Böyük ədəbiyyatı

böyük xarakter yaradır

Müsahibimiz xalq şairi

Nəriman Həsənzadədir

- Nəriman müəllim, bəri başdan deyim ki, "Ədəbiyyat qəzeti"nin yaradıcı kollektivi sizə salam göndərib. Elə gün olmaz ki, sizinlə bərabər işləmiş Atababa müəllim, Xeyransa xanım, Elmira xanım sizi səmimi duyğularla xatırlamasınlar. "Ədəbiyyat qəzeti"nə başçılıq etdiyiniz illəri qızıl dövr adlandırırlar. Ötən günlərə heyifsiləndiklərinin, işlərin müşkül çağında "İndi hardan alaq Nəriman müəllimi?" - deyə sual etdiklərinin çox şahidi olmuşam…

- Sağ olsunlar. İndi cəmiyyətin ən çox kasadlıq çəkdiyi qədirbilənlik hissidi. "Ədəbiyyat qəzeti"ni mən həmişə öz doğma evim bilmişəm. Ömrümün-günümün ən gözəl anlarını yaşamışam o illərdə. Hərdən yada salanda rəhmətlik Əli Kərimin misraları düşür yadıma: "Necə xoşbəxtəmmiş, bir zaman, Allah! Necə xoşbəxtəmmiş xoşbəxt, nə xoşbəxt!". Bu xoşbəxtliyin bir əsas tərəfi də yaxşılıq duyğusuyla bağlıdı. Yəni bu gün mən "Ədəbiyyat qəzeti"ndə mənimlə bir yerdə çalışmış insanlarla üzbəüz gələndə, yaxud xatirələrini yad edəndə heç bir xəcalət duyğusu keçirmirəm, əzəlki mehribanlığı, xətir-hörməti necə var elə görürəm. İnsan ilk növbədə xeyirxah olmalıdı. Xeyirxahlıq hissi olmayan hökmdarı da bağışlamırlar. Unutmamalısan ki, səni öz doğma övladın da ölçür ki, görsün sən haracansan… Heç bir yaxşılıq itmir, deyilir. Bu, cəmiyyət qanunudur.

- "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin baş redaktoru işlədiyiniz illəri necə xatırlayırsınız?

- Məni bu vəzifəyə dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev təyin etmişdi. O vaxt Yazıçılar İttifaqında həm partiya təşkilatı katibi, həm "Azərbaycan" jurnalında poeziya şöbəsinin müdiri işləyirdim. Ədəbiyyat Fondunun direktoru vəzifəsini də katiblik mənə tapşırmışdı.

Yeni təyinatla bağlı Heydər Əliyevin qəbulunda olarkən onunla səmimi söhbət etdik. Təklif etdi ki, "bəlkə Yazıçılar İttifaqının partiya katibliyində də qalıb işləyəsən?"

Ona yalan vəd verə bilməzdlim. İki vəzifə ağır olardı. Yazıçılar İttifaqının mürəkkəb bir yaradıcılıq təşkilatı olduğunu özü bilirdi. Həmin görüşdə Heydər Əliyev mənə qəzet barədə qəzetçilik işiylə bağlı qiymətli tövsiyə və tapşırıqlarını verdi. O söhbətləri bu gün də minnətdarlıqla xatırlayıram. Heydər Əliyev ədəbiyyatımızı, yazıçılarımızı, mətbuatımızı, eləcə də mətbuat işçilərini qiymətləndirir, onların əməyinə, şəxsiyyətinə hörmət edirdi. Onun yanından insan böyüyüb çıxırdı. O böyük şəxsiyyətin böyük xeyirxahlıqla, səbir və təmkinlə dediyi qiymətli fikirləri mən o vaxt tezislər şəklində dəftərimə köçürürdüm ki, arada fikir ötürməyim.

Beləliklə, qəzeti demək olar ki, bu tezislər əsasında unudulmaz insanlarla birlikdə buraxırdıq. Heydər Əliyev "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin ideya müəllifi, birinci abunəçisi və oxucusu idi. O, qəzetin baş redaktorundan tutmuş, redaksiya heyətinə, əməkdaşlarına qədər hamısını tanıyan və hörmət edən Azərbaycan Respublikasının birinci şəxsiyyəti idi.

Belə şeylər heç vaxt unudulmur və təbii ki, zaman-zaman yada düşür.

- Nəriman müəllim, ulu öndərin fikirlərindən, qəzetlə bağlı tövsiyələrindən daha çox nələr qalıb yadınızda?

- O fikirlərin hər biri mənə əziz və unudulmazdır. Deyirdi ki, gündəlik işimizin həm müsbət, həm də mənfi cəhətlərini bütün reallığı ilə əks etdirmək lazımdır. Yazıçı mövqeyinizin aydın olmasına çalışın. Oxucu düzgün istiqamətləndirilməlidir. Bu proses çox incə və zərif olmalıdır. Fikirlər əsl yazıçı kimi, bədii sözün gücü ilə deyilməlidir. Şablona yer vermək olmaz…

Heydər Əliyevin tövsiyələridir: "Siz gərək özünüz bir-birinizin xeyirxahı olasınız… Qəzetdə gedən materiallarda üslub müxtəlifliyinə diqqət verin…Tənqid - kəskin, düzgün və xeyirxah olmalıdır. Tənqid əsəri yerə vurmaq, müəllifi öldürmək üçün yox, kömək üçün yazılmalıdır. Təəssüf ki, tənqid bəzən sinfi düşmənçilik yaradır. Sağlam şərait isə qalır kənarda… Azərbaycançılıq - yalnız adda yox, xarakterdə olmalıdır; "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti yaradıcılıq ittifaqlarının qəzetidir… "Literaturnaya qazeta"nı etalon götürün. Həmin qəzetin səhifələrində gedən materialların bəzilərini oxuyanda, elə bilirsən ki, ədəbiyyata aid material deyil, amma çox lazımlı və maraqlıdır. Çünki ədəbiyyatçı mövqeyindən yazılıb; tariximizi, ədəbi irsimizi daim diqqət mərkəzində saxlayın; bu gün ölkəmizdə gedən hərəkat qəzetdə öz əksini tapmalıdır. Qəzet ictimai-siyasi hadisələrdən kənarda qala bilməz; Azərbaycan dilinin gözəlliyi məsələsi ayrıca bir səhifədir. Bu, qəzet səhifələrində öz parlaq ifadəsini tapmalıdır; tərcümə əsərlərinin dili ağırdı, zəifdi, oxumaq olmur. İkrah hissi oyadır. Kim gəldi tərcümə edir. Bu, düzgün deyil. Ümumiyyətlə, ədəbi dil barədə çox az danışılır. Dil mədəniyyəti, ədəbi dil, tərcümə dili barədə söhbətlər keçirmək lazımdır. Bu, böyük problemdir; qəzet tərcüməçi kadrların yetişməsinə kömək məqsədilə materiallar verməlidir; keyfiyyət məsələsi birinci yerdə olmalıdır; tənqid obyektiv, köməkedici olmalıdır. Şit, hədsiz təriflərdən qaçın - "görkəmli", "böyük" kimi epitetləri nəzərdə tuturam. Həm də bu epitetlər alimlər haqqında deyilir; materiallarda forma rəngarəngliyinə, təqdimat yeniliyinə fikir verin; işləməyən işçiləri azad edin, qəzetin səhifələrində ədəbiyyatın inkişafına xidmət edən diskussiyalar açın, abidələrin qorunması və tariximiz barədə verdiyiniz materialları davam etdirin; qəzetlər gərək bir-birini təkrar etməsin, səriştəsi olmayan adamları qəzetə yaxın qoymayın. Çalışın subyektivlikdən uzaq olun. Bu, böyük xəstəlikdir. Hamıya elə gəlir ki, o böyükdür. Hədsiz təriflər deyilir. Bundan kənar qaçın, gənclərə geniş yer verin…

Heydər Əliyev öz tövsiyələrində münasibətini belə ifadə edirdi və göründüyü kimi onun bu fikirləri indinin özündə də aktual olaraq qalır. O böyük şəxsiyyətin bizə göstərdiyi etimaddan ruhlanaraq biz hətta sovet dövrü kiril əlifbasından əlavə, qəzetimizi latın qrafikası ilə Türkiyə üçün, əski əlifbada Cənubi Azərbaycan üçün də buraxmağa başladıq.

Fikrim var idi ki, qəzetin ayrıca kitabını da nəşr edək. Redaksiyanın öz gəliri hesabına kvartalda bir dəfə qırx səkkiz səhifəlik kitablar buraxmağı planlaşdırmışdıq.

Yazıçı dostlarımız da, oxucularımızın yaşlı nəsli də etiraf edərlər ki, qəzetimiz çox böyük kütləvi tirajla çap olunurdu.

- Bütün bunlara baxmayaraq sizə mane olmağa çalışanlar da olub…

- Hə, işlərimiz yarımçıq qaldı… Sənə qurban, Yazıçılar Birliyinin katibliyindən bildirdilər ki, qəzet KP MK-nın Bürosunda müzakirə olunacaq. İndi bəlkə də bu, sadə görünür. Amma o zaman qəzetin Büroya çıxarılması həm məsuliyyətli, həm də riskli bir hadisəydi. Cəmi altı ay idi ki, Baş redaktor vəzifəsində işləyirdim. Di gəl nədənsə qəzetin üçillik fəaliyyəti müzakirə olunacaqdı. Gündəlikdə məsələnin adı beləydi: "XXV partiya qurultayı və qarşıda duran vəzifələr". "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti partiya qəzeti deyildi. Buna baxmayaraq müzakirə başladı. Dedilər ki, qəzet zəif çıxır. Ümumi mənzərə aydın idi. Sözü mənə verəndə dedim ki, yoldaş Əliyev, çıxış üçün mənə çox az vaxt verilib, deməli sözümsə çoxdu. Dedi: "İstədiyin qədər danış". Problemlərdən söz açdım. Əslində redaksiya işçilərinin fikirlərini çatdırdım. İttifaqın rəhbərliyi etiraz etdi: Mərkəzi Komitənin Bürosu stol, mebel yeri deyil… Ola bilsin "İzvestiya" qəzetinin stolu, mebeli yoxdu, ancaq o cürə qəzet buraxırlar".

Heydər Əliyev cavab verdi: "Bəs problemləri burada deməyib harda desin?"

Müzakirə gərgin keçirdi. Hamı Birinci katibin son qərarını gözləyirdi. Haradansa mənim yadıma Nitsşenin bir fikri gəlib düşmüşdü: "Gördün biri yıxılır, sən də arxadan itələ, qoy tez yıxılsın".

Konfisi ilə başqa söz deyirdi: "Özünə rəva bilmədiyini başqasına da rəva bilmə".

Altı ay əvvəl Heydər Əliyev məni Baş redaktor təyin edəndə demişdi ki, siz gərək özünüz bir-birinizi qoruyasınız, bir-birinizə xeyirxah olasınız.

Ən böyük xeyirxahımız ayağa qalxdı, adəti üzrə kostyumunun yaxasını və qalstukunu düzəltdi: "Mən "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetini oxuyuram - dedi. - Qəzet yaxşı çıxır".

Ortaya dərin bir sükut çökdü…

Qədim yunan sərkərdəsi Aqesilaydan soruşurlar ki, ədalət yaxşı şeydi, yoxsa igidlik? O, ədaləti üstün tutur: "Bizdə ədalət olsaydı, - deyir - igidlik bizim nəyimizə lazım idi?"

Mən bunu Büro iclasında gördüm. Bizim qəzetin müzakirəsində ədalət zəfər çaldı. Çünki Heydər Əliyev ordaydı. O olan yerdə də ədalət olurdu.

Qəzetin işinə müdaxilələr bir də doxsanıncı illərin məlum olayları zamanı yenidən başladı. Əbdülrəhman Vəzirov qəzetimizdə Meydan mitinqlərindən gedən şəkilləri pisləyirdi. İşdən çıxarılmağıma səbəb də tapıldı - Nəriman Səfərəliyev adlı kənar müəllifin Baqramyan soyadlı məmurun Bakıda, birinci fəxri xiyabanda dəfn edilməsinə etiraz edən məqaləsi bizdə dərc olundu. Vəzirov zəng açıb məqalənin çapına görə məni milli ayrı-seçkilikdə ittiham etdi. Ərizəmi yazası oldum. Eyni zamanda da Yazıçılar İttifaqının yeni nizamnaməsi də mənim işdə qalmağıma imkan vermirdi. Yazıçıların növbəti plenumunda işdən azad olundum. Bu, o vaxt idi ki, Azərbaycanda Müstəqillik Aktını ilk imzalayan deputatlar sırasında Heydər Əliyevdən sonra mənim də adım var idi. Əlbəttə, bu, mənim imzamı şərəfləndirirdi.

Yeni iş axtarışımda Yazıçılar Birliyinin sədri, xalq yazıçısı Anarın zəhməti çox oldu. Prezident Aparatına, əlaqədar vəzifə sahiblərinə dəfələrlə, günlərlə zəng vurmuşdu. O vaxt da ona təşəkkür etmişdim, indi də böyük hörmətim var.

- Mənzili heç zaman kəsə olmayan bir ömür boyunca "adlar yolumuzda çıraq olurlar" şükranlığına tapınıbsınız. Sizinlə görüşə xalqımızın böyük oğlu Nəriman Nərimanovun əzəmətli heykəli önündən keçib gəldim. Bilirəm ki, ömrü boyu böyük adaşınızın adını uca tutub, sevərək tərənnüm edibsiniz. Bu barədə "Mənim ədəbi taleyim" kitabınızda yazdıqlarınız da var…

- Hələ o kitabdan çox-çox illər öncə Nərimanov haqqında yazdığım poema və pyesdə də bu böyük şəxsiyyət haqqında olan düşüncələrimi ifadə etməyə çalışmışam. Milliyyətcə türk olması bolşevik Nərimanovun parlaq ömür yolunda böyük maneə olmuşdur. Silahdaşları onun türk böyüklüyünü heç vaxt sinirə bilməmişdilər.

Atam Gürcüstanla sərhəddə yerləşən Poylu dəmir yolu stansiyasında işləyirmiş. Kürün üstündən keçən dəmir yol körpüsü iyirminci illərdə yandırılanda Nəriman Nərimanov da Bakıdan Poyluya, hadisə yerinə gəlibmiş. Atam ona bələdçilik edib. Anam da, atamın yaşlı fəhlə yoldaşları da bu barədə mənə danışardılar. Hələ adımı da anam sonralar dəyişdirib Nəriman qoymuşdu. Bu adın cazibəsi həmişə mənim ömür yolum üstündə istiqamətverici mayaka dönüm. Bu adın işığı mənim Heydər Əliyevlə tanışlığıma qapı açdı. O zaman mənim 27-28 yaşım var idi. Nəriman Nərimanov haqqında poema yazmaq istəyirdim. Arxiv sənədləri ilə tanış olmağa icazə vermələri üçün "KQB"yə məktub aparmışdım. Nüfuzlu bir yazıçı mənə demişdi ki, Nərimanovdan əsər yazsan başın ağrıyacaq. Get, "Neft daşları"ndan yaz, Komsomol mükafatı al. Qərəzli deməmişdi. O zaman KQB-də məsul vəzifədə çalışan Heydər Əliyevlə görüşüm nigaranlığıma son qoydu. Nərimanovun arxiv materialları ilə tanış olmaq istəyimi alqışladı. Dəyərli tövsiyələrini verdi. Beləliklə mən Müsavatın arxivinə daxil olan ilk şair oldum.

Poemanı yazdığım müddətdə hələ Mikoyan Moskvada, Kremldə, o biri mikoyanlar isə Bakıda sağ idilər. Rəhbər vəzifələrdə çalışırdılar. Ancaq Heydər Əliyevin münasibəti məni bu poemanı yazmağa ruhlandırdı. Bu əsər mənim ədəbi taleyim idi. Böyük dyğularla yazdım. Təəssüf ki, kitab halında çap ediləndə min dörd yüz misrasını ixtisar etdilər. Xalq yazıçısı Qılman İlkin və kitabın redaktoru, şair dostum Eyvaz Borçalının səylə müdafiə etmələri belə kömək etmədi. Bir görüş zamanı artıq Azərbaycana rəhbərlik etməyə başlamış Heydər Əliyevə "Nəriman" poemasının qlavlit tərəfindən ixtisar edildiyini söylədim. Göstəriş verdi ki, poema necə yazılıbsa, eləcə də çap edilsin… Ancaq qlavlit ixtisar etdiyi hissələri "itirmiş", yox etmişdi. "Nəriman dedikcə nərimanlaşıb, özüm də dəyişdim bu neçə ildə" - misralarıma görə mənə irad tutub tələb edirdilər ki, "Nərimanovlaşmaq" yox, "Leninləşmək" lazımdır.

- Bu cür aqibət yəqin ki, "Bütün Şərq bilsin" pyesinizin tamaşasından da yan keçməmişdi?

- Kiçik bir detalı xatırlayıram; Akademik Milli Dram Teatrında bu pyesin tamaşasıydı. Respublikaya rəhbərlik edən ulu öndər də tamaşaya baxmağa gəlmişdi. Təbii ki, rəhbər vəzifədə olan bir çox rusbaşlılar, erməni əsillilər də var idi. Nərimanov rolunda çıxış edən xalq aristi Məlik Dadaşov monoloq dediyi bir yerdə, birdən "yaşasın böyük rus xalqı, rus xalqına eşq olsun" kimi pyesdə olmayan sözlər işlətdi. Tamaşanın baş rejissoru Mərahim fərzəlibəyovla səssizcə baxışdıq. İndi dünyasını dəyişmiş dostumuz Məlik Dadaşov sonradan danışırdı ki, səhnənin ortasında Azərbaycan, azadlıq, neft, millət haqıqnda misralar deyəndə Büro üzvlərindən ikisi üzümə elə sərt baxdı ki, özümü itirdim, deyəcəyim sözləri unutdum, məcbur olub özümdən əlavələr etdim.

- Şeirlərinizin birində "Bir insan ömrünü girov qoymuşam, bir şair ömrünü yaşatmaq üçün" yazıbsınız. Sizcə, Cek London demiş, oyun yanan şama dəyərdimi?

- Rəhmətlik Məmməd Səid Ordubadi deyərdi: "Necə ki, dişimiz vardı - yemək yoxuydu. İndi yemək var, diş yoxdu". Şöhrətin istisi, yaşın soyuğu tərs kimi ikisi bir yerə düşüb. Sənə qurban, nə yaxşı ki, bütün ömür-gün hesabatımın sonu təsəlliylə bitir.

Bilmirəm bir ömrü yaşamışammı,

Ya heç yaşamağa başlamamışam?!

Bəlkə yüz ilim var hələ qabaqda,

Bəlkə bircə həftəm qalıb o vaxta?..

Tale var… Bu tale ömrümün, günümün ən ağır, ümidsiz vaxtında məni böyük xeyirxahım Mir Cəlalla görüşdürdü. İki ali məktəb bitirmişdim, ancaq iş tapmırdım. Mir Cəlal böyük bir insanpərvərliklə "iş axtarma, adam axtar; adam da mən!" - deyib qabağa durdu. Xeyirxahım oldu. Məni xilas elədi. Əyyub Abbasovdan xahiş etdi ki, mənim kitabımın iki çap vərəqini kəsib, əvəzində Nərimanın kitabımı nəşr etsinlər. Gəncəli yazıçı Qərib Mehdiyevin kitabı da Mir Cəlalın bu xeyirxahlığı hesabına işıq üzü görmüşdü.

İnsan, xüsusilə də şair və yazıçı gərək xeyirxah olsun. Səməd Vurğun kimi, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal kimi… Mən indi də ata əvəzi olan bir insanın verdiyi tarixi bir evdə yaşayıram. Təəssüf ki, onun əvəzsiz yaxşılıqlarının qarşılığını verməyə gecikdim. Heç özü də etdiyi yaxşılıqlara heç vaxt əvəz gözləmədi. Yaxşılıq onun təbiətində idi. Müdrikliyi onun özünə ucaltdığı heykələ dönmüşdü. Sovet dönəmində ziyalıların tez-tez "görəsən gələcəkdə Kirovun heykəlinin yerində kimin heykəli ucaldılacaq?" sualının ən doğru cavabını Mir Cəlal vermişdi: "Hər kim o heykəli götürə bilsə, yerində onun da heykəli ucaldılacaq". Taleyimin uğura açılan qapıları o böyük insanın adıyla bağlıdı. Doğru danışmağı çoxu ar bilir. Ancaq gərək belə olmasın. Heç unutmuram, ustad yazıçı bir dəfə evimə qonaq gəlmişdi. Yola salanda ayaqqabılarını geyməsinə kömək etmək istədim. Bunu görən dostlardan biri mənə irad tutdu. Ancaq elə deyil axı! Sənə edilən yaxşılığın qarşılığında imkanın çata biləni niyə etməyəsən? Bu, ehtiram duyğusudu, milli mentalitetdən gələn bir ali hissdi. İnsan gərək səmimi olsun, yaxşılığı itirməsin. Rəsul Rzanın, Nigar Rəfibəylinin yaxşılığını necə unuda bilərəm? Anamın yas yerinə icazəsiz getdiyim üçün hərbi hissənin komandiri məni tribunala vermək istəyirdi. İki-üç il cəza gözlənirdi. O böyük insanlar məni xilas etdilər. Bunu necə unudum? Necə deməyim?

Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi ləğv ediləndə nazir müavini kimi mən də işsiz qaldım. Artıq Mir Cəlal dünyada yox idi. Ancaq dünya Mir Cəlalsız deyildi. Günün birində Hafiz Paşayev mənə dedi ki, Arif müəllim sizi çağırıb, get gör nə deyir. Getdim. Mehribanlıqla qarşılayıb iş təklif etdi. Bu yaxşılığı necə unudum, necə anmayım? Yaxşı adamlar olmasa cəmiyyət dağılar, ümidlər sönər. Hə, qoy Əsgər dayıoğlu bir stəkan samovar çayı süzsün, mən də bir dişləm "tvaroq" götürüm. Samovar dayıoğlunun şah əsəridi. Mir Cəlal müəllim deyərdi ki, çay ən yaxşı içkidir. İçək və xatırlayaq (zarafata salıb bir az əvvəl etdiyi bazarlığı xatırladıram. Özünəməxsus təbəssümlə gülümsünür): Sənə qurban, məni karıxdırdınız, çaşıb satıcı qıza deyirəm ki, mənə turş qənd ver…

- Hüseyn Arifin yox günü… Bə lətifə belə yaranır də…

- Demə, demə! Qəribədi, bu əhvalatlar Hüseyn Arifin adına söylənəndə yaxşı səslənir, sənin-mənim adıma səslənəndə alınmır. Nizami Cəfərovla görüşəndə tez-tez xatırlayırıq…

- Yeri gəlmişkən, Nizami müəllimi də "Ədəbiyyat qəzeti"nə siz dəvət etmişdiniz…

- "Ədəbiyyat qəzeti"ndə Nizami işləməyib kim işləyəcəkdi ki? Ancaq bir az çətin oldu. Deyirdilər çox cavandı, yerlibazlıq kimi başa düşəcəklər. Təkcə Anar mənə dəstək verdi. Nizaminin gəlişi "Ədəbiyyat qəzeti"ndə yeni mühit yaratdı. Böyük iş gördü. O mənlə, mən də onunla nəfəs alırdıq. O, azad, sərbəst xarakteriylə mənə doğmalaşdı. Biz o zaman qəzetdə adi fotoşəkli boş yeri doldurmaq üçün yox, bədii material, əsər kimi verirdik. Qəzetin maketi olmalıdı. Əvvəlcədən bilməlisən ki, nəyi və niyə çap edəcəksən. Bu baxımdan, Nizami məni çox yaxşı anlayırdı. Rəhmətlik Fərman Kərimzadəni, Sabir Əhmədovu, Nadir Cabbarovu, Vidadi Məmmədovu heç unutmuram. Seyran Səxavət, Sabir Rüstəmxanlı, Ayaz Vəfalı, Atababa İsmayıloğlu kimi talantlı insanlar işləyirdilər. Sonralar Əliağa Kürçaylı xahiş etdi ki, qoy Sabir Rüstəmxanlı "Yazıçı" nəşriyyatında mənimlə işləsin. Zövqü, ədəbi prinsipiallığı vardı. Bu adamlar bir-birinə söykək idilər. Bir-birinin ədəbi uğurlarına sevinirdilər. Heç kəs özünü klassik hesab etmirdi. Tam sərbəstlik yaratmışdım işdə. Hər kəs öz işini bilirdi. Səhifələrin yiyəsi şöbə müdirləri idi. Bir həftə əvvəl bilirdik ki, növbəti həftə nələri dərc edəcəyik! Heç kəs heç kəsin işinə darılmırdı. Yaradıcı insan qələm dostunun uğuruna sevinməlidi. Bu yaxınlarda Eyvaz Borçalının Lermontovdan, Puşkindən tərcümələrini oxumuşam. Eyvaz Lermontovu da, Puşkini də Azərbaycan dilində gözəl "danışdırıb". Mən buna necə sevinməyə bilərəm? Zəng edib özünə demişəm.

Türkiyədə İlyas Əfəndiyevin əsəri tamaşaya qoyulmuşdu. Böyük zalda iynə atsan yerə düşməzdi. Boş yer yox idi. Hətta böyük yazıçının oğlu, professor Timuçin Əfəndiyev belə ayaqüstə qalmışdı. Dilxor idi. Dedim: "Sevinmək lazımdı, bu, İlyas Əfəndyiev sənətinə olan marağın nəticəsidi, təbrik edirəm". Qələm adamının xarakteri olmalıdı. Bu xarakter Lermontovda olub. Bu xarakteri Qaysın Quliyevdə görmüşdüm, Mustay Kərimdə görmüşdüm. Böyük sənətkarlar idilər. Bizi - Azərbaycanı çox istəyirdilər. Mustay Kərimlə on gün bir yerdə poeziya festivalında iştirak etmişəm. O on günün onunda da Mustay başqırd, mən Azərbaycan dilində danışdıq. Ayrılanda dedim ki, Mustay, bu on gündə mən sənə qulaq asdım, dediklərindən doymadım, ancaq açığı heç nə başa düşmədim. O da gülüb eynən mənim kimi dedi. Başa düşməmişdik, amma doğmaydıq… O doğmalığı unutmuram - necə ki, Xəlil Rza Ulutürkün gülüşlərini unuda bilmirəm. Onun gülüşü adamı təmizləyirdi, bir özgə dünyası vardı. İlyas Əfəndiyevi unutmuram. Əvəzsiz adam idi. Yeganə insandı ki, Yazıçılar Birliyinin katibliyindən öz ərizəsi ilə çıxıb getdi, dedi mən oturub əsərlərimi yazacam. Bunu kim edə bilərdi?

Rəhmətlik Süleyman Rəhimov bir dəfə mənə dedi ki, kürəyini kürəyimə söykə: "Bax mənim də boyum sənin boyun kimi uca idi…" Yəni, illər, hadisələr adamı belə əyir. İndi tez-tez xatırlayıram o səhnəni. Hərdən gəncəli alim fuad Əliyevin bağışladığı bu samovardan çay süzüb içə-içə o anları xatırlayıram. Düşünürəm ki, biz İstiqlal savaşına çıxan zaman humanitar yardım üçün çıxmamışdıq, sənə qurban. Bu, ləyaqət məsələsidi. Ləyaqəti olmayan insanın vətəndaşlığına inanmaqmı olar?

- Nəriman müəllim, Montenin sözləridi ki, "həyat səhnəsində hər kəs hoqqa çıxarıb namuslu adam rolunu oynaya bilər. Lakin qəlbin dərinliklərində istədiklərini edə bildiyin, qapısı hamının üzünə bağlı olan pünhan, xəlvət bir guşədə təmiz, namuslu olaraq qalmaq bütün mümkün ləyaqətlərin ən alisidir". Sizcə bu ali hiss cəmiyyətimizi bütün qapsamıyla əhatə edə bilirmi?

- Sənə qurban, xalqımız əsrlər boyu azadlıq mücadiləsi aparıb öz müstəqilliyinə qovuşdu. Müstəqillik xalqın ləyaqətidi. Ədəbiyyatımız bu istiqamətdə bütün zamanlar boyu mücadilə aparıb. Bu, ədəbiyyatımızın ləyaqətidi. Ancaq bəzən adam elə məyusedici hallarla qarşılaşır ki, ədəbi sözün gücsüzlüyünə heyfi gəlir. O yerdə ki, hər nazirin özünü bir klassik, ağa kimi aparması faktıyla üz-üzə qalırsan, dövlətçiliyin ağır yükünü çəkən insanların haqqı önündə xəcalət çəkir, sınır, inciyirsən. Bu cür həyat reallığından bəzən kifayət qədər nüfuz sahibi olan bir insan əziyyət çəkirsə, gör adi, sadə insanların vəziyyəti nə halda olur… Mən bunları mətbuat və informasiya nazirinin müavini işlədiyim vaxtlarda daha çox hiss etdim. Bir ay iyirmi gün müddətinə əlli səkkiz adda dərslik çap etdirdim. Pul yox idi. Ərkim çatan insanlara ağız açası oldum. Sağ olsun xalq yazıçısı Elçin, arxam-köməyim oldu. Gördüyüm işləri təqdir etdi, köməkliyini əsirgəmədi.

- Yaradıcılığınızı şərtləndirən başlıca məziyyət ənənəylə novatorluğun vəhdətidi. Bu qəlib sizi sıxmır ki?

- Qətiyyən! Ədəbiyyat süddən, sümükdən gəlir. Mənim anam kəlağayılı bir muğam idi, muğamat da öz doğmaca anam idi. Anam muğamatı öyrətdi mənə, muğam da Üzeyiri tanıtdı. Hər millətin öz xörəyi, adət-ənənəsi var, sifəti var. Mənim xalı anam, muğamat anamdan gələn mənə doğmadı. Sən tərəkəmə oğlusan. Yüzlərlə quzunun öz anasını tanıyıb onu əmməsi səhnəsini çox görübsən. Nəylə tanıyır? - Doğma ətri, qoxusu ilə. İnsan da elədi. Gəncəyə gedirəm, gözüm Qərib Mehdini, Bahadur Fərmanı, Sahib Axundlunu, Məmməd Alimi axtarır, niyə? Ona görə ki, mən onların qoxusunu, ruhunu tanıyıram. Almaniyada əməliyyat olundum, yanımda Simax Şeydanı gördüm… Ruh doğmalığı çəkir adamı. Sənət də elədi. Dildə islahat aparmaq, təhsildə, təlimdə islahat keçirmək ehtiyat tələb edir. Bunun arxasında milli mentalitet dayanır. Bizdə ədəbiyyat var, ədəbiyyatın ideoloji təhlili yoxdur. "Bir gəncin manifesti"ndə deyilən "İtə ataram, yada satmaram" fikri, etirazı yadındadımı? Bu, milli xarakter məsələsidi. O bir cümləlik fikir xalqın böyük bir təbəqəsinin milli ruhunu tərbiyə etdi. Ədəbiyyatın əsl qayəsi budu. Bəxtiyarın "Gülüstan"ı, Şəhriyarın "Heydər babaya salam"ı eyni missiyanı həyata keçirdi.

İmamverdi Əbilovu yaxşı tanıyırsan. Bütöv bir dövrün salnaməsidi. Neftçalada yaşayıb-yaradır - milli dəyər etalonu kimi. O, təbiət hadisəsi olan bir insandı. Səmimidi, ürəyi var. Təqdir edir, nöqsan axtarmır. Çünki yaxşı adamdı. Eləcə də professor Qəzənfər Paşayev. Elə bil bu adam xeyirxahlıq üçün doğulub. Belələrinin uzun ömür yaşamalarının səbəbi də budur. Ona görə ki, kiməsə həsəd aparmırlar, kin saxlamırlar, xeyirxahlıq mələyi kimidirlər. "Ədəbiyyat qəzeti"ndə mənimlə bərabər çalışan insanların hərəsi bir cür yaxşı idi. Hər kəsdə yaxşı bir cəhət var. O yaxşı cəhəti inkişaf etmək, böyütmək lazımdır. Ədəbiyyatın başlıca məramı da elə budu. Bayaq Vidadi Paşayevin adını çəkdim - yaxın günlərdə yuxuda gördüm, durub ağladım, sənə qurban. Ünsiyyətcil adam idi. Ünsiyyət üçün doğulmuşdu. Çox yazmadı, ancaq yazmamağıyla da bir yazıçı idi. Hələ Eldar Baxış… Hayıf ondan. Təvazökar və istedadlı idi. Tariximizi bilirdi. Lermontov xarakterli bir gənc idi. Rəhmətlik Tofiq Mahmudu o gün yuxuda görmüşəm. Məni kimdənsə xilas edir, "şairdir, ona dəyməyin" - deyirdi. Ruhu şad olsun. Dostum Abbas Abdulla, Camal Yusifzadə, Umud Rəhimoğlu, Əsəd Məmmədov öz işlərini bilən istedadlı insanlardı. Xətir-hörmətlə işlədik. Öz ata evimiz bildik "Ədəbiyyat qəzeti"ni.

- Gənc yazarlarımıza sözünüz…

- Heç vaxt unutmadığım bir fikir var: "Yaratdığın obrazı gözünlə gör, əlinlə tut, nəfəsini hiss et. Bir sözlə, gör, tut, hiss et!" Tarixi bilmək lazımdı. Çində tarix bu gündü, yəni bugünkü nəsil üç min il əvvəlin yazısını sərbəst oxuya bilərlər. Bizdə isə əlifba dəyişikliyi böyü tariximizə, ədəbiyyatımıza çat salıb. 118 il Gəncənin adı yasaq edilib. 118 il ha! Sisyanov əmr veribmiş ki, kim "Gəncə" sözü işlətsə bir manat gümüş pul cərimə verəcək. Gəncəlilər gəlib deyirmişlər ki, alın, bu sizin bir manat gümüş pulunuz, götürün, ancaq biz "Gəncə" - deyəcəyik. Bu, millətin ruhudu. Gərək ruh qoruna. İndi İçərişəhərdə mehmanxana - filan tikirlər, yermi qəhətdi? Xatirələr silinir, bu, yolverilməzdi?

- Tənhalıq sizi sıxmır ki?

- Yaralı yerimdi. Ən dahi yalançıya dönmüşəm. Qızım zəng edir ki, yeməyin varmı? - var - deyirəm. Oğlum da elə… Allah canlarını sağ eləsin. Gələndə hərəsi bir adla bir əşyaya sahiblənir, evimi ləzzətlə talayırlar (gülümsünür). Onlardan başqa kimim var?

Kim ki, dərddən qaçır, o dərdə qaçır,

Dedim eşitmədi kara dərdimi.

Bir pərdə bağlayır, bir pərdə açır

Barmaqlar saydıqca Sara dərdimi.

Dərdi kitablardan oxuyanların nə dərdini soruş, nə dərd de ona… Səni çox istəyirəm Sərvaz, zəhmətkeşliyini alqışlayıram. Biz tələbə yoldaşlarıyıq. Mən xeyli səndən əvvəl Gəncə Dövlət Universitetini bitirdim. Sonra siz gəldiniz… Durur Gəncədəki bizim institut. Sağlıq olsun, yaxın günlərdə yığışıb gedərik. Mütləq. Burnumun ucu göynəyir Gəncə üçün. Rəhmətlik Mürşüd Məmmədov, Altay Məmmədov, Sabir Əliyev vardı Gəncədə. Xatırlamaq, anmaq lazımdı. Xatırlamaq özü böyük məktəb, böyük mədəniyyətdi…

Söhbətləşdi:

Sərvaz Hüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 16 may.- S.1; 8-9.