Sufi ədəbiyyatına

dair yeni əsər

Son dövrlərdə Azərbaycanda sufizmin araşdırılmasına böyük diqqət ayrılır. Onun nəzəri aspektləri ilə yanaşı orta əsrlərdə bütün Yaxın və Orta Şərqdə yayılmış zəngin bədii ədəbiyyat da öyrənilir. Sufizmin müxtəlif problemlərinə monoqrafiya və məqalələr, konfrans və seminarlarda məruzələr həsr olunur. Şərqdə bu cərəyanın əhatə dairəsini və onun orta əsr cəmiyyətinin bütün sahələrinə təsirini nəzərə alaraq etiraf etmək lazımdır ki, bizim alimlərimizi bu istiqamətdə uzun və gərgin iş gözləyir. Bununla əlaqədar tədqiqatçıların qələmindən çıxmış hər bir ciddi elmi işin, kitabın necə böyük əhəmiyyət daşıdığı aydındır. Xüsusən, söhbət bu problematika ilə uzun müddət məşğul olmuş məşhur şərqşünas mütəxəssislərdən gedirsə.

Burda bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə mənbəşünaslıq xarakterli işlər daha çox əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, ərəbdilli və farsdilli sufi mənbələr ilə yaxından tanışlıq ilk öncə mütəxəssislərə sufizm haqqında nəinki səhv, yaxud səthi görüşlərdən qaçmağa, faktların ümumiləşdirilməsi və analitik təhlili ilə araşdırılan məsələnin mahiyyətinə dərindən varmağa imkan verir.

Məhz bu mənada tanınmış iranşünas alim, professor Mehdi Kazımovun yeni mənbəşünaslıq işi - məşhur XIII əsr farsdilli sufi əsərlərindən biri olan Nəcməddin Razinin “Mirsad əl-ibad min əl-məbdə ilə-l-məad” (“Allah bəndələrinin başlanğıcdan qayıdışa yolu”) əsərinin tərcüməsi aktuallıq kəsb edir.

Professor Mehdi Kazımov orta əsr farsdilli ədəbiyyat, müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq, tarixşünaslıq və mənbəşünaslıq sahəsində tanınmış mütəxəssisdir. Nizamişünaslıq problemləri onun xüsusi elmi maraq dairəsini təşkil edir. Böyük Azərbaycan şairi Nizaminin, eləcə də onun çoxsaylı müaqiblərinin yaradıcılığı alim tərəfindən ətraflı tədqiq edilmişdir.

M.D.Kazımov çoxsaylı elmi əsərlərin, habelə on kitabın müəllifidir ki, onlardan “Nizaminin “Həft peykər”i və XIV-XVI əsrlərin farsdilli ədəbiyyatında nəzirə ənənəsi”, “Nizaminin ardıcılları”, “Camali Təbrizinin poetik irsi”, “XX əsrin sonunda fars poeziyası”, “Farsdilli ədəbiyyatın yeddi əsri” və başqalarını misal göstərmək olar. Son illərdə Mehdi Kazımov aktiv şəkildə sufi əsərlərinin tərcüməsi ilə məşğul olur. O ayrı-ayrılıqda məşhur sufilər Abdullah Ənsarinin (XI) “Minacat”ını, Fəxrəddin İraqinin (XIII) “Ləməat”ını, eləcə də Nəcməddin Razinin bir sıra əsərlərini nəşr etdirmişdir. Məhəmməd bin Münəvvərin “Əsrar ət-tohid fi məqamat əş-şeyx Əbu Səid” adlı fundamental əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Əsər görkəmli sufi şeyxi Əbu Səid Əbülxeyrin həyatına həsr olunmuşdur. İlk dəfə 2010-cu ildə çapdan çıxmış və artıq iki dəfə nəşr olunmuş bu tərcümə təkcə Azərbaycanda deyil, Rusiya, İran, Tacikistan və Türkmənistanda da böyük rəğbətlə qarşılanmışdır.

İnanırıq ki, professor Mehdi Kazımovun yeni kitabı da diqqətdən kənarda qalmayacaq. Çünki “Mirsad əl-ibad” öz əhəmiyyətinə görə heç də “Əsrar ət-tovhid”dən geri qalmır, onun müəllifi Nəcməddin Razi isə Məhəmməd bin Münəvvərlə müqayisədə sonrakı sufi ədəbiyyatına daha çox təsir etmişdir. “Əsrar ət-tövhid”də bədii nəsr xüsusiyyətləri üstünlük təşkil etsə də, və şeyx Əbu Səid haqqında haşiyə tarixləri bədii təhkiyə və nağıl kimi görünsə də, “Mirsad əl-ibad” öz məzmununun konseptuallığı, dərinliyi və müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Nəcməddin Razi sufizm nəzəriyyəçisi, dini-fəlsəfi problemlər sahəsində böyük şöhrət qazanmışdır. Onun həyatı haqqında zəmanəmizə nisbətən az məlumat gəlib çatıb. Təqdirə layiqdir ki, tərcüməyə ön sözdə Nəcməddin Razinin bioqrafiyası müxtəlif mənbələrə səpələnmiş faktlar əsasında M.D.Kazımov tərəfindən bərpa olunmuşdur. Nəcməddin Razi həyatının böyük hissəsini Kiçik Asiyada yaşamışdır. Həmin dövrdə bu ərazidə Şəhabəddin Söhrəvərdi, Cəlaləddin Rumi və başqa şeyxlər, alim və şairlər yaşamışlar. Nəcməddin Razi əksər əsərlərini, o cümlədən “Mirsad əl-ibad”ı orta əsrlərdə Rum adlanan Kiçik Asiyada qələmə almışdır.

O çox məhsuldar bir müəllif olmuş, nəsr əsərləri ilə yanaşı, şeirlər də yazmışdır. Onun ərəb dilində bir neçə risaləsi, Quran təfsiri və poetik irsi zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır.

Amma şübhəsiz ki, ona sufi mühitində və ümumiyyətlə, elmi dairələrdə 1223-cü ildə bitirdiyi “Mirsad əl-ibad” əsəri xüsusi şöhrət qazandırmışdır. Bu əsər beş fəsil və 40 hissədən ibarətdir və sufizmin nəzəri və praktik məsələlərinə həsr olunmuşdur. Əsərdə Nəcməddin Razinin dünyanın yaranışı, dünyada insanın yeri və onun təyinatı haqqında baxışları da əksini tapmışdır.

Müəllif özü əsərin məqsədini belə müəyyənləşdirir: “Bu kitab din yolunda davranış və yəqinlik aləmi ilə birləşmə, insan ruhunun tərbiyəsi, ilahi atributların tanınması haqqındadır”. Nəcməddinin fikrincə, yaranışın əsasında üç müddəa durur: başlanğıc, mövcudluq və qayıdış. Bunlar insan həyatının dünyaya gəlmə, yaşama və ölüm adlı üç mərhələsinə uyğun gəlir. Bütün əsər boyu bu mərhələlər ardıcıl şəkildə araşdırılır.

Ənənəvi sufi baxışları çərçivəsində əqle-küll, nure-Məhəmmədi, ruhun atributları, qəlbin mahiyyəti, vəhdətin işığı və s. kimi mənalar izah edilir, gizli və aşkar dünyanın müxtəlif aspektləri vurğulanır, onların mahiyyət və formaları müəyyən edilir, gizli mənaların aşkarlanması imkanı qeyd edilir.

Aşkar və gizli dünyanın dərki imkanından danışarkən Nəcməddin Razi idrak prosesində üç müxtəlifliyi qeyd edir: rasional, mücərrəd və şühud - və işarə edir ki, bütün insanlar rasional idraka malikdirlər, mücərrəd yalnız seçilmişlərə, şühud seçilmişlərin seçilmişinə məxsusdur. Sonuncu idrakın əsas məqsədi yanlış varlığın silinməsindən və həqiqi varlığın əldə edilməsindən ibarətdir.

Əsərin əsas fəsli üçüncü fəsildir. O iyirmi hissədən ibarətdir və demək olar ki, əsərin həcminin yarısını təşkil edir. Onda peyğəmbərlərə ehtiyac, Məhəmmədin peyğəmbərlik missiyası, insanın maddi formasının tərbiyəsi, onun qəlbi və ruhunun təmizlənməsi kimi məsələlərə toxunulmuşdur. Burada həmçinin müridliyin şərtləri, şeyxin məqamı, zikr etmək qaydaları, inzivanın zərurətindən bəhs edilir. Nəcməddin Razi gizli və aşkar dünyanın dərkindən danışarkən qeyd edir ki, əgər birincisinin beş hissiyyat üzvü ilə dərki mümkünsə, gizli dünya beş daxili idrak qüvvəsi ilə dərk olunur.

Əsərin əsas ideyası ondan ibarətdir ki, bilavasitə Allahın yaxınlığında yerləşən, sonradan çoxsaylı mülk və mələkut dünyalarından keçən, maddi forma ilə birləşən ruh bu maddi formadan, yəni insan varlığından azad olmalıdır və yenidən öz həqiqi məkanına - “həqiqi vətən”inə - üstün dünyaya qayıtmalıdır.

Nəcməddin Razi doktrinal xarakterli, o cümlədən sufi ənənələri, qaydaları ilə bağlı geniş məsələləri izah edərkən əsərin sonuncu fəslində yeni mövzuya başlayır. Bu fəslin səkkiz hissəsindən yeddisinin adında “yol” sözü olsa da, burada Allaha gedən yol yox, orta əsr cəmiyyətinin nümayəndələrinin həyat tərzi nəzərdə tutulur. Bu fəsil digərlərindən fərqlidir və faktiki olaraq, əxlaqi-didaktik xarakter daşıyır. Fəsil hakim dairələrdən tutmuş əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olan müxtəlif ictimai təbəqələrin maraq və təmayüllərinə, hal və rəftarın xüsusiyyətlərinə həsr olunmuşdur. Nəcməddin mürəkkəb və hərtərəfli materialı bir əsər çərçivəsində birləşdirərək ona məntiqi ardıcıllıq verə bilmişdir.

“Mirsad əl-ibad” böyük bir əsərdir və çox çətin və ağır bir dildə yazılmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, düşünürəm ki, M.Kazımov tərcümənin öhdəsindən uğurla gəlmişdir.

Digər orta əsr farsdilli nəsr əsərlərində olduğu kimi “Mirsad əl-ibad” da ərəb dilində olan çoxsaylı cümlələr, Qurandan yüzlərlə iqtibaslar, hədislər tərcümədə əlavə zəhmət tələb edirdi. Nəcməddin hüsnü bəlağətə, yüksək üsluba, qafiyəli nəsrə can atır. Nəsr tez-tez şeirlərlə əvəzlənir. Onların sayı 500 beyti keçir. Bunlar əsasən pərakəndə beytlər, məsnəvi misraları, qəsidə və qəzəllərdən parçalar, müxtəlif rübailər, hətta bütöv qəzəllərdən ibarətdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Yaxın və Orta Şərqdə orta əsr həyatının reallıqlarını, tarixi şəraiti, ən əsası, sufizmin özü, xüsusiyyətləri, ənənə və qaydaları, müxtəlif sufi təriqətləri və şeyxlərinin fəaliyyəti, ilk sufi mənbələri, zəngin ədəbiyyat və terminoloji ədəbiyyatı bilmədən, tərcümə uğurlu alına bilməzdi.

Mənbəşünas mütəxəssislər bu problemləri həll etməyin necə çətin olduğunu gözəl bilirlər. Xoşbəxtlikdən bu kimi problemlərin hamısı tərcümə zamanı aradan uğurla qaldırılmışdır. Prof. Mehdi Kazımovun fars dilinə dərindən bələdçiliyi ərəb dilini, orta əsr Şərqinin tarix, fəlsəfə, ədəbiyyat, mədəniyyətini, klassik islam və sufizmi bilməsi ona mənbəni nəinki yüksək səviyyədə tərcümə etməyə, həm də əsərə təqribən 500 şərh yazmağa imkan vermişdir. O, Quranın bütün ayələrini, yüzdən artıq hədislərin mənbələrini yazmış, əksər şeir misralarının müəlliflərini müəyyən etmişdir. Onların arasında Nizami, Firdovsi, Sənai, Əttar, Xəyyam və başqa korifeylərin adlarını çəkmək olar.

Son olaraq bildirmək istərdim ki, haqqında rəy söylənilən əsər, heç şübhəsiz, sufizm və bütövlükdə islam problemləri, orta əsr fəlsəfəsi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə məşğul olan alimlərin diqqətini cəlb edəcək və onların fəaliyyətinə yeni impuls verəcək.

Gövhər BAXŞƏLİYEVA

millət vəkili, AMEA akad. Z.Bünyadov adına

Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 7 mart.- S.4.