.M.Şəbüstəri və onun «sufizmin açarı» adlandırılan «Gülşəni-raz» əsəri yada salınır. İbn Ərəbi ideyalarının davamçısı olmuş Ş.M.Şəbüstəri «Gülşəni-raz»i məşhur Xorasan sufisi Yəsəvinin ona göndərdiyi 15 suala mənzum cavab olaraq yazıb. G.Əliyeva - Kəngərli geniş fəlsəfi intellektual təhlil nəticəsi olaraq bunu belə dəyərləndirir: bir sufi nəzəriyyəçi və şair kimi Ş.M.Şəbüstəriyə dünya şöhrəti gətirmiş «Gülşəni-raz» əsərini sufizmin qamus kitabı, ensiklopediyası kimi qiymətləndirmək olar. Müəllif «Gülşəni-raz» poemasını sufi fəlsəfə ilə poeziyanı kamil vəhdət kimi təhlil edir. Ona görə orta çağlarda, xüsusilə oğuz-səlcuq mədəniyyətinin təməl tapıb vüsətli inkişaf etdiyi XIII-XVI əsrlərdə sufizmin də güclü təkamülü baş vermişdir. Məhz bu dövrdə də N.Tusinin Marağa rəsədxanasında mükəmməl təhsil almış Marağalı Əvhədinin məşhur «Cami-cəm» (1333) didaktik-əxlaqi poeması yaranır. Dahi şair Hafiz Şirazinin özünün piri-təriqəti saydığı M.Əhvədinin bu əsərini Gülşən xanım sufizm kontekstində təhlil edir. Onun Y.İmrə ilə səsləşən aşağıdakı misralarına diqqəti cəlb edir.

Alim nə öyrənib bilsə dəftərdən,

Mömin onu üzdən oxuyur həmən.

«Sufizm» kitabı yüksək intellektual təfəkkürlə, Şərq, türk-islam elmi-ədəbi mühitinə dərindən bələdliklə, olduqca dolğun elmi üslubda yazılıb. Əsərdə çox çətin problemlər haqqında dürüst fikir aydınlığı var. Hiss olunur ki, müəllif Orta əsrlərin həm ədəbiyyatını, həm fəlsəfi cərəyanlarını, həm də müəmmalarla, alleqorik fiqurlarla zəngin poetikasını dərindən mənimsəyib. İlk baxışdan çox mürəkkəb görünən cümlələrdə qəribə bir fikir aydınlığı var. Müəllif Şərqin bütün fəlsəfi təlimlərini, o cümlədən sufizmin zəminində dayanan Allah, Cahan və İnsan münasibətlərində Allaha gedən yolun bütün təkamül mərhələlərini şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət keçidlərini Azərbaycan bədii-fəlsəfi sözü kontekstində izləyərkən dahi Füzulidə zirvəyə ucalır və bir daha oradan enmək istəmir: «Məhəmməd füzulidən o yana keçə bilmədik, bu ilahi zirvədə ilişib qaldıq…» Füzulişünas alim Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin «Sufizm» fəlsəfi traktatı bu qənaətlə bitir. Əslində, bu sözlərlə də Gülşən özünün çatdığı Füzuli zirvəsindəki əbədi səadətin ünvanını nişan verir.

Əlyar SƏFƏRLİ

AMEA-nın müxbir üzvü

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 18 aprel.- S.14.