Novruz bayramının tarixi kökləri

Xatırladaq ki, cəmiyyətin inkişaf qanunlarına nisbətən təbiətin qanunauyğunluqları gec dəyişir, əsrlər, minilliklər boyu öz sabitliyini saxlayır. Təbiətin qoynunda yaşayan ibtidai insanlar ondan çox asılı olmuş, coğrafi şəraitə uyar məskunlaşmış, güzəran keçirmiş, yaşamaq üçün mübarizə aparmışdır. Onlar münbit torpaq və münasib iqlim şəraitində öz təsərrüfat sahələrini yaratmışlar. Artıq elmi əsaslarla sübut olunmuşdur ki, Azərbaycan ərazisi əkinçilik və maldarlaq təsərrüfat sahələrinin ilk ocaqlarından, mühüm mərkəzlərindən biridir. Bu ərazidə hələ 8-9 min il bundan əvvəl əkinçilik mədəniyyəti yaranmış və öz inkişafına başlamışdır.

Əsas etibarilə dağətəyi zonada, çay vadilərində məskən salıb, güzəran keçirən yerli əhali öz iqtisadi həyatlarını təmin etmək üçün daha çox, həm də əkinçiliyin inkişafına meyil göstərmişlər. Onlar bu sərfəli sahəni inkişaf etdirərək əkinçilik mədəniyyəti yaratmışlar.

5-6 min il bundan əvvəl Azərbaycanda ilk dəfə olaraq toxa əkinçiliyi cüt əkinçiliyilə əvəz olunmuş, süni suvarma nisbətən genişləndirilmişdir. Onlar xoş güzəran uğrunda mübarizə aparmış, qurub-yaratmaq əzmilə məşəqqətlərə sinə gərmiş, əqlin, düşüncənin gücünə arxalanaraq, alın tərləri, qabarlı əllərilə tərəqqiyə, təkamülə can atmışlar. Həmin dövrdən də Şərq ölkələrilə qarşılıqlı iqtisadi və mədəni əlaqədar tədricən genişləndirilmişdir. Çox güman Qədim Şərq ölkələrilə belə təmas, əlverişli şərait Novruz bayramının ilkin izlərinin yaranmasına, tədricən təşəkkül tapmasına əsaslı zəmin yaratmışdır.

Novruz bayramının dərin tarixi köklərini, ulu qatlarını kiçik ərazilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Onu daha əhatəli miqyasda arayıb-axtarmaq, geniş nəzərlə baxmaq lazımdır. Bununla əlaqədar dərin məna və məzmun kəsb edən şənliyi hər hansı bir xalqın adı ilə bağlamaq, kiməsə şamil etmək də ən azı ədalətsizlik olardı. Bizə belə gəlir ki, Novruz bayramını Qədim Şərq ölkələrində yaşayan, oturaq güzəran keçirən və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olan xalqların ixtirası, kəşfi, onların bəşərə bəxş etdikləri zəngin mənəvi dünya kimi qiymətləndirmək lazımdır. Şübhəsiz, həmin qədim xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının bu bayramın təşəkkül tapmasında, inkişaf etməsində öz töhfəsi, öz payı və öz yeri vardır. Bu bayramın ümumi və oxşar cəhətlərilə yanaşı, hər bir xalqın özünəməxsus lokal variantı, səciyyəvi xüsusiyyətləri də aşkar duyulur ki, bu da tamamilə qanunauyğun bir haldır.

Bu geniş ərazidə yayılan xalq bayramının təşəkkül tarixini dəqiq müəyyənləşdirmək çətin və bəlkə də qeyri-mümkündür. Lakin ehtimal etmək olar ki, onun yaranma tarixi ibtidai icma quruluşunun inkişaf etmiş mərhələsilə bağlıdır. Bəzi yazılarda bu bayramın Babilistanda eradan əvvəl III minillikdə keçirildiyi xəbər verilir. Təxminən həmin dövrdən Azərbaycanda da mövcud olduğu ehtimalı ortaya çıxır. Bu ehtimal hər şeydən əlavə ərazimizdə yüksək əkinçilik mədəniyyətinin olması ilə bağlıdır. Zərdüşt salnaməsilə səsləşən bu bayramın tarixi 4 min il, bundan əvvələ təxmin edilir. Deməli, Novruz bayramının ilkin izləri çox qədim çağlarla bağlıdır.

Bəzi yunan və Roma müəlliflərinin mülahizələrinə görə Zərdüşt eradan əvvəl altıncı minillikdə yaşamışdır. Bu müdrik ağsaqqal uzaqgörən insan, sonralar yarımtanrı səviyyəsinə yüksələn, əfsanələşən real şəxsiyyət olmuşdur. Bəzi müasir tədqiqatçılar onun üç min beş yüz il bundan əvvəl dövran sürdüyünü söyləyirlər. Hər halda onun dövründə belə bir məzmunlu və həyati bayramın olması şübhəyə səbəb olmamalıdır. Məlumdur ki, Zərdüşt əkinçilik mədəniyyətinin yüksəldilməsinə, insanların güzəranının yaxşılaşmasına çalışmışdır. Bu amillərin, Novruz bayramının keçirilməsinə əsaslı təsir göstərməsi şəksizdir. Novruz bayramı zərdüştiliyin geniş yayıldığı Azərbaycan, İran, Orta Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və bir sıra başqa ölkələrdə çox-çox qədimlərdən keçirilmişdir.

Dahi Nizami «İsgəndərnamə»sində zərdüştilərin Novruz bayramını necə keçirmələrini zərgər dəqiqliyilə, qəlbə nüfuzedici bir tərzdə təsvir və tərənnüm edir. Kiçik bir parçadakı sehrli misralarda bayramın məzmunu gözlərin önündə bütün gözəlliyi və əzəmətilə canlanır:

Ər üzü görməmiş gəlinlər-qızlar

Evindən sevinclə dişarı çıxar.

Əllər al hənalı, üzlər bəzəkli

Hər yandan gəlirdi coşqun ürəkli.

Hər bir qıvrımsaçlı, gəlişi gözəl

Ayaq yerə döyər, şappıldadar əl.

Əlində sərv kimi güldən bir dəstə

Sərv də bənzərdi çiçəkpərəstə.

Hər il qızlar bu gün axıb hər yandan

Verərlər bu geniş işrətə meydan.

Bu ölməz misralardan tamamilə aydın olur ki, zərdüştilikdən üzü bəri gələn dövrdə geniş intişar tapan Novruz bayramı öz mahiyyətini, ifa tərzini, demək olar ki, olduğu kimi saxlamışdır. Bu da heç şübhəsiz, bayramın ulu keçmişlərdən yarandığını, əsrlər boyu yaşarılığını saxladığını söyləməyə imkan verir.

Bahar - Şimal yarımkürəsində astronomik yazın başlanğıcı - gecə ilə gündüzün bərabərliyi qovuşağında geniş icra edilən ən qədim xalq bayramıdır. Bu xalq şənliyi məzmunu, həyatiliyi, əhatəliliyi, qayəsi ilə başqa bayramlardan üstünlük təşkil edir. Əgər belə demək mümkünsə, Novruz bayramı xalqımızın tarixi bayramlarından həyatiliyilə və ifa tərzinə görə fərqlənir. Bu bayram həm də xalq bayramlarımızın bəzilərinin özülü - bünövrəsi, başının tacı - zirvəsidir. Bayramlar bayramı, şənliklər şənliyidir. Novruz bayramı xalqımızın çoxəsrlik tarixinin uğurlu yolçusu, onunla birgə inkişaf edən, qoşa qarıyan ayrılmazlığıdır. Xalqın həyat mübarizəsinin, yaşarılığının təsdiqi və təntənəsidir. Həyatilik, mənəvi zənginlik, əxlaqi kamillik, saflıq, bakirəlik dünyasıdır.

Bizim eramızdan əvvəl IX əsrdə xalqımızın tarixi və taleyilə bağlı olan Manna dövləti zəngin əkinçilik sahələrinə, yüksək mənəvi mədəniyyətə malik qüdrətli Şərq dövlətlərindən olmuşdur. Bu dövlətin əhalisi başqa qonşu dövlətlərlə birlikdə yaz bayramını təntənə ilə qeyd etmələrini ehtimal etmək olar. Bəlkə də bu dövrdən də çox-çox qabaqlar səsləşən Novruz bayramının Cəmşidin adı ilə bağlanması ilə əlaqədar bəzi mülahizələri xatırlatmaq maraqlı olardı.

Orta əsr müəlliflərindən Ə.Biruni «Asap əl-Baqiyyə» əsərində deyilənlərə əsaslanaraq belə bir fikir irəli sürür ki, Cəmşid bir sıra yerləri gəzdi-dolandı. Sonra Azərbaycana gəldi, taxt-tacı qəbul elədi. Əhali onu çiynində apardı. Günəşin şəfəqləri taxtın üzərinə düşdü. İnsanlar nurlu işığı gördü və həmin günü bayram elədi. Orta əsr Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyətini etnoqrafik baxımdan tədqiq edən M. Dadaşzadə bəzi mötəbər mənbələrə əsaslanaraq yaz bayramı ilə bağlı daha vacib bir məlumat verir. Onun məlumatından aydın olur ki, Cəmşid dünyanın seyrinə çıxmışdı. Elə ki, gəlib çatdı Azərbaycana taxta əyləşdi. Əhali şadlandı, sevindi və həmin günə yeni ildir dedi. Heç şübhəsiz, bu mülahizə bayramın tarixi deyil, eyni zamanda onun Azərbaycanla daha sıx bağlı olmasını söyləməyə imkan verir.

Belə bir fikir var ki, Novruz bayramı haqqında yazılı məlumat hələ eradan əvvəl VI əsrin əvvəllərinə aiddir. Zaman keçdikcə iqtisadi həyatda, sosial quruluşlarda, dini baxışlarda dəyişikliklər baş versə də, mənəvi mədəniyyətdə yüksəliş özünü göstərsə də, Novruz bayramının məzmunu dəyişməmiş qalmış, öz mahiyyət və təravətini demək olar ki, olduğu kimi saxlamışdır. Bu da heç şübhəsiz, mərasimin təbiətindən doğur, həyatiliyindən irəli gəlir.

İlk sinifli cəmiyyətin dağıldığı və feodalizm ictimai quruluşunun yarandığı bir dövrdə Azərbaycanda Atreopatena və Albaniya kimi qüdrətli dövlətlər olmuş, öz maddi və mənəvi zənginliyilə seçilmişdir. Eramızın III əsrindən təşəkkül tapan Sasani dövləti VII əsrə qədər davam etmişdir. Həmin dövlətin yarandığı və çiçəkləndiyi bir dövrdən Novruz bayramı ümumxalq bayramı olmaqla yanaşı, həm də rəsmi dövlət bayramı kimi yüksək səviyyədə qeyd edilmişdir. Qədim çağlardan Atreopatena və Albaniya həmin bayramı qeyd etmişlər. Lakin bir neçə əsr Sasani dövlətinin tərkibində olan Azərbaycan dövlətlərində də bu el şənliyinin geniş vüsət alması şübhəsizdir.

Sasani dövlətini rəsmi tanıyan, onunla iqtisadi, sosial və mədəni təmasda olan bir sıra Avropa ölkələri Novruz təntənəsilə əlaqədar hökmdarları yad edir, onlara qiymətli bayram hədiyyələri göndərirmişlər. VI-VII əsrlərdə yaşayan Sasani hökmdarı Xosrov Pərvizin zəmanəsində Novruz təntənəsinin daha böyük vüsət aldığı qeyd edilir.

Yeri gəlmişkən, bir maraqlı və vacib cəhəti də xatırlatmaq istərdik. Hələ orta əsrlərin qığzın çağlarında Azərbaycanla birlikdə bir sıra Şərq ölkələrində Novruzi adlı qeyri-müəyyən həcmli vergi toplanmışdır. Zahirən o qədər də məcburi səciyyə daşımayan bu mükəlləfiyyət varlılar, məmurlar üçün bahar bayramı ilə əlaqədar toplanılırdı. Ona görə də feodallar bahar bayramının daha geniş meydan almasına çalışırdılar.

Təbiətin oyanmasını, yazın şahlıq çağını özündə təmsil edən bahar bayramı xalqın təsərrüfat məişətindən, iqtisadi güzəranından yaranmışdır. Lakin müxtəlif əsrlərdə bu mərasimi bu və ya digər şəxsin adı ilə bağlamaq, ona dini don geydirmək istəyənlər də tapılmışdır. Onlar bu mərasimin həyatiliyi və tarixiliyini danmaq, izi itirməyə, dini ehkamlara qurban verməyə çalışmışlar. Azərbaycanda geniş tarixi dövrü əhatə edən orta əsrlərdə Novruz bayramı öz yaşarılığını, həyatiliyini və zənginliyini saxlamış və inkişafını davam etdirmişdir. Bu bayramın çalarları, mahiyyəti və incə mətləbləri haqıqnda böyük şairimiz Xaqani, dahi Nizaminin və ölməz Füzulinin incilərində təkrar-təkrar rast gəlirik. Həmin məlumatlar tarixiliyi, gerçəkliyi, səmimiliyi və həyatiliyilə insanı valeh edir.

1637-ci ildə Şamaxıda olmuş və Novruz bayramında iştirak etmiş alman səyyahı Adam Oleari bu münasibətlə yazır: «Astroloq stolun araxasından tez-tez öz üstürlabı ilə günəşi müşahidə edir, saata baxır, beləliklə günəşin gecə ilə gündüzün bərabərlik nöqtəsinə çatdığı anı müşahidə edirdi. Elə ki, gözlənilən dəqiqə çatdı, o ucadan yeni ilin gəlişini elan etdi. Dərhal yaylım atəşi açıldı. Şəhərin qala divarları və bürclərin hər yerindən gəraney çalındı, təbillər səsləndi. Beləliklə də böyük şənlik bayramı başladı».

Xalqımızın yüksək zövqü və bədii təfəkkürü xalq bayramlarında, el şənliklərində və rəngarəng əyləncələrində özünü aşkarlayır, onun mənəvi dünyasının təzahürünə, aynasına çevrilir. Novruz bayramının yaranışından üzü bəri şənlikdə mahnılar oxunar, rəqs edilər, yallı gedərlərmiş. Novruz bayramı ilə həmahəng səslənən, xalqın sevincinə səbəb olan, orta əsrlərdə Şərq aləmində geniş yayılan Novruz musiqi avazı olmuşdur. Xalqımızın Novruzu rəqs melodiyası da bayramla əlaqədar yaranmışdır. O da tarixdən məlumdur ki Novruzxan adlı müğənnilər bahar bayramı şənliklərinin yaraşığı olmuş, bu mərasimi vəsf etməklə dinləyicilərə sevinc, şadlıq bəxş etmişlər. Yəqin ki, tarixi bayram şənliklərində ibrətamizliklə dolu bayatı söyləmək, mahnı oxumaq və deyişmələrlə yanaşı, müxtəlif rəqslər, güləş, tutaş, dirədöymə, cıdır və onlarla başqa əyləncələr icra edilmişdir. Ulularımız demişkən:

Novruz gəlir, yaz gəlir.

Bahar gəlir, saz gəlir.

Novruz bayramı həm də od-atəş, yanar günəş bayramıdır. Havalar mülayimləşdikcə güllər-çiçəklər yarpaqlayır, çiçəkləyir, ləçək tökür. Bu zaman Novruzgülü, Novruz çiçəyi kimi göz oxşayan, könül xoşlayan zərif yarpaqlı, incə saplaqlı, xoş ətirli, kövrək qəlbli bitkilər öz adlarını bahar bayramından - Novruzdan götürüblər. Tər bənövşələr, yasəmənlər də baharla oyanır, ətir saçır.

Yeri gəlmişkən, buğdadan cücərdilən səməni haqqında da bəzi məlumatları xatırlamaq yerinə düşərdi. Novruz bayramının qarunquşu, ilk müjdəçisi və rəmzi hesab edilən səməni yaşıllıq, bolluq deməkdir. Bayram süfrəsinin yaşıl bəzəyi olan səməni təbiətin canlanması, dağlarımızın bəyaz libasını açması, çöllərimizin yaşıllığa qərq olması, meşələrin yarpaq atması, puçur tökməsinə işarədir. Eramızın I-II əsrlərində yaşayan yunan alimi Plutarx midiyalıların taxılı müqəddəs saydıqlarını və buğdadan ilin başlanğıcında «Omani» adlı yemək hazırladıqlarını qeyd edir. Şübhəsiz, onun bu mülahizəsinə əsaslanaraq buğdadan səməni göyərdilməsi və ləziz yemək hazırlanması ehtimalı həqiqətə daha yaxındır. Səməni sözünün daha dərin qatlarla əlaqələndirilməsi maraq doğurmaya bilməz. Şimali Hindistanda yaşayan qədim əhalinin işlətdiyi sanskrit dilində sumani - buğda deməkdir. Deməli sumani ilə səməni arasında bir yaxınlıq olduğu ehtimalı da ortaya çıxır.

Bizə belə gəlir ki, səməni Novruz bayramı ilə qoşa yaranmış onun dəyişilməz rəmzi kimi minillikləri ötüb keçmişdir. Səməni təkcə yaşıllıq deyil, həm də bolluq, bin-bərəkət, firavan həyat rəmzi kimi yaşamışdır. Səməni həm də ən ləziz bayram yeməyinin adıdır. Səməninin sıxılmasından və içinə un və ədviyyatın qatılmasından ləziz bayram xörəyi hazırlanır. Səməni halvası da qənnadı məmulatımızın ən ləzizlərindəndir. Səmənidən hazırlanan bayram yeməkləri həm də müqəddəs sayılır. Səməni yeməkləri bir qayda olaraq bayram ərəfəsində bişirilib süfrələrə qoyulur, qohum-əqrəbalara, qonum-qonşulara paylanırdı. Əziz yemək kimi, bayram hədiyyəsi kimi.

Səməni xalqımız arasında nəsilartırma rəmzi kimi də məlumdur. Bir qayda olaraq bayram günlərində uşağı olmayan qadınlar səmənini başında gəzdirər. «Ay bunu göyərdən Tanrı, bu gəlini də göyərt. Arzusunu kama yetir, mətləbinə, muradına çatdır. Əhdini, ümidini bitir» - deyərlərmiş. Ürəklərdə ümid, sevinc, fərəh anları şölələnər, göyərərmiş. Bayram şənliklərində səməni mərasimi icra olunar və ona uyar mahnı oxunar, rəqs edilərmiş. Xalqımız arasında indi də iki səməni melodiyasının ifası bu baxımdan xüsusi marağa səbəb olur.

Novruz bayramı XVIII-XIX əsrlərdə də tərənnüm edilib, poeziyamızda şəninə incə mətləblər qoşulub. Bu baxımdan M.P.Vaqifin misraları daha səciyyəvidir.

Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim,

Bizim evdə dolu çuval da yoxdur.

Bahar bayramı ilə əlaqədar H.B.Zərdabi, N.Nərimanov, Y.V.Çəmənzəminli və başqalarının əsərlərində qiymətli mülahizələr öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərində Novruz bayramına münasibət vaxtaşırı dəyişmişdir. Gah bu bayram keçirilmiş, gah da ona dini don geydirilərək unudulmasına, aradan çıxmasına təzyiq göstərilmişdir. Lakin xalqımız bu əziz bayramı həmişə yad etmiş, onu geniş miqyasda olmasa da, keçirməyə can atmışdır. Hal-hazırda məişətimizlə, mənəvi aləmimizlə bağlı bir sıra həyati məsələlərə yenidən baxılmış və mahiyyəti bərpa olunmuşdur. Belə adət-ənənələrimizdən, el şənliklərimizdən biri də Novruz bayramıdır. Bu bayramın geniş miqyasda keçirilməsi xalqımızın ürəyindən xəbər verməsinə və sevincinə səbəb olacağına əminik. Əminik ki, xalqımız yaşadıqca onun Novruz bayramı da yaşayacaq, öz təravətini daima saxlayacaqdır.

Teymur Bünyadov

akademik

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 20 mart.- S.6.