Bu həsrət bizim...

Nazim Hikmətin doğum günü münasibətilə

Yazıçı-jurnalist Aqşin Babayev 2006-2011-ci illərdə “ANS-ÇM” radiosunda apardığı həftəlik müəllif proqramı əsasında “Efirdən vərəqlərə” adlı yeni kitabını nəşrə hazırlamışdır. Həmin kitabdan Nazim Hikmətə həsr olunmuş “Bu həsrət bizim” bölümünü oxucuların diqqətinə təqdim edirik.

Aqşin Babayev: Bugünkü proqramımızı Türk dünyasının böyük sənətkarı Nazim Hikmətə həsr edirik. Bu münasibətlə studiyamıza görkəmli sənət xadimləri bəstəkar Arif Məlikovu və yazıçı Anarı dəvət etmişik. Bu iki şəxsiyyətin xüsusi təqdimata ehtiyacı yoxdur. Hamınız onları çox gözəl tanıyırsınız. Arif Məlikov Nazim Hikmətin “Bir aşk masalı” (“fərhad və Şirin”) pyesi əsasında ölməz “Məhəbbət əfsanəsi” kimi dünyaca məşhur balet yaradıb. Onun şeirlərinə silsilə romanslar həsr edib. Anar müəllim də, valideynləri- unudulmaz xalq şairlərimiz Rəsul Rza və Nigar xanım Rəfibəylinin Nazim Hikmətlə böyük dostluğunun canlı şahidi olub. Eyni zamanda o, Nazim Hikmətlə bağlı çox dəyərli əsərlər yazıb, nəşr etdirib.

Nazim Hikmətin keçdiyi həyat yolu və çoxşaxəli yaradıcılığı haqqında danışmaq üçün saatlar lazımdır. Dinləyicilərimizə xatırlatmaq istəyirəm ki, Nazim Hikmət 61 il ömür sürüb. 1902-ci ildə Salonikdə anadan olub. 1963-cü ildə Moskvada vəfat edib. Məzarı məşhur sənət xadimlərinin dəfn olunduqları “Novodeviçi” qəbiristanlığındadır.

Nazim Hikmət Azərbaycanla çox bağlı olub. İlk dəfə 1927-ci ildə Bakıya gəlib. 1928-ci ildə burada onun ilk kitabı - “Günəşi içənlərin türküsü” nəşr olunub. Uzun illər Türkiyədə həbsxanalarda yatan, mütərəqqi insanların təkidi ilə zindandan azad olunduqdan sonra Moskvaya gələn Nazim Hikmət, ömrünün son 13 ilini keçmiş sovetlər birliyində yaşayıb. Bu illərdə o, tez-tez Bakıya gələrdi, vətən həsrətini dili bir, ruhu bir azərbaycanlılarla görüşlərində ovudardı.

İndi mən sözü qonaqlarıma vermək istəyirəm. Arif müəllim, siz ilk dəfə Nazim Hikmətlə nə vaxt və necə görüşmüsünüz? Ümumiyyətlə xatirələrinizi dinləmək istərdik.

Arif Məlikov: Mənim Nazim Hikmətlə ilk görüşüm bir neçə saniyəlik olub. Nazim Bakıda idi, “İnturist” otelində qalırdı və mən onunla görüşə gəldim, içəridə də xeyli qonaqlar var idi. Dedim ki, ustad, mən sizin “Bir aşk masalı” pyesiniz əsasında balet yazıram. “Çox gözəl, çox gözəl” - dedi. Sonra nə mənim bir sözüm oldu, nə də onun. Mən getdim. Orada kinorejissor Əjdər İbrahimov da vardı. Sonra o, mənə hər şeyi danışdı. Nazim Hikmət deyib ki, o, yazacaq. Çünki gəncdir. Nazim Hikmət gənclərə həmişə inanırdı və gənclər də onu çox istəyirdi.

Mən sizə səkkiz yaşlı bir türk qızının da əhvalatını danışmaq istəyirəm. Neçə illər bundan əvvəl İstanbulda idim. O vaxt təmirdə olan Sultan sarayına adam buraxmırdılar. Amma sarayın müdiri məni ora dəvət etdi. Nahar etdik. Süfrə başında bir qız da oturmuşdu. Bir kəlmə də danışmırdı. Amma sözlü adama oxşayırdı. Sonra bildim ki, bu, müdirin qızı imiş. Müdir dedi ki, biz Nazimsevərik. Qızım Nazimə şeir həsr edib, onu sizə oxumaq istəyir. Qız şeri oxudu. Səsi titrəyirdi. Tam şeri sizə əzbər deyə bilmərəm, məzmunu təxminən belə idi: “Nazim əmi, məzarından bir ovuc torpaq ver mənə. Bağçamda əkdiyim güllərin dibinə səpim. O gülləri dərməyəcəyəm. O gülləri dərmək, Nazimi torpaqdan ayırmaq deməkdir”.

Məni çox kövrəltdi o qız, sonra çıxdıq bağçaya, gəzdik. Qızılgüllər açmışdı. Rəngbərəng idilər. Açıq qırmızı rəngdə bir gülü göstərdim qıza, soruşdum: Bumu Nazim Hikmət? Dedi, yox. Tünd qırmızı rəngdə bir gül var idi. Özü də güllərin boyu insan boyundan da yüksəkdi. Dedi hə, bax budur. Dedim, qızım, sənə nə hədiyyə edim. “Mənə Nazim Hikmətin əsərini göstər” - dedi. O, “Məhəbbət əfasanəsi”ni görmək istəyirdi. O dövrdə bu mümkün deyildi. Nazim Türkiyədə yasaq idi. Sonralar Ankarada tamaşanı qoya bildik. Sonra İstanbula da gəldik. İstanbula gəlməyin də bir səbəbi var idi. Ankarada tamaşanın premyerasını verəndən sonra Türkiyənin Baş naziri məndən soruşdu ki, nə arzunuz var? Dedim, mənim bir arzum var ki, “Məhəbbət əfsanəsi”ni İstanbulda göstərək. Dedi, problem yoxdur. Çağırdı müdiri, dedi: “Üç-dörd tamaşadan sonra gedin İstanbula, göstərin tamaşanı”. Gəldik İstanbula, özüm də pult arxasında oturmuşdum. Salonda həmin qızı da atası ilə əyləşdirmişdim. Tamaşadan sonra qız mənə dedi ki, çox sağ olun. Mən Nazim Hikməti gördüm. Bakıya gələndən sonra o qızın şeirini “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində çap etdirdim.

Nazim Hikmət haqqında danışanda ürəyimizi açan, fərəhli hadisələr olduğu kimi, bizi kədərləndirən duyğular da var. Deyirlər kişi göz yaşlarından utanmamalıdır. Mən Nazim Hikmətlə bağlı ağlamışam. “Məhəbbət əfsanəsi”ni Ankarada tamaşaya qoymaq istəyəndə premyeraya bir gün qalmış tapşırıq gəldi ki, Nazim Hikmətin adı afişalardan çıxarılsın. Çıxarılsa premyera olacaq, çıxarılmasa olmayacaq. Mən dedim ki, bütün ölkələrdə bu əsər Nazim Hikmətin adıyla gedir. Əgər Türkiyə bugün Nazimi qəbul etmirsə, tamaşa olmayacaq. Aparaturamı vurdum qoltuğuma, getdim. Premyera olmadı. Sonra hökümət dəyişildi, iki ildən sonra Ankarada “Məhəbbət əfsanəsi” tamaşaya qoyuldu. Sonra İzmirdə də qoyuldu, İstanbulda Bələdiyyə Teatrında da nümayiş etdirildi. Nazim Hikmətin 100 illiyində təntənəli bir premyera verdik.

Anar: Aqşin müəllim, siz düzgün qeyd etdiniz ki, Nazim Hikmət Bakıya ilk dəfə 1927-ci ildə gəlib. O vaxt Nazimin ilk kitabı “Günəşi içənlərin türküsü” 1928-ci ildə ərəb əlifbası ilə çap olundu. Bu kitabın redaktoru Süleyman Rüstəm idi. O vaxt Nazim Hikmətlə atam tanış deyildi. Sonra tanış oldular onlar. Çox qısa bir zamanda da yaxın dost oldular. Mən isə Nazim Hikməti ilk dəfə 1957-ci ildə gördüm. Bakıya gəldi, atam onu evimizə dəvət etmişdi. Yadımdadır ki, həkimi Qalina idi. Qalina və Əkbər Babayevlə bir yerdə gəlmişdilər. Evimiz üçüncü mərtəbədə idi. Hər mərtəbədə stul qoymuşduq. Nazim otururdu, nəfəsini dərirdi, sonra qalxırdı. O gecə bizdə Süleyman Rüstəm, Cəfər Cəfərov, Sabit Rəhman, Ənvər Məmmədxanlı qonaq idilər. Bülbülü də atam dəvət etmişdi. Bülbül mahnılar oxuyurdu və Nazim: “Bayıldım bu mahnılara. Nə gözəl, nə gözəl” - deyirdi. Hər dəfə Nazim Bakıya gələndə bizdə belə qonaqlıqlar olurdu.

Sonra mən Moskvada olanda Nazim Hikmətə zəng etdim, telefonla danışdıq. Heç bir-iki saat keçməmişdi ki, Əkbər mənə zəng elədi ki, Nazim bir yerə gedir, səni də dəvət edir. Mən Moskva mehmanxanasında qalırdım. Dedi ki, düş aşağı, bir yerdə gedək. Düşdüm aşağı, iki maşınla gəlmişdilər. Nazimin maşını qabaqda gedirdi. Arxada da Əkbər özü sürürdü. Mən Əkbərin yanında oturmuşdum. Nazimin maşını bir az gedəndən sonra dayandı və Nazim düşdü. Nazim çox şık geyinmişdi. Ümumiyyətlə, o yaxşı geyinməyi sevirdi. Düşdü maşından küçədə var-gəl elədi, sonra yenə əyləşdi. Bir az gedəndən sonra başqa bir küçədə yenə maşından düşdü. Mən Əkbərdən soruşdum ki, niyə belə edir? Dedi, özündən soruşarsan. Gəlib çatanda dedim ustad, niyə belə etdiniz, niyə arabadan endiniz? Zarafatla dedi: “Mən bu moskvalılara şık geyinməyin nə olduğunu göstərmək istədim.” Güldük.

Son söhbətimiz yenə də telefonla oldu. Çox ağrılı bir söhbət idi. Çünki o vaxt növbəti dəfə atama qarşı kampaniya başlamışdı. Mən Nazimə zəng etdim, kefini soruşmaq üçün. Mənə dedi ki, Rəsul nasıldır? Dedim necə olacaq, yenə başlayıblar. Mənim Nazimdən eşitdiyim son söz bu oldu: “Allah bəlalarını versin”. Ondan bir həftə sonra Nazim rəhmətə getdi. Dəfnində də iştirak etdim. Atam Bakıdan gəldi, orada çıxış elədi. Mən o vaxt gənc idim, amma onun öz səsilə oxuduğu şeirlər, söhbətlər əbədi olaraq xatirəmdə qalacaq.

Aqşin Babayev: Anar müəllim, siz 1957-ci ili xatırladız. 1957-ci ildə mən tələbə idim, III kursda oxuyurdum. Nazim Hikmət Bakıya gəldi və Azərbaycan Dövlət Universitetində tələbələrlə görüş oldu. Mən də o görüşdə iştirak edirdim. Siz təsəvvür edin ki, oturmağa yer yox idi. Mən lap arxada, ayaq üstə dayanmışdım. Əlbəttə, onda mən ağlıma da gətirə bilməzdim ki, gün gələcək, mən Nazim Hikmətlə üzbəüz oturub saatlarla söhbət edecəyəm, yaradıcılığı haqqında dissertasiya müdafiə edəcəyəm, ona həsr olunmuş kitablar yazacağam. Bu kitablardan biri də Türkiyədə işıq üzü görəcək.

Anar: Aqşin müəllim, siz dediyiniz o görüşdə mən də iştirak edirdim. O vaxt Azərbaycanda türk sözü yasaq idi. Heç kim demirdi ki, biz türkük. Amma Nazim deyirdi ki, mən türkəm, siz də türksünüz, dilimiz bir, millətimiz bir. Mən Türkiyədə olanda deyirəm ki, siz Nazimi kommunist kimi qəbul etmirsiniz. Amma biz onu türk kimi qəbul etdik. Biz onu kommunist kimi deyil, Türkiyədən gələn, türkcə danışan insan kimi xatırlayırıq.

Aqşin Babayev: 1957-ci ildə universitetdəki görüşdən Nazim Hikmətin səsi var məndə. Bunu öz arxivimdə qiymətli bir ərməğan kimi saxlayıram. Deyirəm, o səsə gəlin birlikdə qulaq asaq.

Nazim Hikmətin səsi: “Bu mukaddes, bu kutsal evinize, darülfununuza beni çağırdınız için teşekkür ederim. Beni dünyanın en bahtiyar insanlarından biri yapdınız. Ve ben şimdi burada düşünüyorum. Belke, ben görmem, amma oğlum görecek. Nasıl İstanbulda da, bizim universitetde de böyle salon olacak. Nasıl oraya da Azerbaycandan şairler gelecek... Siz beni nasıl karşıladınızsa, onlar da onu öyle karşılayacaklar. O şairden bir ricam var. O, Türkiyeye gittiyi vakit, benim istanbullu genclere desin ki, bize de senin Nazım geldi. Biz onu kardeş gibi bağrımıza basdıq. Ve biz ona çok şey öyretdik. Ne öyrendiyse bu dünyada, çoğunu bizden öyrendi. Bunu söylemeyi unutmasın! Ve benden selam söylesin! Çünki ben belke memleketime kovuşamam, amma o memleketimi görür”.

Aqşin Babayev: Arif müəllim, mənim yadımdadır, Nazim Hikmətin 100 illiyi ərəfəsində siz İstanbula getmişdiniz və orda sizin “Məhəbbət əfsanəsi” baletinizin 65-ci premyerası olmuşdu. Düzdürmü? Mən səhv etmirəm ki? Və o günlə əlaqədar sizin mətbuatda xatirəniz də çap olunmuşdu. İstərdim ki, siz dinləyicilərimizə bu haqda məlumat verəsiniz. Çünki o premyera, sözün həqiqi mənasında, böyük bir bayram oldu.

Arif Məlikov: İstanbul Nazim Hikmət üçün Türkiyənin ürəyi idi. Nə qədər söhbətlərimiz olub Nazim Hikmətlə. O, həmişə İstanbulla bitirirdi sözlərini. Şükür Allaha ki, Nazim Hikmətin 100 illiyində, baxmayaraq ki, bu tamaşanı Türkiyədə qoymuşduq, amma onun sevdiyi şəhərdə bir də göstərməyimiz, sizə deyim ki, çox gözəl oldu. Qriqoroviç o dövrdə Avropada - fransada çalışırdı, başqa bir tamaşa üzərində işləyirdi. Dedim ona ki, sən işlərini atmalısan və Nazim Hikməti yad edərək ilk tamaşanı - Leninqradda göstərilən tamaşanı bərpa edib tam olduğu kimi İstanbulda qoymalısan. Sizə deyim ki, Türkiyə bu tamaşaya çox böyük məbləğdə pul xərclədi. Moskvadan rəssamlar gəlmişdilər. Böyük Leninqrad Teatrının səhnəsindən də gözəl dekorlar yaratdılar, türk truppası ilə təzədən işlədilər. Sizə deyim ki, İstanbulda çox təntənəli premyera oldu.

Mən sizə bir neçə saniyəlik ilk görüşümüzdən Nazim Hikmətin vəfatına qədərki hadisələrdən danışdım. Nazim Hikmətlə mən həmişə ünsiyyətdə olmuşam, baxmayaraq ki, bugün Nazim Hikmət yoxdur, amma mənim yaradıcılığımda yaşayır. Vaxtilə istəyi o idi ki, mən onun “Yusif və Züleyxa”sı əsasında balet yazım. Bəzi səbəblərə görə böyük fasilə oldu. İndi bu balet üzərində işləyirəm. Mən yenə Nazim Hikmətə qayıtmışam.

Bir şeyi də deyim ki, bugün milyonlarla insanın evində Nazim Hikmətin şəkli, kitabları var. Bayaq, Aqşin müəllim, 65-ci premyera dediz, bu həqiqətdir. 1961-ci ildən bu günə qədər bu tamaşa Leninqradın teatr səhnələrindən bir gün də düşməyib. Böyük Teatrda bu günə qədər bir gün də repertuardan çıxarılmayıb. “Məhəbbət əfsanəsi”ni 1500-2000 adam tutan salonlarda göstərmişik. Moskvanın Kreml sarayında bu əsərə eyni vaxtda 6 min nəfər adam baxıb. Türkiyədə 15 min nəfər eyni vaxtda bu tamaşada olub. Bir dəfə də “Məhəbbət əfsanəsi”ni 1 milyon tamaşaçıya göstərmişik, o da Brazilyada oldu. Tamaşanı göstərmək üçün açıq havada xüsusi dekorlar qurmuşdular. Dağların, çəmənliklərin üstündə millət oturub tamaşaya baxırdı.

Nazim Hikmət 1963-cü ildə vəfat etdi. Mən Bakıda küçədə gedirdim, təsadüfən eşitdim. Mən evə getmədim. Birbaş təyyarə meydanına gəldim, mindim təyyarəyə, Moskvada onun dəfninə çatdım. Mənim evimdə Nazim Hikmətin o qədər kitabları, fotoları var ki, yadigar. Bütün kitabların, fotoların üzərinə yazıb ki, oğlum Arif Məlikova yadigar.

Bilirsiniz ki, Nazimin yaşadığı dövrdə onun birinci romanslar silsiləsini yazmışdım. Nazim Hikmət eşitmişdi onu. Nazim Hikmətin vəfatından sonra ikinci romanslar silsiləsini yazdım.

Bir epizod da danışım sizə. Bir dəfə mən Leninqrada getməliydim. Moskvaya gəldim, gecə idi. Nazim Hikmətə zəng vurmadım. Mən Moskvaya hər dəfə gələndə ilk telefonlaşmam Nazim Hikmətlə olurdu. Səhərisi gün başım qarışdı. Nazimə zəng vurmadım. Leninqrada uçdum. Kimsə məni görüb Nazim Hikmətə demişdi ki, Arif Moskvadadır. Nazim deyib ki, ola bilməz, çünki o gələndə mənə telefon açır. Mən Leninqraddan gəlib zəng vurdum, hiss elədim ki, mənlə çox soyuq danışır. “Bin arabaya bu dakika gəl buraya - dedi. Mən səni oğul kimi qəbul edirəm, elə bilirdim ki, sən də məni ata kimi qəbul edirsən”. Tez özümü Nazimə çatdırdım. Üzr istədim. Ürəyi ağrıyırdı. Dedi ki, “Ataya telefon açmaq üçün çokmu vaxt lazımdır?”. Təkrar üzr istədim. Onun o vaxtlar böyük arzusu “Yusif və Züleyxa”nı səhnədə görmək idi. Bu arzusu yerinə yetsə, mən özümü xoşbəxt hiss edərəm ki, bir oğul kimi borcumu yerinə yetirdim.

Aqşin Babayev: İnşallah, Nazimin bu arzusu da yerinə yetər. Nazim Azərbaycana çox bağlı idi. “Nazim Hikmət və Azərbaycan” mövzusu ayrıca bir elmi tədqiqat işidir və bu, işlənilib. Nazim Hikmət tədqiqatçıları Tofiq Məlikov, Azər Abdulla, Qadir İsmayıl, Tofiq Abdin və başqaları bu haqda yazıblar. Rəssamlarımız onun pyeslərinə tərtibat veriblər. Münəvvər Rzayeva əvvəlcə onun büstünü, sonra da heykəlini yaradıb. Nazim Hikmət Münəvvər Rzayevaya demişdi: “Heykəlimi mən öləndən sonra yaradarsan. Özü də bilirsən necə? Yalnız iki gözlərimi verərsən. Bilinsin ki, mənəm baxan. Bilinsin ki, bu şəffaf damcılar ömrünün sonuna qədər vətən həsrəti ilə yanan bir insanın gözləridir”. Münəvvər Rzayeva o heykəli yaratdı və çox orijinal bir əsər meydana çıxdı.

Bəzən mətbuatda, televiziyada, radioda belə fikirlər səslənir ki, guya Nazim Hikmət təbliğ olunmur, unudulur. Elə şey yoxdur. Bayaq dediyim kimi, Nazim Hikmətin ilk kitabı “Günəşi içənlərin türküsü” 1928-ci ildə Bakıda nəşr olunmuşdu. Anar müəllimin təşəbbüsü ilə o əsər bəzi əlavələrlə yenidən nəşr edildi. Mən istərdim ki, Anar müəllim, bu haqda danışasınız. Mənim yadıma gəlir, həmin kitabın təqdimat mərasimi də Yazıçılar İttifaqında təntənəli şəkildə keçirildi. Mən özüm də orda iştirak etdim, çıxış elədim. Nazim Hikmətin şeirlərini səsləndirdik.

Anar: Yadınızdadırsa, Nazim Hikmətin 100 illiyi ərəfəsində biz özümüz Yazıçılar İttifaqında komissiya yaratdıq. Komissiyaya siz də, Aqşin müəllim, Arif müəllim də daxil idi. Bu komissiya dövlətin komissiyası deyildi. Bizim təşəbbüsümüz ilə yaradılmışdı. Bu komissiyada bəzi işlər planlaşdırıldı. Nazim Hikmət haqqında televiziya verilişləri olsun, radioda çıxışlar edək, mətbuatda yazılar çap olunsun. O cümlədən bizim rəhmətlik türkoloq, sənin də, Aqşin müəllim, dostun Qadir İsmayıl Nazim haqqında Azərbaycanda çıxan şeirləri və məqalələri tərtib eləmişdi. Bir kitab hazırlamışdı. Mən fikirləşdim ki, belə bir kitaba Nazimin özünün də şeirlərini əlavə edək. Bunları Qadir müəllimlə razılaşdırdıq. Kitabın da adını “Günəşi içənlərin türküsü” qoyduq. Nazimin ilk kitabı kimi buraxdıq. Onda Yazıçılar Birliyi başqa bir məsələ də qaldırdı. Yazıçılar Birliyinin tədbirinə Türkiyənin səfirini də dəvət etdik. Yazıçılar Birliyinin təklifi irəli sürüldü ki, Nazim Hikmətə türk vətəndaşlığı qaytarılsın. Mən şəxsən səfirə verdim o məktubu. Bu yaxında qəzetdə oxudum ki, Nazim Hikmətin vətəndaşlığının bərpa olunması məsələsi yenidən qalxıb. Mən elə hesab edirəm ki, Nazim Hikmətin vətəndaşlığı bərpa olunsa da, olunmasa da o, Türkiyənin, daha doğrusu, dünyanın XX əsrdə yetirdiyi ən böyük şairlərdən biridir. Yunus İmrədən tutmuş bu günə qədər türk dünyasının ən böyük şairlərindəndir. Mənim bu barədə mübahisələrim çox olub. Necə olur ki, türk ədəbiyyatını, türk dilini, türk mədəniyyətini sevəsən və Nazimi sevməyəsən, bu dilin ən böyük daşıyıcısını sevməyəsən. Onun 100 illiyində Türkiyədə oldum - Atatürk Kültür Mərkəzində, bir az gecikmişdim, ayaq üstə qaldım. Bütün salon dolu idi. Nazim Hikmətin şeirləri səsləndikcə salonda da o şeirləri təkrar edirdilər. Xüsusilə gənclər. İstiqlal küçəsilə gedərkən dükanlarda Nazimin səsi, kasetləri səslənirdi. Yəni Türkiyədə Nazimi sevənlərin sayı sevməyənlərin sayından yüz dəfə çoxdur. Elə bir vaxt gələcək ki, onu sevməyən qalmayacaq. Mənim üçün Dədə Qorqudsuz, Nəvaisiz, Yunus İmrəsiz türk dünyası olmadığı kimi, Nazimsiz də türk dünyası yoxdur. Nazim Hikmət türk dünyasının ən böyük şəxsiyyətlərindən biridir. Azərbaycanda ona sevgi çox böyükdür. Elə Arif Məlikovun baleti ona çox böyük, əziz bir yadigardır. Onun haqqında atamın, anamın şeirləri var, rəssam Toğrul Nərimanbəyov onun şəklini çəkib, Münəvvər xanım onun heykəlini yaradıb, tamaşaları gedir, filmləri çəkilib. Yəni Türkiyə ondan imtina edəndə Azərbaycan ona sahib çıxdı. Və bu gün də Azərbaycan ona sahib çıxmağa hazırdır. Onun özü Azərbaycanı, Bakını çox sevirdi. Gözəl şeirlər həsr edib Bakıya. Azərbaycan sənətkarları ilə dostluq edirdi. Təbiidir ki, Nazim Hikmət hamımızın ürəyindədir.

Aqşin Babayev: Nazim Hikmətdən söhbət açarkən mənə elə gəlir ki, Əkbər Babayevin adını biz xüsusi qeyd etməliyik. Nazim Hikmətin ölüm xəbəri kimi Əkbər Babayevin vəfatı da məni çox sarsıtdı. Mənə “Ədəbiyyat qəzeti”ndən baş redaktor Ayaz Vəfalı zəng vurdu, dedi ki, Rəsul Rza Əkbər Babayev haqqında “Bizim Əkbər” adlı çox təsirli bir yazı yazıb. Nekroloq əvəzi verəcəyik onu. Amma şəklini tapa bilmirik. Mən baxdım foto arxivimə, gördüm ki, türk müğənnisi Müşərrəf Tezcan Bakıya gələndə Arif Məlikov, mən və Əkbər Babayev birlikdə şəkil çəkdirmişik. Həmin şəkli Ayaz müəllimə göndərdim. O şəkildən Əkbərin fotosunu ayırıb çap elədilər. İndi mən istərdim ki, həm Arif müəllim, həm Anar müəllim Əkbər Babayev haqqında bir-iki kəlmə söz desin. Mən bir şeyi də xatırladım ki, Moskvaya gələndə Nazim Hikmət bilirdi ki, Əkbər Babayev onun tədqiqatçısıdır və Nazim sonralar öz kitabını Əkbər Babayevə yadigar olaraq verəndə yazmışdı: “Beni, bana tanıtana”, yəni “Məni mənə tanıdana”.

Arif Məlikov: Əkbər Babayev həmişə Nazim Hikmətin yanında olub. Bir şeyi də deyəcəyəm ürək ağrısı ilə. Əkbər özünü Nazim Hikmətə həsr etdi. Əkbər Babayev ədəbiyyat sahəsində, elm sahəsində çox böyük işlər görə bilərdi. Ona dəfələrlə demişdilər ki, sən doktorluq dissertasiyasını gərək müdafiə edəsən. Amma o, mübaliğə olmasın, günün iyirmi dörd saatını Nazim Hikmətə həsr edirdi. Nazimin 8 cildliyini Əkbər Babayev hazırlayıb Bolqarıstanda çap etdirmişdi. Şairin külliyyatı indi yavaş-yavaş Türkiyədə çap olunmağa başlayır. Amma birdən-birə o həcmdə, 8 cild ancaq Əkbər Babayevin sayəsində çap olunmuşdu. Əkbər Babayev Nazim Hikmətin sağ əli idi. Çünki nəsə bir şey olanda o ilk növbədə Əkbərdən soruşardı. Əkbər Babayev onun yaddaşı idi. Tərcüməçisi olmuşdu. Onun işlərini aparan adam idi. Əkbər Babayevlə 1958-ci ildən sonra lap yaxın olduq. Mən Moskvaya gələndə daha oteldə qalmırdım. Əkbərin evində yaşayırdım. Əkbər Babayev mənim üçün qardaş kimi olmuşdu. Gözəl insan, gözəl şəxsiyyət idi.

Bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm. Biz həmişə Nazim Hikməti türk şairi kimi görürük. Mənim üçün Nazim Hikmət XX əsrin dünya miqyasında ən böyük şairlərindən biridir.

Mən Türkiyədə tamaşalarımla bağlı tez-tez oluram. Dörd dəfə ancaq “Məhəbbət əfsanəsi”ni qoymuşuq. Həmişə mən türklərə deyirəm ki, Nazim Hikmət həm sizindir, həm də sizin deyil. Dünyanındır! Mən Nazim Hikmətin İtaliyada çıxmış iki cildlik kitabında Abidin Dinonun yüzlərlə rəsmini görmüşəm. Bu gün də mənim evimdə Abidin Dinonun rəsmləri var. Abidin Dino bilirdi ki, mən Nazimlə yaxınam.

Sizə deyim ki, Nazim İstanbula çox bağlı idi. Türklər həmişə deyir ki, İstanbulda Nazim Hikmətin ad günündə, vəfat günündə bilmirik ki, çiçəkləri hara qoyaq. “Məhəbbət əfsanəsi” ilk dəfə İstanbulda tamaşaya qoyulanda bir metrlik gülləri dərdik, gəldik Qalata körpüsünə. O gülləri Nazimi anaraq körpüdən bir-bir atdıq. Sonra türklər demişdilər ki, bundan sonra biz də Nazim Hikmətin ad günündə gülləri Qalata körpüsündən atacağıq. Elə də etdilər və sonra mənə dedilər ki, türk rəssamı bu hadisəni eşidib böyük bir rəsm əsəri çəkmiş, Nazim Hikmətin sevdiyi Qalata körpüsünü təsvir etmişdir. Sonra həmin rəssam o rəsmi mənə bağışladı. Bu gün də o rəsm mənim evimi bəzəyir.

Bilirsiniz, Nazim Hikmət haqqında saatlarla danışmaq olar. Türkiyədə bir dəfə altı-yeddi kamera qarşısında bir gün səhərdən axşama qədər Nazim Hikmət haqqında danışmışam.

Anar: Nazimi Əkbərsiz təsəvvür etmək mümkün deyildi. Bakıda da Əkbərlə olub dəfələrlə. Moskvada da həmişə onun işlərini Əkbər görüb. Əkbər həm atamın dostu idi, həm də mənim. Əkbər Nazimin ölümündən sonra da Moskvaya gələn türk yazıçıları ilə əlaqə saxlayırdı. Amma Əkbərin belə bir faciəsi vardı ki, bu qədər Türkiyəni sevə-sevə, türk yazıçıları ilə bu qədər bağlı ola-ola, bir dəfə də onu Türkiyəyə buraxmadılar. Mən Türkiyəyə gedib-gələndən sonra, yadımdadır, Əkbər məni hava limanında qarşıladı. Elə qarşıladı ki, elə bil özü gedib-gəlmişdi Türkiyəyə. Evində, yatağının üstündə İstanbulun xəritəsi asılmışdı. O, deyirdi ki, hər səhər gözümü açıb bu xəritəyə baxıram və Nazim Hikmətin çox sevdiyi İstanbulu görməyi arzulayıram... Əkbərlə bağlı xatirələr bir az kədərlidir. O, nisgilini özüylə apardı.

Aqşin Babayev: Nazim Hikmətli dəqiqələrimiz çox sürətlə keçdi və təəssüf ki, vaxtımız sona çatdı. Mən sizlərə çox təşəkkür edirəm Arif müəllim, Anar müəllim. Dəyərli vaxtınızı ayırıb studiyaya gəldiyinizə görə çox sağ olun!

Gəlin verilişimizi Nazim Hikmətin səsindən onun “Dəvət” şerilə bitirək.

Nazim Hikmətin səsi:

Dörtnala gelip Uzak Asyadan

Akdenize bir kısrak başı gibi uzanan

bu memleket, bizim.

Bilekler kan içinde, dişler kenetli,

ayaklar çıplak

ve ipek bir halıya benziyen toprak,

bu cehennem, bu cennet bizim.

Kapansın el kapıları, bir daha açılmasın,

yok edip insanın insana kulluğunu!

Bu davet bizim.

Yaşamak! Bir ağaç gibi tek və hür

ve bir orman gibi kardeşcesine,

bu hasret bizim!

Aqşin Babayev

2006-cı il

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 24 yanvar.- S.6.