Əli Tudə poeziyasında vətən

məhəbbəti və həsrət motivləri

Əli Tudə-90

Azərbaycan mühacir ədəbiyyatında özünə layiqli yer tutmuş Əli Tudə bədii yaradıcılığa şeirlə başlamış, ilk şeri hələ Bakıda, yeddinci sinifdə oxuduğu zaman -13 yaşında ikən çap olunmuşdu. 1937-ci ilin repressiya dalğası onun ailəsinin qapısını döyəndə - “iranlı” adı ilə Cənuba sürgün ediləndə Əli 14 yaşın içindəydi - qəlbində təzə-təzə sevgi duyğuları baş qaldırmışdı; o, doğma ocağına, sevimli məktəblərinə, füsunkar Bakıya vurulmuşdu. Qəlbində doğma Vətənə - onun hər daşına məhəbbət oyanmışdı. Elə bu ilhamla da bədii yaradıcılığa girişmiş, məktəbin radio qovşağında, divar qəzetində tez-tez şeirləri ilə çıxış edirdi. Lakin amansız tale uşaq qəlbinə hakim kəsilərək onu didərgin hala saldı. Yeniyetmə çağlarında Təbrizdə döyüşlərə atıldı, Vətənin azadlıq mübarizəsinə qoşuldu. Şeirlərində azadlıq və bütövlük duyğularını qələmə alaraq millətin istiqlalı uğrunda canı ilə, qanı ilə mücadilə apardı. Bütöv Azərbaycan naminə heç kimdən, heç nədən qorxub-çəkinmədi:

O qaldırsın deyə bükük belini

Başından keçmədi yetən yolunda.

Kimi ayağını, kimi əlini,

Mən başımı qoydum Vətən yolunda!

Bəli, Əli Tudə Vətən yolunda məhz başını qoymuşdu. Qandan-qovğadan, ölüm-itimdən, işkəncə və əzabdan qorxmayan döyüş ruhlu bir əsgər kimi! Axı bu mübarizənin od-alovunu, hər an baş verə biləcək qəfil ölümü gözlərinə almışdı. Bilirdi ki, nə vaxtsa imperiya cəlladlarının qılıncına tuş gələ bilər - axı neçə-neçə qəhrəmanlarımız, mərd, qorxu bilməyən Azərbaycan oğulları zaman-zaman düşmən əllərilə qətlə yetirilmişdi. Tarix boyu Azərbaycanın başına nə oyunlar açılmışdı, nələr gətirilməmişdi bu xalqın başına?! Əli Tudə xalqın tarixini gözəl bilirdi, bütün olayları özünün idrak süzgəcindən keçirirdi:

Neçə-neçə ölkəyə

Neçə pay verən qismət,

Azərbaycandan heç nə

Əsirgəməmiş fəqət.

Ona görə də yadın

Gözü bu yerdə olub.

Dostluğu məqsədinin

Üstündə pərdə olub.

Əli Tudə bütün bunları gözəl bilirdi. O, Cənubda milli-azadlıq hərəkatının qanla boğulmasını öz gözlərilə görmüşdü:

Onda bir illik cəlal

İtirirdi ömrünü.

Min doqquz yüz qırx altı

Bitirirdi ömrunü.

Şah qoşunu tanklarla

Dolacaqdı şəhərə...

İllər keçəndən sonra yenə oxşar mənzərə yaranacaq və şair yazacaqdı:

... Min doqquz yüz doxsandı...

Güllələr qadını da,

Uşağı da odladı.

Tanklar meyitlər üstdən

İrəliyə adladı.

Lakin bütün bu barbarlığı, insanlığa qarşı soyqırım siyasəti yeridən düşmən qüvvələrin hərəkətini öz gözləri ilə görən və heç vədə məsləkindən dönməyən şair millətinin istiqlal savaşından geri çəkilmədi. Cənubdakı mövcud şah rejiminə qarşı çıxaraq canını oda atdı - milli azadlıq hərəkatının ön simalarından birinə çevrildi. O, açıq-açığına xalqı mübarizəyə səsləyir, bu azadlıq mücadiləsinin ön sıralarında mətin addımlayırdı: həm qələmi ilə, həm də ki, bükülmüş yumruğuyla! Öz üsyankar və mübariz ruhlu şeirləri ilə Azərbaycan poeziyasında siyasi lirikanın gözəl nümunələrini yaradan Əli Tudə hayqırırdı:

Min yara vursa da elimə düşmən,

Yenə qərq olacaq selimə düşmən.

Düşəcək, yəqin ki, əlimə düşmən,

Ömrünün qətlinə fərman vermişəm.

Şair haqlı olaraq düşmənə ölüm diləyirdi. Vətənin müsəlləh əsgəri kimi vuruşa-vuruşa, səngərlərdən keçə-keçə azadlıq nəğmələri oxuyurdu:

Sevirəm xalqımı özümdən artıq,

Ürəyimdən artıq, gözümdən artıq,

Tuturam sözünü sözümdən artıq,

Mehriban səsinə mən can demişəm.

Və yaxud:

Azərbaycan bir qaladır,

Hər kərpici bir səngər.

Hörgülərin arasından

Hünər boylanır, hünər.

Vətən məhəbbəti Əli Tudə yaradıcılığının əsas qayəsini - ana xəttini təşkil edir. Hansı kitabını açıb-vərəqləsən, görərsən ki, orada şimallı-cənublu Azərbaycanın dərd-sərindən, gündəlik qayğılarından, əsrarəngiz təbiətindən, zəhmətkeş insanlarından... danışılır. Hər birisi də bir hekayət, bir qəzavü-qədər. Şair üçün Azərbaycanın bütövlüyündən, onun istiqlaliyyətindən, həmvətənlərinin azadlığından, ölkəmizin müstəqil bir dövlət kimi intişar tapmasından əziz və qiymətli heç nə olmamışdır. Əli Tudə özü nə dərəcədə mübariz və üsyankardısa, şeirlərindəki lirik “mən”i də bir o qədər döyüşkən ruhludur. Həyat eşqinə, vətənpərvərlik və mübarizlik, vətəndaşlıq və ziyalılıq kimi başlıca mənəvi keyfiyyətlərə malik həmin döyüşkən ruhlu insanın içindən hamının - kütlənin eşidə biləcəyi bir səs gəlir. Bu qüdrətli səs hər bir vətəndaşı silkələyir, xalqın istiqlaliyyəti və bütövlüyü uğrunda mətin mübarizələrə, daha çətin sınaqlara səsləyir, məşəqqətli günlər qarşısında mənəvi birliyə çağırır. Bu səs bütün ömrünü müqəddəs amallar uğrunda, daima mübarizələrdə keçirmiş bir mücahidin, eləcə də azadlıq ideyaları ilə yaşayan milyonların səsidir. Bəzən gurlayan, bəzən zəifləyən, bəzən də az qala içində boğulan bir səs. Bu, doğma ocağını, dədə-baba yurdunu, onun hər qarışını göz-bəbəyi kimi sevən vətənpərvər bir insanın azadlığa çağırış sədalarıdır:

Yox! Şimşək bir anlıq yanır... Mən ancaq

Bütün ömrüm boyu yandım... Bəs necə?

Dedim bəlkə bu xalq, bəlkə bu torpaq

Mənim işığımla zülmətdən keçə.

Bu səs hamıya car çəkirdi ki:

Yox! Xalq dənizdir, onu

Bəlalar qaralayar.

Tufanlar döyəcləyər,

Şimşəklər paralayar.

Dənizin içindəsə

Təlatümlər yetişər...

Gənclik illərini mübarizələrdə keçirmiş Əli Tudə də əslinə-nəslinə sadiq olmuş, dədə-babalarının yolu ilə getmişdir. Gələcək nəsillərə isə öz öyüd-nəsihətini belə bildirirdi:

Qar yağdısa yaz fəslimə,

Sadiq qaldım mən əslimə.

İndən belə öz nəslimə

Əmanətdir mənim dünyam.

Əli Tudənin müxtəlif illərdə qələmə aldığı “Xalq”, “Azərbaycan olmasa”, “İstiqlal şəhidləri”, “Anacan, fərman ver”, “Sağlıq”, “Şükür deyirik”, “Ölmək istəmirəm” və s. şeirləri məhz bu qəbildəndir. Mayasında xalqın taleyi, onun faciəli, məşəqqətli həyatı duran həmin əsərlər vətənpərvərlik duyğuları oyadaraq oxucuda gələcəyə inam yaradır. Oxucu anlayır ki, xalqın bütün ağrı-acıları müvəqqəti və ötəridir.

Şairin yaradıcılığında ayrılıq, həsrət motivli şeirlər də əhəmiyyətli yer tutur. İndi də ara-sıra rast gəlinsə də, vaxtilə Azərbaycan ədəbiyyatında bu mövzuya geniş müraciət olunmuşdur. O taylı-bu taylı Azərbaycanın söz ustadları Məhəmmədhüseyn Şəhriyar, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Xəlil Rza Ulutürk, Bəxtiyar Vahabzadə, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Əlirza Oqtay, Həbib Sahir və neçə-neçə başqaları ayrılıq və həsrətlə yoğrulmuş əsərləri ilə ikiyə bölünmüş Azərbaycanın ortaq problemlərini qələmə almışlar. Xalqın tarixi taleyi, Azərbaycanın başına gətirilən böyük faciələr, sarsıdıcı ictimai hadisələr, eləcə də həyat və məişət problemləri yazıçı və şairlərimizin diqqətindən yayınmamışdır. Burada ilk olaraq Şəhriyarın dillər əzbəri olan “Heydərbabaya salam” poeması yada düşür:

Heydərbaba, göylər bütün dumandı,

Günlərimiz bir-birindən yamandı,

Bir-birindən ayrılmayın, amandı!

Yaxşılığı əlimizdən alıblar,

Yaxşı bizi yaman günə salıblar.

Azərbaycanın Rusiya və İran tərəfindən parçalanması faciəsini ulu vətənpərvər şair Xəlil Rza da ürək ağrısı ilə qələmə almışdır:

Bir yanda şahənşah, bir yanda

da çar

Qan ilə yazdılar sülh qərarını.

Tikanlı məftillə sarıdı onlar

Böyük bir millətin yaralarını.

Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan Cənub həsrətli çoxsaylı əsərlər Vətən məhəbbəti ilə köklənmiş ədəbiyyat nümunələridir. Ara-sıra belə əsərlər olmasaydı, kim bilir, bəlkə elə Cənubi Azərbaycan, Təbriz, Savalan, Ərdəbil... yaraları da tədricən yaddan çıxarılıb unutdurulacaqdı. Lakin vətənpərvər ziyalılarımız tarixin dərslərini, xalqımızın ağrı-acılarını unutmadılar və yaddaşlara köçürərək ədəbiyyatda yaşatdılar. Əli Tudə də həmin müqəddəs yolun yolçusu oldu. Bütöv Azərbaycan həsrəti ilə döyünən ürəyi daima xiffət çəkdi, qəribsədi, ayrılıq motivli şeirləri ilə həmvətənlərinin sevimlisinə çevrildi. O, o taylı-bu taylı böyük Azərbaycanın poeziyasının parlaq simalarından birinə çevrildi. Əli Tudənin “Vətən həsrəti”, “Dözüm”, “Şəhid arzular”, “Ayrılıq”, “Ay Araz”, “Təbriz yadıma düşdü”, “Savalanın quzey qarı”, “Etiraz”, “Hanı”, “Səfər arzusu” və s. bu kimi şeirləri də bu qəbildən olub özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. İkiyə bölünmüş Vətənin birlik ideyaları, bilavasitə bununla bağlı olan ayrılıq hissləri həmin poetik parçaların məğzini təşkil edir. “Vətən həsrəti” şerində oxuyuruq:

Həsrət çəkməyən bilməz

Həsrət nədir dünyada.

Şairin “Mən səni görsəydim” şeri Təbrizə ünvanlanıb. Gülüstan bağının, Şişəgər meydanının, Əmirbazarının, Kəcil qapısının gözlərinin önündən çəkilmədiyi doğma şəhərindən uzaq düşən vətənpərvər söz ustadı gəncliyini keçirdiyi yerlərin xiffətini çəkir:

-Təbriz! - söyləməkdən dilim

doymadı,

Uzatdım, çatmadı əlim qoynuna.

Sən məni çağırdın... Kimsə qoymadı

Ana nisgiliylə gəlim qoynuna.

Hətta Vətənin səmalarında azad qanad çalan durnalara belə həsəd aparır; o da bir durna olub həmin dəstəyə qoşulmaq, heç olmasa bircə dəfə yolunu Təbrizdən salmaq istəyir:

Durnalar neçə yol düzülüb səfə,

Qürbətdən qayıtdı ana torpağa.

Qərib ola-ola mənsə bir dəfə

Qayida bilmədim doğma ocağa.

Şair Təbriz xalçasını evində canamaz kimi müqəddəs sanır, yaz rayihəsini də elə həmin əlvan xalçadan alır. O, zaman-zaman ayağını deyil, alnını həmin xalçanın üstünə qoyaraq məhrəm naxışları heyran-heyran öpüb-əzizləyir. Nəsillərin yadigarı olan bu xalça Bakıda möhürə dönür onunçün. Sanki gəncliyi təzədən qanına keçir və o, qartallaşır, məğrurlaşır.

Şair deyir ki, Vətən həsrəti qədər yandırıb-yaxa bilən həsrət yoxdur və buna dözə bilən insan sənədsiz-sübutsuz qəhrəmandır. 50 il mühacir damğası altında yaşayan, daim qürbət məngənəsində sıxılan, qəribliyin sərt üzünü görən, o taylı-bu taylı Azərbaycanın həm qərib, həm də doğma Vətən nisgilli şairi Əli Tudənin özü də belə bir həyat məktəbi keçməli olmuşdur, lakin belə bir ömrü heç kəsə rəva görmür. Şeirlərində ümumbəşəri dəyərlərə üstünlük verir, optimist düşüncələrlə bütün bəşər övladına bütövlük, birlik, sülh, əmin-əmanlıq arzulayır. Torpaqlarının, vətənlərinin parçalanmasını, doğmalarından ayrı düşməyi heç düşməninə də qıymır. Hətta köçəri quşlara belə sakinlik arzulayır. Çünki

Həsrət yaxşı olsaydı,

Ömürlər talanmazdı.

Ay Günəşin dalınca

Aramsız boylanmazdı.

Şimallı-cənublu yurddaşlarımız iki addımlıq məsafədən bir-birilə görüşə bilmir, onların salamlaşmasına belə yasaq qoyulur. Onlar heç olmasa görüşmək, bir-birləri ilə hal-əhval tutmaq, gün-güzəranı ilə tanış olmaq məqsədilə bəzən uzaq-uzaq qitələrə yollanırlar. Məhz bu zaman “həsrətin sarı üzü xəcalətdən” qızarır ki, şair bunu taleyin qəribəliyi deyil, dəhşətli bir faciə adlandırır. Almaniya, Koreya kimi iki hissəyə bölünmüş ölkələrin vətəndaşları öz torpaqlarında, öz şəhərlərinin isti qucağında görüşə bilirlər, biz isə yox. Azərbaycanın onlardan da qabaq bölündüyünü, belə bir görüşə isə nə qayğının, nə də imkanın olduğunu dərin təəssüf hissilə bildirən Əli Tudə 1991-ci ildə SSRİ-İran sərhədinin məhz azərbaycanlılar tərəfindən sökülüb-dağıdıldığını görə bildi. Öz müasir silahları ilə dünyaya meydan oxuyan ordular əsrlərlə doğmalarının, qohum-əqrəbalarının görüşünə həsrət qalmış xalqın qarşısını heç nə ilə kəsə bilmədilər. Ətrafından hətta quş səkə bilməyən sərhədçilər xalqa atəş açmağa ürək eləmədilər. Bu, yalınəlli xalq kütlələrinin qəzəb dalğası idi! Tikanlı məftillər bir andaca qoparıldı, sərhəd dirəkləri sındırıldı. Qardaş qardaşa qovuşdu. Heç olmasa, belə bir toxtaqlıq tapa, həsrətimizin üstünə su səpə bildik: gediş-gəliş sadələşdirildi, bəzi qadağalar aradan götürüldü. Bu gün çoxlarına adi görünən hisslər o vaxt Əli Tudənin əlçatmaz arzusuna çevrilərək onu çox mütəəssir edir, möhnətlərini, doğma el-obaları üçün nə qədər qəribsədiyini açıqca hiss etdirirdi:

Səadət! - deyəndə anamız torpaq

Min düşmən bayrağı saldı gəncliyim.

Özüm diyar-diyar dolandım... Ancaq

Döyüşən Təbrizdə qaldı gəncliyim!

Əli Tudəyə İrandan iki dəfə - bir sərhədlər açılanda (1991-ci il), bir də ölümündən bir neçə ay əvvəl (1995-ci il) əmisi oğlu Cavad və həyat yoldaşı Mehri tərəfindən dəvətnamə göndərilmişdi. Amma hər iki halda İran səfirliyi onun kim olduğunu bilib doğmaları ilə görüşə getməyə icazə verməmişdir. Şair dərin təəssüf hisslərini əmisi gəlininə xitab etdiyi 15 bəndlik “Mehri” şerində qələmə almış, lakin bu şeirdə də gələcəyə inamını itirməyərək haqq-ədalətin nə vaxtsa öz yerini tutacağını nikbinliklə bildirmişdir:

...Dərində saxlayır hər sirrini haq,

Bir gün tapacaqdır öz yerini haq...

Şair hər dəfə dağ kəndlərinə, əsasən də cənub regionuna - Yardımlıya yola düşəndə həsrətli qəlbi azacıq da olsa, sevinirdi. Çünki burada o, doğma Çanaxbulaq kəndinə oxşar yerləri tapmışdı, buraları gəzdikcə qəlbi müəyyən qədər toxtaqlıq tapır, vüqarlı və əzəmətli Savalan dağlarına tamaşa edə bilirdi.

Vətən mövzusunda yazılmış şeirlər Əli Tudə poeziyasının əsas qayəsini - mayasını təşkil etmişdir.

Ağahüseyn ŞÜKÜROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 7 fevral.- S.4-5.