Sənətlə şəxsiyyətin vəhdəti

Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəng siması, görkəmli yazıçı və dramaturq, ictimai xadim, yaradıcılığı ilə teatr aləmində lirik-psixoloji üslubun təməl daşını qoymuş İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları mərd, mübariz, heç nədən qorxmayan, heç kəsin qarşısında əyilməyən insanlardır. Bu qəhrəmanların hər biri İlyas Əfəndiyevin şəxsi keyfiyyətlərinin ruporudur. “Unuda bilmirəm” pyesində Kamran deyir: “Mən çox əziyyətlər, çox əzablar çəkmişəm. Lakin heç bir zaman öz taleyimə acımamışam. Heç bir zaman “ah” çəkməmişəm. Süfrəmə qoyduğum halal çörəyimə heç vaxt naşükürlüklə baxmamışam. Mən heç vaxt yadlara boyun əyməmişəm. Mən həmişə dərin bir ləyaqətlə hiss etmişəm ki, həyatın ən böyük gözəlliyi, ən böyük mənası mərdlikdə, alnıaçıq olmaqdadır”.

Kamranın bu fikirləri İlyas Əfəndiyevin öz daxilindən gələn səsdir. Sanki bu sözlər Kamranın yox, İlyas Əfəndiyevin dilindən səslənir. Sovetin gurhagur vaxtında kommunist partiyası üzvlüyünə keçməkdən qətiyyətlə imtina edən, hər yerdə, hər zaman sözünü şax, mərdi-mərdanə deyən, yazıçının təbiri ilə desək, “antisənət” cızmaqaralara həmişə amansız olan İlyas Əfəndiyev “Qaçaq Süleymanın ölümü” adlı povestində yazırdı: “Bir həqiqət var ki, əgər qaragüruh kommunizm fütuhatı olmasaydı, əgər XI ordu gəlib xalqın bütün ləyaqətli, Allahın təbiətən şair yaratdığı insanlarını qırmasaydı, saxta aşıqlar: “Moskvada yeddi mərtəbə evlər gördüm, incinerin başına bax, Stalini gördüm, Koqonoviç yoldaşına bax...” kimi əcaib antisənətlə məşğul olmasaydı, Qaçaq Süleyman da Qaçaq Nəbi kimi geniş el ədəbiyyatı qəhrəmanı olardı. Bəlkə də olacaq...”

Sənəti ilə şəxsiyyəti vəhdət təşkil edən İlyas Əfəndiyev haqqında çox xatirələr işıq üzü görüb. Bu xatirələrin hər birində İlyas müəllimin bənzərsiz sənətkarlığından, böyük ürəyindən, səxavətindən, əyilməzliyindən, mərdliyindən, kişiliyindən, əsilzadəliyindən söz açılır. Öz dönməz əqidəsinə daim sadiq qalan, sifarişlə əsər yazmağı qəzəblə rədd edən, zaman-zaman yüksək vəzifə sahiblərinə sözünü açıq, qorxmadan deyən İlyas Əfəndiyev, sözün həqiqi mənasında, böyük şəxsiyyət idi.

İlk dəfə mən görkəmli qələm ustadının adını orta məktəbdə oxuyarkən eşitmişdim. O vaxt televiziya hələ yox idi. Səhər-axşam ancaq radionu dinləyirdik. Günlərin birində İlyas Əfəndiyevin “Bahar suları” pyesinə qulaq asdım. Bu ecaskar əsər məni elə ovsunladı ki, uzun müddət onun sehrindən ayrıla bilmədim. Pyesin əsas qəhrəmanlarından biri olan Alxan rolunu Ələsgər Ələkbərov səsləndirirdi. Alxan vaxtsız itirdiyi ömür dostundan söz açaraq qızı Sədəfə deyirdi: “O, dan yerinin şəfəqlərindən yaranmışdı, qızım... Ancaq fələk onun sərv qəddini yay kimi əydi. O, vərəm yatağında gül kimi solub gedərkən bir axşam səni qucağına götürüb xeyli vaxt üzünə tamaşa elədi. Sonra, “Alxan, - dedi, - elə et ki, dünyanın heç bir qəm-qüssəsi bu qızın qəlbinə yol tapmasın. Əgər xoşbəxt olsa, qəbrimin üstünə gəl, mənə de!”

Alxan kişi təmtəraqdan uzaq, sadə, duyğuların tərcümanı olan poetik bir dillə danışırdı. Səməd Vurğun bu əsər haqqında demişdi: “Biz “Bahar suları”nı onun şeriyyətinə görə sevirik, bir daha inanırıq ki, həyatımızda yalnız maddi deyil, eyni zamanda yeni, zəngin, həm də gözəl bir insan mənəviyyatı yaradılır”.

Ülvi məhəbbət duyğuları İlyas Əfəndiyevin demək olar ki, bütün əsərlərinin əsas ruhunu təşkil edir. Bu məhəbbət təmənnasızdır. Köhnə dünyamızın yeni sevgisidir, həyatidir, inandırıcıdır. Müqtədir rejissorumuz Tofiq Kazımov İlyas Əfəndiyev dramaturgiyasının lirik-psixoloji üslubunu və bu üslubun təməl daşını qoymasını “Atayevlər ailəsində”, “Sən həmişə mənimləsən”, “Unuda bilmirəm”, “Məhv olmuş gündəliklər”, “Bağlardan gələn səs” kimi sənət nümunələri vasitəsilə tamaşaçılara böyük məharətlə təqdim etdi. Həm də bu nadir sənət nümunələri böyük bir aktyor nəslini yetişdirdi: Həsənağa Turabovu, Amaliya Pənahovanı, Bəsti Cəfərovanı, Firəngiz Mütəllimovanı, Fuad Poladovu, Nurəddin Mehdixanlını və başqalarını.

İlyas Əfəndiyevin pyeslərinə və onun əsərləri əsasında hazırlanmış kino və televiziya filmlərinə baxanda da mən “Bahar suları”nı xatırlayırdım. Elə bil bu əsərlərdə “Bahar suları”nın təravəti vardı.

Bu yazını qələmə alarkən ürəyimdən “Bahar suları”nı bir də oxumaq arzusu keçdi. Kitabxanaya getdim. Pyesi istədim. Kitabxanaçı qız yazıçının “Seçilmiş əsərləri”nin ikinci cildini mənə verdi. Vərəqlər tökülməsin deyə onu yenidən “cildləmişdilər”. Kitabxanaçı: “Görürsünüz də, - dedi, oxucular kitabla necə rəftar edirlər”. Sonra da əlavə etdi: “Bir şey də var ki, İlyas Əfəndiyev dəhşət çox oxunur. Bütün cildlər belədir. Baxın, oxu vərəqəsində heç yer də yoxdur.”

“Bahar suları”nı bir də oxudum. Alxan, onun qızı Sədəf, Uğur, Xanmurad, onların taleyi, məhəbbəti, yenidən xəyalımda canlandı. İlyas Əfəndiyevin mövzu seçiminə, dramaturqun yaratdığı bənzərsiz surətlərə, xüsusən poetik üslubuna bir daha heyran oldum. Anasını yuxuda görən sınıq qəlbli Sədəf, atası Alxan kişinin pərişan halda soruşduğu “Yuxuda nə gördün, qızım?” sualına belə cavab verir: “Gördüm anamın gənclik paltarını sandıqdan çıxarıb geyinmək istəyirəm, ancaq birdən qapı açılır. O, gülə-gülə içəri girir... Deyirəm “sənin paltarını geyinmək istəyirəm, ana. Deyirlər bu paltarda mən sənə oxşayıram”. O, qolumdan tutaraq deyir: “İstəməz, qızım, qoy bu paltar həmişə sandıqda qalsın... Onun saçları, gözləri eyni ilə sənin mənə danışdığın kimi idi, ata”.

Məşhur rejissor, teatr xadimi Mehdi Məmmədovun sözlərini bu yerdə xatırlamaq yerinə düşər: “İlyas Əfəndiyev mövzu seçməyi, məntiqli sujet qurmağı, dramatik vəziyyətlər, xarakterlər yaratmağı, öz fikirlərini bəyanat yolu ilə deyil, canlı hadisələrdə, yığcam dialoqlarda, əsl səhnə dili vasitəsilə ifadə etməyi gözəl bacarır”. Mehdi Məmmədovun bu dəqiq mülahizələrini biz dramaturqun “Mahnı dağlarda qaldı”, “Qəribə oğlan”, “Xurşidbanu Natəvan”, “Büllur sarayda”, “Şeyx Məhəmməd Xiyabani”, “Bizim qəribə taleyimiz”, ümumiyyətlə, bütün əsərlərində görürük, hiss edirik.

İlyas Əfəndiyev gəncliyi çox sevir, cavan qələm sahiblərinə də həmişə qayğı göstərirdi, onları ruhlandırırdı. Yaxşı yadımdadır. 1958-ci ildə Ziyalılar evində, (indiki Atatürk mərkəzində) gənc yazıçıların müşavirəsi keçirilirdi. O vaxt mən universitetin dördüncü kursunda oxuyurdum. “Gənclik nəğmələri” adlı almanaxda mənim də hekayəm çap olunmuşdu. Yığıncaqda İlyas müəllim həmin kitab haqqında məruzə etdi. Təsəvvür edə bilməzsiniz ki, biz necə sevinirdik. Bir gör, haqqımızda kim söz deyir: İlyas Əfəndiyev! Toplantıdan sonra biz cavanlar böyük sənətkarımızı üzük qaşı kimi dövrəyə aldıq. Müxtəlif suallar verdik. İlyas müəllim suallarımıza məmnunluqla cavab verdi və bizə ədəbiyyatın çətin yollarında uğurlar arzuladı.

İkinci görüşüm Zaqulbada-pansionatda oldu. Mən İlyas Əfəndiyevin oğlu Elçin müəllimlə görüşmək üçün gəlmişdim. O, evdə yox idi. İlyas müəllim eyvanda oturmuşdu. Məni içəri təkidlə dəvət etdi. Xeyli söhbət etdik. Böyük sənətkarın nurlu siması həmişə gözlərim önündədir.

Mən 2006-2011-ci illərdə ANS ÇM radiosunda müəllif proqramı aparırdım. İlyas Əfəndiyevə həsr olunmuş verilişlə əlaqədar studiyaya dəvət etdiyim qonaqlar arasında İ.Əfəndiyev Fondunun Prezidenti Tural Əfəndiyev də vardı. İlyas müəllimin nəvəsi. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin rektoru, əməkdar elm xadimi Timuçin Əfəndiyevin oğlu !

Bu verilişdə İlyas Əfəndiyevlə şəxsən görüşmüş, onun zəngin yaradıcılığından bəhrələnmiş alimlər və yazıçılar iştirak edirdi. Onların ürək sözlərini dinlədikcə gözlərim önündə sənəti ilə şəxsiyyəti vəhdət təşkil edən nəhəng bir sənətkarın surəti canlanırdı. Və mən də fəxr edirdim ki, İlyas Əfəndiyevi görmüşəm, onun əsərlərini dəfələrlə seyr etmişəm, haqqında söz demişəm.

“Oğuz eli” qəzetinin baş redaktoru alim və şair Azər Abdullanın İlyas Əfəndiyevin 95 illiyi münasibətilə nəşr etdirdiyi xüsusi buraxılışda böyük sənətkarımız haqqında çox maraqlı xatirələr toplanmışdır. Bu xatirələr İ.Əfəndiyev şəxsiyyətini aydın şəkildə əks etdirir. Aşağıdakı qısa sətirlərə nəzər salaq:

“İlyas Əfəndiyevin “Xurşidbanu Natəvan” pyesi mənim Azərbaycanda səhnələşdirdiyim ilk əsərdir. Rus teatr məktəbini qurtaran və rus teatrlarında işləyən bir rejissorun Qarabağın tarixi mövzusuna müraciət etməsi hər şeydən əvvəl böyük risk tələb edirdi. Mən böyük aktyorları dəvət etdim və biz məşqlərə başladıq.

Sonra belə oldu ki, həmin böyük aktyorlar haqqında yersiz söz-söhbətlər yaydılar. Mətbuatda təhqiramiz yazılar verməkdən belə çəkinmədilər... Nə isə... Əsərin məşqləri dayandırıldı. O vaxt İlyas müəllimə də təklif etdilər ki, gəlin bu əsəri Mərahimdən alaq. İlyas müəllim isə bildirdi ki, mən əsəri Mərahimə inanıb vermişəm və əsərə də quruluşu o verməlidir! Beləliklə, əsərə ikinci dəfə quruluş verməli oldum. Mərahim Fərzəlibəyov”.

“İlyas müəllim pyeslərdə yaratdığı obrazları necə namuslu, ismətli, mərd, qəhrəman kimi yazıb tamaşaçılara sevdirirdisə, həmin qəhrəmanlarını canlandıran aktyor və aktrisaları da həyatda elə görmək istəyirdi. Mən bunu duyur, dərk edir və dahi İlyas Əfəndiyevin pyeslərində oynaya-oynaya, obrazdan-obraza dəyişir, püxtələşir, həyatda bir şəxsiyyət kimi formalaşırdım. Həyatda kimə və nəyə görə yaşamağımın səbəbini dərk etdiyimə və bir də Vətənimə, xalqıma olan sonsuz sevgimə görə tək bir insana - unudulmaz İlyas Əfəndiyevə borcluyam. Firəngiz Mütəllimova.”

“Əgər teatrımızın yaşlı nəslinə mənsub olan aktyorlar söhbətlərində bir aktyor kimi yetişmələrində müasirləri Cəfər Cabbarlının və onun dramaturgiyasının böyük rolundan fəxrlə danışırdılarsa, biz də, yəni altmışıncı illərdə səhnəyə gəlmiş gənclər, cəsarətlə deyə bilərik ki, səhnəyə gəlişimizdə, bir aktyor kimi püxtələşməyimizdə müasirimiz İlyas Əfəndiyevin və onun zəngin dramaturgiyasının müstəsna rolu olmuşdur. Fuad Poladov.”

“İlyas Əfəndiyev bu gün mənim teatrıma (Akademik Milli Dram Teatrına) həmişə olduğundan da daha çox lazımdır. Çünki məncə, bu gün teatra onu yalnız və yalnız İlyas müəllim kimi sevə bilən, onu İlyas müəllim kimi duya və qiymətləndirə bilən bir sənət bilicisi, sənət fədaisi gərəkdir.

İlyas müəllimlə, onun şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə bağlı deməyə sözüm çoxdur. Amma indi ən vacib olanları söyləmək istəyirəm. Teatrın böyük dostu olan bu sənətkar teatrla bağlı olan hər kəsi və hər şeyi çox sevirdi. O, aktyorları həddindən artıq sevir və onların təəssübünü çəkirdi. O, öz aktyorları ilə fəxr edirdi. Onların yaradıcılıqlarını izləyirdi və böyük səxavətlə onlar haqqında söz deyirdi. Onların sənət yollarındakı müvəffəqiyyətlərinə sevinirdi. Onlara insan kimi arxa və dost ola bilirdi. Şəfiqə Məmmədova.”

Mən buraya sevimli aktrisamız, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru Bəsti Cəfərovanın İlyas Əfəndiyev haqqında dediyi bu sözləri də əlavə etmək istəyirəm: “İlyas Əfəndiyev pyeslərinin tamaşaları Akademik Milli Dram Teatrının tarixində adi tamaşalar deyildi. Onların hər biri yeni sənət qələbəsindən, kamil və möhtəşəm obrazlardan xəbər verirdi. Biz aktyorlar üçün İlyas müəllimin böyük sənəti möcüzə idi. Bizim qəlbimizi göynədən bir də odur ki, çoxdan gözlədiyimiz “Hökmdar və qızı” tamaşasının premyerası ərəfəsində İlyas müəllim qəflətən dünyasını dəyişdi. Biz onun vəfatından sonra “Hökmdar və qızı” tamaşasının premyerasını İlyas Əfəndiyevin unudulmaz adına və ölməz sənətinə layiq oynadıq.”

İlyas Əfəndiyev haqqında yazılmış sanballı, ümman xatirələr içərisində bir damla olan bu yazımı mən ulu öndərimiz Heydər Əliyevin böyük sənətkarımız haqqında dediyi aşağıdakı sözlərlə bitirmək istəyirəm:

“İlyas Əfəndiyevin bütün yaradıcılığını, onun yazdığı əsərləri böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırlayıram. Hesab edirəm ki, o, xalqımız qarşısında öz borcunu, daha doğrusu, öz missiyasını şərəflə yerinə yetirmişdir, xalqımıza, mədəniyyətimizə, teatrımıza ədəbiyyatımıza çox böyük irs, böyük sərvət qoyub getmişdir. Güman edirəm ki, bunu xalqımız heç vaxt unutmayacaqdır.”

Aqşin Babayev

filologiya elmləri doktoru,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 14 mart.- S.4.