Rus dilinin Qafqaza nüfuzu

Və Qasım bəy Zakirin rus leksikonu

Qafqaz yeni dövrün əvvəllərindən etibarən öz coğrafiyasını kifayət qədər inamla genişləndirən Rusiya imperiyasının siyasi maraq dairəsində idi. Biri digəri ilə həmişə münaqişə halında olan İran və Türkiyəyə (Osmanlı imperiyasına) qarşı aparılan müharibələr XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində artıq Qafqazın taleyini həll etdi. Belə ki,

a) Türkiyə nə qədər böyük cəhdlər etsə də Qafqazdan çəkilməli oldu;

b) İran öz dövlət müstəqilliyini qorumaq üçün Qafqazı, müəyyən şərtlər daxilində, güzəştə getdi;

c) bir-birilə çəkişən kiçik dövlətlərə bölünmüş Qafqaz isə Rusiya imperiyasından özünü müdafiə etmək iqtidarında deyildi.

Rusların XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal edib «yeni üsul-idarə» tətbiq eləmələrilə Azərbaycan türklərinin dilinə bir çox rus sözləri keçməyə başladı ki, onun müəyyən ümumiləşdirmələr aparıb mülahizələr söyləməyə imkan verən ən maraqlı konteksti, fikrimizcə, Qasım bəy Zakirin dilidir. Ərəb-fars sözlərilə zəngin klassik üslubun bir neçə əsrlik ənənələrini davam etdirməklə yanaşı, Zakir folklor üslubunun davamçısı kimi xalq danışıq dilinin xüsusiyyətlərini də öz şeirlərində geniş əks etdirir. Və bunun nəticəsidir ki, xalq danışıq dilində işlənməyə başlayan, lakin çoxu ədəbi norma sayılmayan rus sözləri şairin dilinə nüfuz edir. Həmin sözlərin əksəriyyəti isə məhz «yeni üsul-idarə»nin anlayışlarını bildirir.

Müasirlərinin çoxundan fərqli olaraq, hər cür tərki- dünyalıqdan uzaq, çevik ictimai təfəkkür sahibi, dövrünün xalq ziyalısı olan Qasım bəy Zakirin dil təfəkkürü, ümumiyyətlə, sözün geniş mənasında müasirliyilə diqqəti cəlb edir. Zəmanəsinin elə bir sosial problemini təsəvvür etmək mümkün deyil ki, şair ona öz tənqidi və ya təqdiri münasibətini cəsarətlə bildirməmiş olsun.

Zakir mollaxana təhsili almış, ana dili ilə yanaşı ərəb, fars dillərini də öyrənmiş, gənc yaşlarından Qafqaz müsəlman könüllü süvari dəstəsində İrana qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdir. Və görünür, həmin illərdə rus dilini də bu və ya digər dərəcədə öyrənmək imkanı olmuşdur. Əlbəttə, o, Qafqaza artıq qarşısıalınmaz bir şəkildə nüfuz edən yeni rəsmi - idarəçilik (rus) dilinə həmyerliləri Abbasqulu ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Fətəli Axundzadə qədər aşina deyildi, lakin, əsasən, XIX əsrin birinci yarısını əhatə edən yaradıcılığı, o cümlədən dil yaradıcılığı ilə rus dilinin Azərbaycan türk dil təfəkkürünə təsirinin miqyasını (və xarakterini) bütün təbiiliyilə əks etdirməklə tarixi bir prosesin məzmun-mahiyyətini ifadə etmək baxımından mükəmməl bir mənzərə vermişdir.

Qasım bəy Zakir rus hökmranlığını («dövləti-urus»u), ümumiyyətlə, qəbul edib alqışlayan Qafqaz türk-müsəlman ziyalılarından olduğunu həmməsləki Mirzə Fətəliyə yazdığı «fərzəndi-əziz» şerində açıqca göstərir:

Hifzü himayəti - dövləti-ali

Eyləmiş bizləri xətərdən xali.

Əmnü amandadır malü əyali,

Bu şükrü eyləyə müsəlman gərək!

Və ona (eləcə də ailəsinə) qarşı haqsızlıqlar olanda da günahı «urus üsul- idarəsi»ndə yox, ayrı-ayrı «nanəcib» şəxslərdə görmüş, 1850-ci ildə «Nazimi- Ümurati - məmalik cənab general-leytenant knyaz Behbutov hüzuruna» göndərdiyi ərizədə yazmışdı: «Ümmidvaram… mən dövləti- aliyyənin ədalət və mürüvvətinə və zakonuna xatircəm olmağıma görə öz təmənnamdan məyus olmuyam, Padişahi- aləmpənahın biriya və qədimi- daim olan zakonu ilə və ədaləti ilə rəftar oluna»

Zakon sözünün Zakirin və ümumiyyətlə, XIX əsrin birinci yarısının Azərbaycan xalq dili üçün səciyyəvi olması ən azı iki səbəblə bağlıdır:

1) Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda hərc-mərcliyin tüğyan etdiyi bir şəraitdə ictimai asayişə, qanun-qaydaya böyük ehtiyacın olması;

2) Rusiya imperiyasının bütün işğalçılıq məqsədləri ilə birlikdə belə bir asayişə, əmin- amanlığa və qanun-qayda yaratmağa zəmanət verməsi.

Doğrudur, Azərbaycan dilində həmin mənada kifayət qədər normativ (və populyar) qanun sözü daha səciyyəvi (və ədəbi) olmuşdur, lakin «yeni üsul-idarə» zakon sözü ilə yeni bir sosial-psixoloji anlam ifadə etməklə yerli (Şərq) təfəkkürünə, əgər belə demək mümkünsə, «cazibədar» gəlmə (Qərb) hüquq mədəniyyəti təsəvvürü gətirmişdir.

Zakir zakon sözünü, rəsmi sənəddən fərqli olaraq, şeirdə həmişə ironiya ilə işlətmiş, onun arxasında qanunsuzluğun (bizakon) durduğunu göstərməkdən çəkinməmişdir:

1. Gündə bir gətirir zakoni-tazə,

Fikri budu xəlqi verə güdazə.

2. Nə rəvadır bisiyasət, bizakon

Viran ola nahəq bir qədim ocaq.

3. Çıxmadı, qurtulaq dərdü bəladan

Gündə bir zokunu görən canımız.

Göründüyü kimi, şairin dilində zakon sözü həm ayrıca, həm izafət tərkibində (zokoni-tazə, zakoni-digər), həm də fars modelli söz yaradıcılığı quruluşunda (bizakon) təqdim olunur.

Zakon sözü XIX əsrin ən geci ortalarından başlayaraq Azərbaycan xalq danışıq dilində, eləcə də, nə qədər qeyri-normativ olsa da, yazı dilində zakon, zakonnı (qanuni), nezakonnı (qeyri-qanuni) formalarında işlənmişdir.

Zakirin dili üçün yunan (Bizans) mənşəli olmasına baxmayaraq, rus aristokratiyası titulu kimi məşhurlaşmış knyaz sözü də xarakterikdir:

1. Bizdən də məhrəmdir biri knyazə,

Nəməhrəm, Füzuli, heyvərə, yanşaq.

2. Var ümidim edə knyaz bu pərxaşə bina,

Tazədən əhli- vilayət tuta aram yenə.

3. Olub knyaz yatağı bu dağılmış xeyli

müddətdir,

Fərağət olmarıq bir dəm geday knyaz,

gəlay knyaz.

Şair bu anlayışa nə qədər satirik kontekstdə müraciət etsə də, titulun ictimai-inzibati nüfuzu etiraf olunan bir səviyyədədir.

Həm hərbi, həm də mülki vəzifə bildirən, Azərbaycan dilində XIX əsrin ortalarından etibarən geniş yayılan naçalnik sözü Zakirin dilində də işlənir:

Bilmərəm necoldu, o zakon hanı,

Naçalnik zakoni-digər gətirdi.

«Rəis» mənasını verən bu sözün Azərbaycan dilində nəçənnik, ləçənnik, ləçəlnik kimi fonetik variantları da mövcud olmuşdur.

«Yeni üsul-idarə»nin gətirdiyi anlayışlara, bunlardan başqa, qubernat və ya qubernator, uyezdnı, vayenni sud, vers, saldat, qaravul, post, palajenya, tamojna və s. də daxildir ki, bunların əksəriyyəti rus (slavyan) mənşəli olmasa da, Azərbaycana məhz rus işğalı ilə gəlmişdir:

Neçə gün söyləndi bu yerdə əhval

Qubernator olur ol nikuxisal.

Rusların tətbiq etdikləri yeni inzibati ərazi bölgüsündə quberniya əsas idi. Və demək olar ki, bütün hüquqi məsələlərin həll olunduğu mərkəz sayılırdı.

Xalq dilində qubernator sözünün qısaldılmış qubernat, eləcə də təhrif olunmuş qoburnat, goburnat variantları işlənmişdir. Son illərə qədər Bakıda Qoburnat (Goburnat) bağı adlandırılan park mövcud idi ki, bu da həmin təhrif variant- formanın xalqın dil təfəkküründə kifayət qədər möhkəm yer tutmuş olduğunu göstərir.

Quberniyanın tərkib hissəsi olan uyezd daha kiçik inzibati ərazi vahididir.

Həcv, hədyan ilə sənə nə layiq

Uyezdni qazini eyləmək məlul.

Maraqlıdır ki, Zakirin dilində işlənən bu forma- model (uyezdni qazi), yəni təyini söz birləşməsi (məsələn: uyezd qazisi, yaxud uyezdin qazisi) əvəzinə rus dili sintaktik quruluşu (bu Azərbaycan dilində formal olaraq birinci növ təyini söz birləşməsini xatırladır) sonralar xeyli populyar olmuş, hətta yazı dilinə, o cümlədən rəsmi-işgüzar üsluba keçmişdir; məsələn: quberinski sud, yaxud uyezdni sud.

Vayenni sud (hərbi məhkəmə) xüsusilə rus işğalının ilk illərində «dövləti-urus»un istifadə etdiyi ən çevik idarəçilik (cəza) mexanizmi olmuşdur ki, şair sonralar daha çox get- gələ çevrilmiş illərlə uzanan məhkəmə proseslərini tənqid etmək üçün vayenni sudun operativliyini yada salmalı olur.

Bundan əqdəm kimin olsa üsyanı,

Derlərdi vayenni sud kəssin anı.

Yol ölçü vahidi olan vers, yaxud verst anlayışı rusların gəlişindən sonra Qafqazda nəqliyyat mədəniyyətinin inkişaf etdiyini göstərən faktlardan biridir. Nə qədər yol gedildiyini təyin etmək üçün hər verstdən bir xüsusi ağac- dirək basdırılardı ki, buna da verst ağacı deyilirdi.

Şinel tapılan yer bizə vers yarım var,

Hərgah desən yoxdu, gəl ölçək, köpək oğlu!

Yeni yol ölçü vahidlərinə keçildiyindən həmin söz artıq çoxdan tarixizmə çevrilmişdir.

Şairin dilində saldat sözü də işlənir:

Ortaya ki, düşüb bu növi nifaq,

Yeridir ki, bizdən tutalar saldat.

«Əsgər» mənasında işlənən saldat sözü xalq danışıq dilində nə qədər populyar olsa da, Azərbaycan dilində ədəbi normativlik qazana, əsgər sözünü əvəz edə bilməmişdir. Saldatın populyarlığı isə onun ekzotikası ilə əlaqədardır; bu söz məhz «rus əsgəri» mənasında işlənmişdir ki, sonralar bundan rus saldatı frazemi də yaranmışdır.

Maraqlıdır ki, həmin frazemin həm müsbət (səliqə-sahmanı yerində, intizamlı və s.), həm də mənfi (özünü dartan, quru, kobud və s.) məna çalarları vardır.

Türk mənşəli olan söz XIX əsrin əvvəllərindən Azərbaycan türkcəsinə artıq yeni ekzotik emosiyası ilə qayıdır.

Aparırlar qaravula, keşiyə

Qəht olub bir deşik, girək deşiyə.

«Mühafizə məntəqəsi» mənasında işlənən post sözü elə ilk gəlişdən normativ (ədəbi) hadisəyə çevrilməyə başlamışdır ki, bu da həmin sözün Azərbaycan türkcəsində qarşılığının olmaması ilə bağlıdır.

Postlar dağıdıb, yol kəsəninki yalan oldu,

Gərmək satanın yalanı gerçək, köpək oğlu!

Zakirin dilindəki rus sözlərinin bir neçəsi «çay mədəniyyəti» ilə bağlıdır. Və bunlar Azərbaycan dilində nəinki geniş yayılmış, hətta normativləşərək ədəbi dilə keçmiş sözlərdir:

1. Bir içim çay ilə yüz şahidi-bidin tapılır,

Necə kim, Əli bəyin çıxdı göyə əfqani.

2. Bir stəkan çay nuş edər nəharə,

İki çəngə çilov axşam iftarə.

3. Bilə ya bilməyə bir yaxşı ziyafət eylə,

Sal samavarə odu, dövrə gətir fincani.

Çay kimi stəkan (xalq danışıq dilində: istəkan) və samavar sözləri də Azərbaycan dilində geniş yayılmış, ədəbi nüfuz qazanmış leksik vahidlərdir. Və Zakirin vətəni Qarabağda geniş yayılmış xalq mahnılarının dili üçün də səciyyəvidir:

Simavara od salmışam,

İstəkana qənd salmışam,

Yarım gedib tək qalmışam…

Ay ana, bu yarım niyə gəlməz oldu,

Aşdı uca dağları, görünməz oldu.

Mahnıda sevgilisi - həyat yoldaşı uzaq səfərə getmiş bir gəlinin həsrəti, həyəcanları ifadə olunur.

Yaxud:

Samavar almışam, silənim yoxdu,

Bir dərdə düşmüşəm, bilənim yoxdu…

Şarin dilində elə rus sözləri də vardır ki, bir növ, jarqon səciyyəlidir. Və rusların işğal etdikləri ölkələrdə rus mədəniyyəti qədər geniş yayılmış bir təsəvvürü - «rus kobudluğu»nun ekzotikasını əks etdirir:

1. O yaxsay, mən qarabaği, mənimlə yox

sərü-kari,

Nə istər bilmərəm məndən genə xingəl-

quşay - knyaz.

2. Vilayəti viran eylədi yaxşı

Bir qafili- piyan, bir mayili-kart.

3. Gecədən bir zabuşqa yeyərsən,

Gəlib axşamdan dərdin deyərsən.

4. Nə qədər varındır, iznakom, sadis!

Olmayanda deyir: «poşol...»

5. Sizin dövrünüzdə bicürmü günah,

Bilmədim, nə oldu, olduq vinovat.

Həmin sözlərin əksəriyyəti, demək olar ki, bütün Qafqaz xalq danışıq dillərinə keçmişdir.

Məlum olduğu kimi, rus dili Azərbaycana bir sıra Avropa anlayışlarını da gətirdi ki, bunlar həyatın ən müxtəlif sahələrinə aiddir. Və Zakirin dilində həmin anlayışları ifadə edən aşağıdakı sözlər işlənir:

Əvvəl- axır bir təliqəm var idi,

Onu da dörd ildir aparıb senat.

Mən bilirəm Xındırıstan kolunda

Bir ölkədən olmaz iki deputat.

Maşallah, gecə-gündüz valimiz

Çalır fortopiyan, oynayır bilyard.

Fortopiyan və bilyard sözlərinin tamamilə məqbul (mədəni) anlayışları ifadə etməsinə, rus dilinə də məhz Avropa sivilizasiyasının faktı olaraq keçməsinə baxmayaraq, Zakir həmin sözləri ironik-satirik kontekstdə işlətmişdir.

Lakin bu, bir Şərq şairinin, sadəcə Avropa mədəniyyətini qəbul etmək iqtidarında olmadığı demək deyil. Mətləb ondan ibarətdir ki, Zakir rəsmi vəzifəsini - görməli olduğu dövlət işlərini buraxıb meşşanlıq edən valinin simasını göstərir. O valinin ki, avropalı, yəni mədəni olmağı yalnız zahiri əlamətlərdə - fortopiano çalmaqda, bilyard oynamaqda, içki məclislərində, karta meyllilikdə və s. görür.

Yəni şairin davası nə fortopiyan, nə bilyard, hətta nə də kartla deyil, özünü mədəni, müasir göstərib, əslində isə vilayəti viran qoyan «dövləti-ali» məmuru ilədir.

Və burada fortopiano sözünün fortopiyan şəklində işlədilməsi də təsadüfi deyil. fortopiyanla piyan arasında semostilistik assosiasiya yaradılır ki, bu da Zakirin poetik üslubu üçün səciyyəvidir.

Avropadan, eləcə də müəyyən qədər Rusiyadan fərqli olaraq Azərbaycanda müsəlman ölkələrində kart oyunlarına nəinki mədəniyyət hadisəsi kimi baxılmış, əksinə, kifayət qədər mənfi münasibət göstərilmişdir. Odur ki, şair çar məmurunun «mayili- kart», yəni kart düşgünü olduğunu vilayətin xaraba qoyulmasında əsas səbəblərdən biri hesab edir.

Rus işğalının ilk illərindən başlayaraq yeni yaradılmış dövlət idarələrinə göstəriş verilmişdi ki, yerli əhalinin (onlar artıq Rusiya təbəələri hesab olunurdu) tərcümeyi-halı, nə işlə məşğul olmaları barədə məlumatlar toplansın. Ortaya hər hansı münaqişə və ya mübahisə çıxanda məsələni xüsusi jurnala, yaxud dəftərə qeyd edilmiş həmin məlumatlar əsasında həll etdiklərindən Zakir ona böhtan atanlara bir günahı olmadığını deyərək jurnala baxmağı məsləhət görür:

Dövləti- alidə ağarıb saqqal,

Bir xilafım yoxdur, bu mən, o jurnal.

Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız həqiqətin yox, eyni zamanda siyasi xarakterli «danos»ların əks olunduğu bu jurnallar bəylərin, eləcə də nüfuz sahibləri olan şəxslərin çar üsul- idarəsi tərəfindən nəzarətdə saxlanılmasına, hörmətdən salınmasına, şantaj olunmasına xidmət edirdi. Və heç də təsadüfi deyildi ki, şairin özü də bu cür təqiblərə məruz qalanlardan olmuşdu.

Qasım bəy Zakirin dilində işlənən rus, eləcə də rus dili vasitəsilə keçmiş Avropa sözləri ki, hələlik Azərbaycan dili üçün diferensial əhəmiyyət kəsb etmir (yəni sonuncular da rus sözü kimi dərk olunur), Azərbaycan türkcəsində tədricən ya ədəbi normaya çevrilir (məsələn: qubernator, qaravul, samavar, deputut və s.), ya da xalq danışıq dilində geniş yayılır (məsələn: saldat, naçalnik, tamojnı, piyan və s.). Ancaq unutmaq olmaz ki, həmin sözlər Zakirin o qədər də ədəbi janr sayılmayan həcvləri, mənzum məktubları üçün səciyyəvidir; nəinki qəzəllərində, qoşmalarında, heç mənzum təmsil və ya hekayələrində də bu cür sözlərə təsadüf edilmir ki, bu da, fikrimizcə, milli dil təfəkkürünün rus leksikonuna ilkin (və ironik!) münasibətinin təzahürüdür.

Nizami CƏFƏROV

AMEA-nın müxbir üzvü,

Milli Məclisin deputatı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 21 fevral.- S.5.