İngilis modernist yazarı Devid Herbert Lorens

Həyat və insan konsepsiyası

“Ağlımız yanıla bilər, amma qanımız nə hiss edirsə, nəyə inanırsa, nə söyləyirsə hər zaman həqiqətdir”

XX əsrin əvvəllərində insan və həyat probleminə yeni istiqamətdən nəzər salan Qərb fəlsəfəsinin bədii ədəbiyyata ideya baxımından güclü təsiri ədəbi yaradıcılıqda yeni təfəkkür sistemi müəyyən etmiş oldu. O cümlədən, özünəməxsus fərqli düşüncə, yaradıcılıq metodu ilə səciyyələnən modernizm ədəbi cərəyanının da ideya mənbəyi kimi XX əsr Qərb fəlsəfi fikri çıxış etməkdə idi.

İdeoloji əsasını Z. Freydin, F. Nitsşenin, A.Berqsonun fəlsəfi fikirləri təşkil edən ingilis modernist ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri C.Coys, T.S.Eliot, D.H.Lorens, O.Hakisli şəxsiyyət və həyat probleminə bəzən anlaşılan, bəzən isə dərk edilməyən duyğulara sahib insanın gerçək aləmlə qarşılıqlı münasibətləri müstəvisində nəzər salmışlar. Bu yazarlar əsərlərində özünü bəzən reallıq prinsiplərinə tabe etməyə çalışan, bəzən isə gerçəklikdən uzaqlaşan, dumanlı arzular, anlaşılmaz hisslər burulğanında tənhalaşan, mənən məhv olan insanların faciəsini təsvir etməklə insan və həyat, fərd və cəmiyyət, şəxsiyyət və mühit problemlərini həll etməyə çalışmışlar.

Devid Herbert Lorens (1885-1930) Qərb fəlsəfəsindən əxz etdiyi bir sıra müddəaları öz müşahidələri, bir çox həyati problemlərlə bağlı şəxsi mülahizələri ilə zənginləşdirərək orijinal bir təfəkkür sistemi ilə çıxış etmiş oldu. Onun həyat, insanın daxili aləmi, bir varlıq olaraq mahiyyəti, qadın, müasir dünya və s. barədə orijinal düşüncələri yazarın fərqli ədəbi-fəlsəfi konsepsiyasını, filosof, psixoloq olaraq dünyagörüşünü geniş şəkildə əks etdirməkdədir.

Məlum olduğu kimi, alman filosofu F.Nitsşenin həyat fəlsəfəsi bədii ədəbiyyatın ideya sferasında hərəkətverici düşüncə axını yaratdı. Bütünlükdə, ideya əsasında “əbədi qayıtma”, “fövqəlinsan”, “amirlik iradəsi” konsepsiyaları dayanan nitsşeçilik bədii ədəbiyyatın fəlsəfi əsasında aparıcı düşüncə qatlarından birinə çevrilə bildi.

D.H.Lorens F.Nitsşenin “əbədi qayıtma” konsepsiyasından çıxış edərək öz orijinal düşüncələri ilə həmin fəlsəfi ideyaları genişləndirməyə nail oldu. Belə ki, D.H.Lorens mənsub olduğu zaman çevrəsində insanların faciəli taleyini doğuran müharibə və qırğınların, iqtisadi tənəzzülün əsas səbəbi olaraq, digər yazar və filosoflar kimi humanizm böhranını əsas amil hesab edirdi. Lakin bir çox müasirlərindən fərqli olaraq D.H.Lorens həmin humanizm böhranını törədən amil kimi insanın daxilindəki irsi, genetik, bioloji amillərlə yanaşı müasir sivilizasiyanı da diqqət mərkəzinə çəkir. D.H.Lorensə görə, texniki tərəqqi cəmiyyəti nə qədər irəli aparırsa, insanın mənəviyyatına o qədər zərbə vurur, onu təbii xoşbəxtlikdən məhrum edir. Müasir insanın faciəsini doğuran əsas səbəblərdən biri kimi texniki tərəqqini, sənaye sivilizasiyasını görən D.H.Lorens cəmiyyətdə hər şeyin mexanikləşdirilməsinə, sənayenin bir çox sahələrində maşınların insanları əvəz etməsinə qarşı çıxır, insanı ikinci plana keçirən tərəqqiyə etiraz edirdi. D.H.Lorensə görə, müasir sivilizasiya insanın ruhi həyatında məhvedici rol oynayır, çünki həmin mədəniyyət və inkişaf insanın təbii instinkt və emosiyalarının qarşısını alır, sıxışdırır ki, bu da insanın varlığını dəyişir, onu azadlıqdan məhrum edərək mexanikləşdirilmiş həyatın quluna çevirir. Beləliklə, D.H.Lorens müasir texniki inkişafa, sənayenin, iqtisadiyyatın maşınlaşdırılmasına insana cəmiyyətdə olan tələbatın arxa plana keçməsi və insanın dəyərsizləşdirilməsi kimi nəzər salırdı. Müəllifin fikrincə, cəmiyyət texniki cəhətdən nə qədər inkişaf edib irəliləyirsə, bir o qədər insan keçmişdən uzaq düşür. Təbii ki, D.H.Lorensin konsepsiyasında keçmiş anlayışı daha mürəkkəb məna daşıyır. Belə ki, müəllif “keçmiş” kəlməsi ilə bəşəriyyətin təbii hisslərə bağlı olduğu, əl əməyi ilə təmin edildiyi zamanları nəzərdə tutur. D.H.Lorens yazır: “Müasir dövrdə iztirab da, zövq də, and da, ehtiras da saxtadır, biz yalnız və yalnız pul vasitəsilə yaşayırıq”, hər şey yalnız “pul qazanmaqdan ötrü bir vasitə”yə çevrilmişdir, hətta insan özü də cəmiyyətdə bir vasitə, texnikiləşdirilmiş mühitin alətidir.

D.H.Lorens insanın təbii istək və arzularına xidmət edən hər şeyin müdafiə olunmasının tərəfdarı idi. Ədibə görə, bəşəriyyətin xilası insanın öz hisslər aləminə bələd olmasında, instinkt və intuisiyasına etibar edə biləcək qədər özünü anlaya bilməsindədir.

D.H.Lorensi yalnız insanın daxili dünyasının doğurduğu tələbatlar, hisslərindəki səmimiyyət, ilkin yaranışdan insana xas olan təbii duyğular, keçmişlə müasir insan arasındakı sirli əlaqə maraqlandırırdı. D.H.Lorens doğulub böyüdüyü İstvud torpağı haqqında yazır: “Uşaqlıq və gəncliyimdə mən bu yerlərin vasitəsilə qədim İngiltərə, onun meşələri və gölləri ilə əlaqədə oldum. Burada avtomobillər yox idi, şaxtalar, demək olar ki, landşaftı pozmamışdı və Robin Hud öz şən dəstəsi ilə haradasa, tamamilə yaxınlıqda idi”. Özü ilə əsrlər əvvəl baş verən hadisələr, qədim insanlar arasında ruhi əlaqə, hətta onların “hənirini” duyan D.H.Lorens əsərlərində insanın ilkin başlanğıcına bağlı olduğunu, ağlın çox vaxt həyati məsələlərin həllində aciz, instinkt və intuisiyanın isə daha həlledici rola malik olduğu fikrini irəli sürür.

D.H.Lorensin intuisiya ilə bağlı görüşlərinə F.Nitsşe, Z.Freyd fəlsəfəsilə bahəm həyat və zaman, həyat və idrak kimi problemlər çevrəsində şəxsiyyətin mahiyyətini işıqlandırmağa çalışan filosof A.Berqsonun da yaradıcılığının güclü təsiri olmuşdur. Həyatın, insanın elmlərin köməyilə sona qədər dərkinin mümkünsüzlüyünü irəli sürən A.Berqsonun fikrincə, idrakın əsası instinktlərdən ibarətdir. filosof düşünürdü ki, zəka və intuisiya eyni problemin həllinin iki müxtəlif cəhətlərini təşkil edir. Başqa sözlə desək, A.Berqson dərketmədə zəka və intuisiyanın bərabər rolunu inkar etmir və filosof intuisiyanın ən ali, ən məhsuldar idrak forması olmasına inanırdı.

D.H.Lorensin yaradıcılığında da məhz A.Berqson fəlsəfəsinin bu əsasları bədii şəkildə əksini taparaq təsdiqlənir. Belə ki, D.H.Lorens varlığın, həyatın yalnız intuisiya ilə dərk edilə biləcək məqamlarını obrazlarının taleyi zəminində məharətlə canlandırır. Yazar demək olar ki, bütün hekayə yaradıcılığında müxtəlif mövzulara toxunaraq həmin məsələnin - intuisiyanın ən mühüm dərketmə vasitəsi kimi qavranılmasına çalışmışdır.

D.H.Lorensin yaradıcılığına Z.Freydin insan varlığı ilə bağlı elmi-fəlsəfi düşüncələrinin böyük təsiri olmuşdur. Z.Freydin izah etməyə çalışdığı psixoanaliz özünüdərk üçün filosofun irəli sürdüyü metoddur. Bu dərketmənin əldə olunması üçün Z.Freyd insan təbiətində fərdin özü tərəfindən dərk olunmayan psixi hadisələr haqqında təsəvvürlər yaratmağa çalışdı. Filosof insan psixikasının onun rəftarında hərəkətverici amil kimi çıxış edən mühüm bir qatını təşkil edən qeyri-şüuri haqqında təlimini irəli sürdü. Z.Freyd qeyri-şüurinin təsirləri altında qalmış insanın ətraf aləmlə, daha geniş anlamda isə dünya, hətta özü ilə münasibət və əlaqələrinin normal məcraya salınması üçün birinci növbədə qeyri-şüuri arzuların aradan qaldırılmasını vacib problemlərdən biri hesab edirdi.

D.H.Lorens yaradıcılığında Z.Freydin daha çox “qeyri-şüuri ilə bağlı” həmin mülahizələrindən faydalanaraq insanın daxili dünyasının, psixikasının təfərrüatına qədər bədii əksinə nail ola bilmişdir. Onun “Payızgülülərin ətri”, “Prussiyalı zabit” və s. hekayələrində, eləcə də romanlarında Z.Freydin,- “qeyri-şüuridə sıxışdırılmış arzu mövcud olmaqda davam edir” - elmi mülahizəsi bədii şəkildə ifadəsini tapmışdır.

D.H.Lorensin insan konsepsiyasında “bədən və qan” anlayışları daha mühüm məna daşıyır. 1913-cü ildə yazdığı məktublarının birində: “Mənim böyük dinim qana və bədənə inam üzərində bərqərardır. Çünki onlar intellektdən daha müdrikdirlər. Bizim ağlımız yanıla bilər, amma bizim qanımız nə hiss edirsə, nəyə inanırsa, nə söyləyirsə, hər zaman həqiqətdir. Ağıl yalnız yüyəndən başqa bir şey deyil”, deyə qeyd edən D.H.Lorens insan varlığındakı intellekt və qanı bir-birinə qarşı qoyan fəlsəfi baxışla çıxış edir. Yazar instinkti ağıla və şüura qarşı qoymaqla insan təbiətində məlum olmayan obyektə ruhi bağlılıq məsələsini şərh etməyə çalışır. Maraqlıdır ki, D.H.Lorens insanın qeyri-şüuri olaraq ruhən bağlı olduğu obyekt kimi qeyri-müəyyən keçmişi nəzərdə tutur. Bu məsələ Nitsşenin irəli sürdüyü “keçmişə qayıdış” ideyasına bənzəyir. Lakin D.H.Lorens həmin düşüncə istiqamətindən çıxış edərək tamamilə orijinal fikirlər irəli sürür. Belə ki, D.H.Lorens insanın öz keçmişinə, yəni onun yaranmasından çox əvvəlki dövrlərə və həmin zamanlarda yaşamış adamlarla ruhən bağlı olduğu fikrini və həmin əsərlərarası əlaqə kimi isə qan amilini irəli sürür. Müəllifə görə, qan yaddaşın, irsiyyətin, xatirələrin, bir sözlə, bütün bağlılıqların daşıyıcısıdır. Hansı zamanda yaşamasından asılı olmayaraq, qanda insanı çox-çox əvvəlki zamanlara, əslinə bağlayan gizli bir əlaqə mövcuddur. D.H.Lorensə görə, insanı idarə edən instinktlər də bu bağlılığın doğurduğu gerçəklikdir. Müəllifin “İngiltərə, mənim İngiltərəm” hekayəsində də əsərin qəhrəmanı yaşadığı torpağı, təbiəti qeyri-adi bir məhəbbətlə sevir, bu torpaqda çox əsrlər əvvəl yaşamış insanların ruhunu, həmin şəxslərlə ruhi bağlılığını duyur: “Bu yerin ruhu uzun illər əvvəl, saksonların gəldiyi ibtidai zamanları andırırdı. Ah, o, bu torpağı necə də sevir... Nə qədər qədim, nə qədər qədim bir məkan”. Qəhrəman burada özünü ulu əcdadlarının ruhuna, qədim tarixi olaylara yaxın, müasir dünyadan təcrid olunmuş hiss edir. Bununla da Z.Freydin izah etdiyi “qeyri-şüuri” də D.H.Lorensin şərhində qanın insan psixikasına ötürdüyü anlaşılmaz duyğular, istəklər yığını kimi təqdim edilir.

Həyat D.H.Lorensin fikrincə, əbədi dövr edən münasibətlər axınıdır, “insanın insanla, insanın təbiətlə - torpaq və günəş, güllər və ağaclar, ay və səma ilə əlaqələridir”.

D.H.Lorensin əsas məqsədi insanın mahiyyətini - hisslərini, arzularını, əməl və rəftarını doğuran məqsədlər aləmini öyrənmək, insanın fərdi dünyasının özəlliklərini, onu əhatə edən mühitin onun taleyinə və mənəvi aləminə nüfuzunu əks etdirməkdən, nəticədə, fərdin xoşbəxtliyini təmin edə biləcək amilləri müəyyən etməkdən ibarət idi.

İnsanın daxilində qarşı-qarşıya duran iki qütbün olduğunu düşünən D.H.Lorens qeyd edir ki, həmin qarşıdurma aradan qaldırılsa, fəlakət baş verər. İnsan varlığını, həyatı ziddiyyətlərin qarşılıqlı münasibətlərilə daxili qarşıdurmalarla izah etməyə çalışan D.H.Lorensə görə, həyatda biri digərinə zidd olan hər bir şey bir-birinin yaşaması üçün zəmin rolunu oynayır. Həyat və kainat, bütünlükdə bəşəriyyət ziddiyyətlər üzərində qurulduğundan birinin aradan qalxması digərinin də mövcud olmaması anlamına gəlir.

Müəllif insan varlığında ruhun və bədənin tarazlığının tənzim edilməsi üçün yollar, bilgilər arayırdı. Bunun üçün o, insanın öz daxili hisslərini, emosiya və instinktlərini, arzularının mənbəyini, ruhun hara can atdığını dərk etməli olduğunu vacib hesab edirdi. D.H.Lorensə görə, insan bir varlıq kimi özünü dərk etməyincə, onun xoşbəxtliyi mümkün deyil.

Cavidə MƏMMƏDOVA

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 16 may.- S.5.