Ömrün unudulmaz anları

Böyük ictimai-siyasi, elmi-tarixi, bədii-estetik əhəmiyyətə malik olan memuar bu gün dünya ədəbiyyatında ən geniş yayılmış və ən çox oxunan ədəbi janrlardan biridir. O, bir ədəbi növ kimi ilk növbədə müəllifin yaşadığı dövrün real faktoloji mənzərəsini, onun ictimai-siyasi və tarixi proseslərdə yerini, hadisələrə individual münasibətini əks etdirməklə keçmişi bərpa etməyə çalışır. Memuarlar adi halda tərcümeyi-hal, hadisələrin xronikasına, bəzən isə oçerk anlayışlarına sinonim kimi işlədilsə də, onları eyniləşdirmək olmaz. Memuarların əsas xüsusiyyəti yenidən bərpa olunan keçmişin etibarlılığına iddia edən mətnin “sənədli” xarakterdə qurulmasıdır. Memuar müəllifi öz şəxsi həyatının tarixi kontekstini dərk etməyə, öz fəaliyyətini ümumi tarixi prosesin bir hissəsi kimi təsvir etməyə çalışdığı halda, tərcümeyi-halda müəllifin daxili həyatı və onun şəxsyyətinin inkişafı əsas götürülür.

Bu janr Azərbaycanda XIX yüzilliyin sonlarında formalaşmağa başlasa da, onun kökləri daha qədim dövrlərə gedib çıxır.

Son illərdə bu sahədə yazılmış ən uğurlu əsərlərdən biri də tanınmış alim, filologiya elmləri doktoru, professor Möhsün Nağısoylunun “Ömürdən anlar- yadda qalanlar” kitabıdır.

Möhsün Nağısoylunu Azərbaycan elmi-ədəbi ictimaiyyətinə və ümumiyyətlə, cəmiyyətə geniş təqdim etməyə ehtiyac yoxdur. Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda qırx ildən bəri səmərəli elmi fəaliyyətlə məşğul olan professor M.Nağısoylu orta əsrlərə aid bir çox ədəbi-bədii nümunələri ilk dəfə üzə çıxararaq, onları ədəbiyyatşünaslıq, tekstologiya və lingvistik aspektindən tədqiqata cəlb edən nüfuzlu tədqiqatçı alim, müasir ədəbi proseslərlə bağlı ciddi mülahizələr irəli sürən müasir dövr ədəbiyyatımızın təhlilçisi, fəal ictimai xadim və əvəzsiz pedaqoqdur. Alimin ən böyük xidmətləri sırasında onun Şirazinin “Gülşəni -raz”, Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcümələrini xüsusi qeyd etməliyik. O, ədəbi dil tariximizin dəyərli nümunələrindən olan “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin ilk dəfə çapa hazırlanmasına, nəşrinə rəhbərlik etmişdir. Ümumiyyətlə, M.Nağısoylunun “Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti”, “Məhəmməd Füzulinin “Hədiqətüs-süəda” əsəri, “XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi “Şühədanamə” , Əhmədinin “Əsrarnamə tərcüməsi”, “A.Bakıxanovun “Riyazül-qüds” əsəri klassik tərcümə nümunəsi kimi”, “XVI əsr Azərbaycan tərcümə əsəri “Kəvamilüt-təbir” monoqrafiyaları, eləcə də Möhsün Nəsirinin “Lisanüt-teyr”, Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz” və başqa kitabları Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında hadisə effekti yaratmışdır. Akademik Vasim Məmmədəliyev onun filoloji -tekstoloji araşdırmalarını yüksək qiymətləndirərək yazır: “Möhsün müəllimin elmi araşdırmaları yeniliyi, sistemliliyi və ardıcıllığı ilə seçilir. Tədqiqat obyekti olaraq seçdiyi əlyazmaların çoxu orta əsrlərdə fars dilindən tərcümə edilmiş və ilk dəfə məhz onun tərəfindən elmi dövriyyəyə buraxılaraq sistemli şəkildə araşdırılmışdır”. Xalq yazıçısı Elçin isə alimin “Gülşəni-razı” vasitəsilə Şərq ədəbiyyatının çox maraqlı bir nümunəsini özü üçün kəşf etdiyini bildirir. Bir sözlə, elmi fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilən, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik və mətnşünaslıq sayəsində bir çox nailiyyətlərə imza atan professor M.Nağısoylu bu dəfə qarşımıza tarixi həqiqətləri bədii lövhələrdə əbədiləşdirən yazıçı, keçmişi bərpa edən tarixçi, öz tərcümey-hal nümunəsində yeni nəslə düzlük, halallıq, səmimiyyət dərsi keçən həqiqi pedaqoq kimi çıxır. Onun “Ömürdən anlar - yadda qalanlar” kitabı 2011-ci ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür.

Ağrılı, əzab-əziyyətli uşaqlıq, keşməkeşli və təlatümlü gənclik, zəhmət və alın təri ilə bəzənmiş bir müdriklik çağı yaşayan müəllif kitaba yazdığı ön sözdə bu janra üz tutmasının səbəbini çox yığcam və lakonik şəkildə oxucuya çatdırır. O, “... ömür kitabının ayrı-ayrı səhifələri, xatirələri özündən bir yadigar olaraq övladlarına və nəvələrinə, qohumlara və dostlara, tanış-bilişlərə, tələbə və şagirdlərə, dəyərli oxuculara ərməğan olsun...” deyə bu əsəri qələmə aldığını bildirir. Amma fikrimizcə, əsər daha böyük missiyaya - insan və zaman, insan və sosial mühit, insan və onun idealı kimi ciddi problemlərə həsr olunmuşdur. İki, daha doğrusu, üç (Əfqanıstandakı on illik fəaliyyəti də buraya daxil edə bilərik) fərqli ictima-siyasi sistemdə “bərkiyən” müəllifin əsərində təkcə problemlərin qoyuluşu deyil, həm də onların uğurlu həlli maraq doğurur. Bütöv bir nəslə nümunə ola biləcək zəhmət və təmənnasız xeyirxahlıqla dolu ləyaqətli bir ömrün dolğun mənzərəsini əks etdirən bu xatirələrdə Möhsün Nağısoylu əvvəldən-axıradək yorucu didaktikadan, uzun-uzadı nəsihətamiz ibarələrdən qaçaraq, yalnız xüsusi epizodları, detalları önə çəkməklə oxucularına insanın öz ləyaqətli əməyi və əməklə cilalanmış istedadı hesabına böyük nailiyyətlərə imza ata biləcəyini sübut edib. Necə deyərlər, kitabın tərbiyəvi əhəmiyyəti müəllif “moizə”lərindən deyil, əsərin mahiyyətindən, “kiçik hekayələrdəki böyük həqiqətlərdən” doğur.

“Kəndimiz - kiçik vətən” başlıqlı birinci xatirədə kövrək nostalji duyğular içindən boylanan müəllifin doğulduğu dağlar qoynundakı balaca Xok kəndi bizə Məhəmmədhüsen Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”ından tanış olan Xoşginabın bədii obrazını xatırladır. “Bir çoxları kimi, mən də belə hesab edirəm ki, hər bir şüurlu, düşüncəli insanın iki vətəni var: biri böyük Vətən, vətəndaşı olduğun, yaşadığın ölkə, məmləkət; biri də “kiçik Vətən” - doğulduğun, böyüyüb başa çatdığın şəhər, qəsəbə və ya kənd. İndi ömrümün ixtiyar çağında bunu tam aydınlığı ilə daha dərindən və daha yaxşı dərk edir və birmənalı şəkildə təsdiqləyirəm. Bu hiss və duyğuları ilk dəfə doğulduğum Naxçıvan Respublikasının indiki Kəngərli rayonunun Xok kəndindən ayrı düşəndə - Bakıda ali məktəbdə (indiki Bakı Dövlət Universitetində) oxuduğum illərdə ürəkdən duydum və “kiçik Vətən”in necə də şirin bir nemət olduğunu yaxşıca hiss etdim. Müxtəlif illərdə, həm də uzun müddət ərzində (üst-üstə düz on il) qürbətdə- Əfqanıstanda fars dili tərcüməçisi işləyəndə isə mənim üçün doğma Azərbaycanın hər bir qarışı, o cümlədən doğulduğum Xok kəndi dünyanın ən şirin nemətinə çevrildi... Uşaqlıqda quzu otardığım üçün, bir növ çobanlıq etdiyim üçün çox da böyük olmayan kəndimizin, demək olar ki, hər bir yerini, xüsusilə də örüş və kövşənlərini qarış-qarış gəzib dolaşmışam”. Müəllif ömrün hansı vədəsindən baxırsa-baxsın, o mikrodünyanın yaratdığı assosiativlik həmin aləmin gövrək duyğularını bir anda bərpa edir. Yaddaşımızda Şəhriyarın “Heydərbaba” poemasının aşağıdakı misraları əks-səda verir.

Heydərbaba, dağın - daşın sərəsi,

Kəklik oxur, dalısında fərəsi,

Quzuların ağı, bozu, qərəsı,

Bir gedəydim dağ-dərələr uzunu,

Oxuyaydım: "Çoban, qaytar quzunu".

Vaxtilə bu poemaya ön söz yazmış tanımış alim, doktor Mehdi Rövşənzəmir deyirdi: «Əsərin sadəliyini görən bir çoxları buna oxşar əsərlər yazmaq istədilər. Ancaq gözlənilən nəticəni əldə edə bilmədilər... İndiyə qədər elə bir şair tapa bilməzsən ki, öz kəndinə bu qədər gözəl şeir demiş olsun... Heydərbaba dağı bir gün yerlə-yeksan ola bilər, yer üzündən silinə bilər. Ancaq nə qədər ki, Azərbaycan xalqının həssas qəlbi döyünür, Şəhriyarın da şeri nəsildən-nəslə ötürüləcək və yaddaşlarda qalacaq».

Möhsün Nağısoylu üçün də Xok kəndi Xoşginabın ekvivalenti, yaddaşında qalmış dünyanın ən duyğusal təcəssümüdür. Amma müəyyən fərqlə. Şəhriyar 46-47 yaşlarında təzədən Heydərbaba dağını ziyarətə gələndə dağ, daş, ildırım, sel, xırman, ocaq, ay - bir sözlə, onun bir zamanlar gördüyü və uzun illər həsrəti ilə yaşadığı mikrodünyanın bütün atributları yerində idi, bununla bərabər şair ruhi atoniya yaşayır, çünki onun doğulduğu həqiqi Xoşginab Atlantida kimi yer üzündən silinmiş, əvəzində hüzn, qəriblik və tənhalıq qalmışdı. Bu, şairin faciəsi idi, onun ruhunun didərginliyi, öz əbədi dinclik məkanını itirməsi idi. Çünki Şəhriyar özündən çox uzaqlaşmış və vətənə sintez olunmaq, təzədən qayıdıb onun bir parçası olmaq üçün təməllər qırılmışdı, o, təzədən dönüb həmin kəndi tapsa da, orada özünü tapa bilmir, kökdən, torpaqdan qopmuş, havadan asılı qalmış duyğular onu ağladır, sentimental aləmdən yox olan dünyasına baxıb təklik və tənhalıq görən şair öz faciəsinə “Heydərbabaya salam” elegiyasını yazır. Əslində, Şəhriyar sonrakı bütün dövrlərdə yalnız bu duyğuların bədəlini ödəməklə ədəbiyyat, özü də çox böyük ədəbiyyat yarada bildi. Amma Rövşənzəmirin dediyi kimi bir çox şairlər də həmin üslubda, həmin ritmdə yazsalar da, Şəhriyar səviyyəsinə yüksələ bilmədilər. Çünki həmin dünyanı onlar yox, Şəhriyar itirmişdi.

Möhsün Nağısoylunun müasir Azərbaycan gəncləri ilə bağlı memuarda qoyduğu problem bu mənada “sos” xarakteri daşıyır, yəni tarixə - keçmişə qarşı biganəlik zaman və daha geniş məkan müstəvisində inamla addımlamağa, bütöv şəxsiyyət kimi formalaşmağa imkan verə bilməz. İ.Q.Belinski deyirdi ki, yalnız vətənlə qan qohumluğunu dərindən dərk edən insan ləyaqətli şəxsiyyət ola bilər. Əks halda natamamlıq yaranır, L.Bernenin dediyi kimi, Vətən yarımçıq məhəbbəti qəbul etmir, kim onun üçün hər şeyi etmir, demək heç nə etmir, kim onun uğrunda hər şeyini vermir, demək ondan imtina edir. Müəllifin diqqətə çatdırmaq istədiyi bu fikirlər günümüzün aktullıq kəsb edən ən ciddi problemlərindəndir.

... M. Nağısoylu kəndin - “kiçik vətən”in bütöv panoramasını yaratmaq üçün hər bir xırda detalı göstərməyə, kölgədə qalanları gün üzərinə çıxarmağa çalışır və buna görə tez-tez real zaman səddini aşaraq yaddaşındakı zamana - irreal aləmə üz tutur, müxtəlif vaxt müstəvilərində dolaşır. Ümumiyyətlə, “Ömürdən anlar - yadda qalanlar” kitabının formalaşmasında zamanın özünəməxsusluğu həlledici rol oynayır - burada keçmiş, indiki, gələcək zaman ardıcıl yox, paralel şəkildə cərəyan edir. Cümlədaxili və mətndaxili zamanlarda ayrı-ayrı epizodik qəhrəmanların, əşya və predmetlərin müəllifin həyatındakı rolu və taleyi özlərinin tam ifadəsini tapır. Belə kontekst cümlələr müəllifin həyatının müəyyən dövrünü əks etdirsələr də, oxucu təsəvvüründə tərəf-müqabilin bütöv obrazının yaranmasına kifayət edir: “Məktəbə getdiyim ilk illərdə köhnə məktəb binasında (elə indiki məktəbdə) oxumuşam. İlk müəllimim qonşu Şahtaxtı kəndindən olan Rəşid müəllim olub (Xatırladım ki, Hüseyn Cavid də bu kəndəndir). Mənə yazmağı, şeir deməyi o öyrədib (Qəbri nurla dolsun)”. Detal bolluğu informasiya bolluğuna, informasiya bolluğu isə peyzajın, obrazın, onu yaradan bədii mətnin bütövlüyünə, əhatəliliyinə gətirib çıxarır. Zaman dinamizmini təmin edən xüsusiyyətlərdən biri kimi çıxış eləyən haşiyələr isə bəzən izahedici, bəzən tamamlayıcı mətn, bəzən isə hekayə içində hekayə kimi kitabın süjet xəttinə əlavə olunur. Müəllif oxucunu ağır təəssüratlarla yormamaq üçün bədii “antraktı” duzlu-məzəli əhvalatlarla zənginləşdirməyə çalışır. Amma onlar ilk baxışdan məzəli görünsələr də, böyük həqiqətin ifadəçisi olmuş qədim yunan tragikomediyalarında olduğu kimi, “ideya məzhəkəyə yox, məzhəkə ideyaya xidmət edir” prinsipindən çıxış edirlər. Məsələn, Xok kəndinin camaatının dindar olmasını göstərmək üçün müəllifin qələmə aldığı iki iranlı əhvalatı bu mənada xüsusi maraq doğurur. Onlar biləndə ki, Xokda araq içmirlər, maşını yarıyolda saxlatdırıb düşüb gedirlər. Əslində, müəllif bu bu kiçik epizodik hadisə ilə “gülüş içərisində faciəvi vəziyyəti” əks etdirir; sadəlövh qəhrəmanların bu “arzusu”nu qabartmaqla bir millətin ikiyə bölünməsinin, parçalanmasının, vaxtilə bu “proje”ni cızanların milli genetek yaddaşda yaratdığı iltihabı, “korroziyanı” üzə çıxarır. 1990-cı illərin əvvəlləri... Azərbaycan torpaqlarının erməni silahlıları tərəfindən işğalı... dünyanın ikili standartları üzündən Rusiya imperiyasının təzyiqləri qarşısında Azərbaycanın tək-tənha qalması... İnsanların yurd -yuvalarını itirdiyi günlər... Günahsız şəhidlərin sayının həndəsi silsilə ilə artması ... Siyasi qərarların heç bir əhəmiyyət daşımaması... bir sözlə, şair Qabilin dediyi kimi, Azərbaycan bir Kərbəla meydanına döndüyü çağlar... Belə bir vaxtda çayın o biri sahilində yaşayan qardaşlar bu taya yeyib-içməyə, əyyaşlıq eləməyə gəlirlər. Həmin “məzəli əhvalatın” ortaya qoyduğu, insanın üzünə sillə kimi çırpılan sərt həyat həqiqəti budur! Amma müəllif bunda məzhəkə qəhrəmanlarını deyil, o dövrün siyasi sisteminin bu tayda yaratdığı real mənzərəni - gecəli-gündüzlü ağır qul əməyi ilə məşğul olan, lakin Bakıya gəlmək üçün 30 manat pul tapa bilmədiyinə görə başqasının qapısını döyməyə məcbur olan bir insan obrazını (avtobioqrafik obrazı) yaratmaqla imperiyaların o taylı- bu taylı mahiyyətini ittiham edir.

Kitabın “Bakıya ilk gəlişim”, “Sızlar yada düşəndə” adlı bölmələri, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, insan və sosial mühit probleminin işıqlı ideal və antisosial hadisələr, romantika və antiromantika fonunda, daha doğrusu, əks qütblərin kəsişmə xəttində ortaya qoyulması qəhrəmanı - gənc tələbə obrazını bütün səmimiyyəti, mənəvi-psixoloji dayanıqlığı ilə görməyə imkan verir. Əgər bu gənc tələbə təxəyyül qəhrəmanı, bədii fantaziya məhsulu olsaydı, onu sovet ədəbiyyatının “çətinliklər qarşısında özünü, səmimiyyətini itirməyən” ideal tipajları sırasına daxil etmək olardı. Ancaq məsələ burasındadır ki, müəllifin tələbəlik dövrü hətta sovet ədəbiyyatının mütləq müsbət obrazlarının tükəndiyi, mənəvi deqredasiyanın həyatın bir çox spektrinə yayıldığı bir zamana təsadüf edir, belə bir şəraitdə “bahalı uşaqlar “arasında qış günü “əynində paltosu olmayan”, müəllimlərinin “kasıb uşaqdır, qiymətini kəsməyin” deyə mərhəmətlə yanaşdığı gəncin içində bu qədər işıqlı ideallar yaşatması bütövlükdə ədəbiyyatın reallıqda özünüifadəsi kimi səciyyələndirilə bilər.

Kitabın Əfqanıstan səfərindən sonrakı illərə həsr olunan hissəsi daha çox elmi axtarışlara, pedaqoji fəaliyyətə, müxtəlif elmi konfranslardakı çıxış və məruzələrə, Türkiyə və İrana elmi ezamiyyətlərə, ölkə daxilində yay istirahəti zamanı müəllifin başına gələn əhvalatlara həsr olunub. Müəllif ölkə daxilində baş verən heç bir əhəmiyyətli hadisəni, ictimai-siyasi önəmi olan məqamı nəzərdən qaçırmır, ən azı xırda detallarla, “təsadüfi qarşılaşmalarla” həmin hadisələrə öz münasibətini bildirir.

“Ömürdən anlar - yadda qalanlar” memuarı yaşadığımız tarixin obyektiv canlı mənzərəsini yaratdığından, geniş bir coğrafi məkanda cərəyan edən hadisələrin ictimai-siyasi mahiyyətini özündə əks etdirdiyindən, elmin hamar olmayan yollarında şam kimi əriyən tədqiqatçı bir alimin nəsillərə nümunə ola biləcək fədakar ömrünü təcəssüm etdirdiyindən, onlarla, bəlkə də yüzlərlə əsrdaşımız haqqında dolğun informasiya verdiyindən, onun bir ensiklopedik mənbə kimi uzun illər bir çox tarixçilərin, ədəbiyyatşünasların, pedaqoqların stolüstü kitabı olacağına və böyük alimin tutarlı elmi əsərləri ilə yanaşı yaşayacağına inanırıq. Müəllif kitabın epiloqunda haqlı olaraq yazır: “Düşünürəm ki... orta əsrlər Azərbaycan tərcümə əsərləri haqqında yazdığım monoqrafiyalar, nəşr etdiyim kitablar hələ uzun illər boyu bir çoxları üçün gərəkli olacaq...

...Elə indinin özündə, sağlığımda məni tanıyan bir çox insanların, xüsusilə də gənc nəslin qəlbinə artıq daxil olmuş, orada özüm üçün kiçik bir yuva qurmuşam”.

Təbii ki, müəllif təvazökarlıq edir, fikrimizcə, Möhsün müəllim heç böyük tədqiqatçı alim olmasaydı belə, tamam başqa sahədə çalışaraq çoxsaylı monoqrafiyalar, məqalələr yazmasaydı, kitablar nəşr etdirməsəydi belə, onun adı gəncliyə, ətrafındakı insanlara bir səmimiyyət, halallıq, düzlük, təmizlik nümunəsi olaraq yenə zaman ölçüsü tanımayacaqdı...

İbrahim Quliyev

AMEA-nın M. Füzuli adına

Əlyazmalar İnstitutunun elmi işçisi

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 14 mart.- S.4-5.