Gənc tədqiqatçının

füzulişünaslığa töhvəsi

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının bir qolunu təşkil edən ərəbdilli ədəbiyyatın öyrənilməsi istiqamətində maraqlı və dəyərli işlər görülmüşdür. Buraya daxil olan bir çox ədəbi-bədii nümunələr üzərində tədqiqat işləri davam etdirildiyi kimi, qaynaqlarda adı çəkilən, lakin əlimizdə olmayan bir sıra əsərlərin ortaya çıxarılması üçün axtarış işləri də aparılmalıdır. Azərbaycan-türk, ərəb və fars dillərində əsərlər yazmış ədəbiyyat klassiklərinin ərəbcə yaratdığı poetik nümunələr sırasında böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin ərəbcə şeirləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu şeirlər dünya və Azərbaycan füzulişünaslığında alimlərin diqqətini cəlb edərək elmi məqalələrin mövzusu olsa da (Y. Bertels, Ə. İnan, H. əl-Misri, V. Feyzullayeva, İ. Həmidov), ayrıca araşdırma obyektinə çevrilməmişdir.

«Cəmii-lisanə qadir». Füzulinin ərəbcə şeirləri onun geniş yaradıcılıq dünyasının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, şairin Azərbaycan dilində yazdığı əsərlərin ətraflı təhlilinə xeyli tədqiqat işi həsr olunsa da, şairin fars və ərəb dillərindəki əsərlərinin öyrənilməsi sahəsində bəzi məsələlər öz həllini tapmamışdır. Xüsusilə Füzulinin ərəbcə poetik irsinin tədqiqi istiqamətində ciddi boşluqlar duyulmaqda idi. Bu şeirlərin öyrənilməsi isə nəinki ərəbdilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf meyillərinin izlənilməsi, eyni zamanda XV əsrdə ərəbdilli ədəbiyyatın durumu haqqında təsəvvür yaratmaq üçün çox gərəklidir. Bu baxımdan AMEA akad. Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ruhəngiz Cümşüdlünün Füzuli yaradıcılığına müraciət etməsi və dahi şairin ərəbcə şeirlərini xüsusi tədqiqat işi kimi öyrənməsi təqdirəlayiqdir.

Dahi Füzulinin indiyə qədər monoqrafik tədqiqat obyektinə çevrilməmiş ərəbcə poetik irsi haqqında yeni söz olan bu tədqiqat əsərinin ən mühüm məziyyətləri onun yeni düşüncələrə təkan, ustad sənətkarın poetik-fəlsəfi dünyası və təsəvvüf aləmi haqqında fikirləşməyə güclü impuls verməsidir.

Monoqrafiyanın strukturu və məzmunu, elmi-nəzəri müddəaları ilə dərindən tanışlıq onu deməyə əsas verir ki, tədqiqat işinin bütün fəsil və bölmələri problemin konkret aspektləri ilə bağlı olduğundan mövzu tam açılmışdır. Belə ki, bu tədqiqat əsəri füzuli dühası, onun zəngin ərəb dili və poetik sintaksisinə, möhtəşəm obrazlar və məcazlar aləminə, bədii ifadə vasitələrinə dərindən vaqifliyi haqqında dolğun təsəvvür yarada bilir. Füzulinin ərəbcə şeirlərinin mövzu istiqamətlərini düzgün müəyyənləşdirən Ruhəngiz Cümşüdlü bu şeirlərin ideya-mövzu baxımından zənginliyini poetik faktlarla əsaslandırır, şairin ərəbcə şeirlərinin bədii dəyəri haqqında indiyədək deyilən mülahizələri cəsarətlə təkzib edib, onun bu sahədə də böyük söz ustası olmasına inandırır. Sevindirici haldır ki, gənc tədqiqatçı özünəqədərki füzulişünaslığın, Azərbaycan və dünya şərqşünaslıq və ədəbiyyatşünaslığının əldə etmiş olduğu elmi-nəzəri biliklər toplusunu dərindən öyrənmiş, onlardan yaradıcı şəkildə bəhrələnmiş, lakin Füzulinin ərəbcə bədii irsi və bütövlükdə poetikasını öz elmi baxış bucağından tədqiq etmişdir. Müəllif öz konsepsiyasını izah etmək, ona inandırmaq, onu sübut etmək üçün həm klassik ərəb, həm də geniş mənada türk poetika mədəniyyətinə, konkret elmi və bədii nümunələrə müraciət edir. Mövzuya belə bir yaxınlaşma tərzi və təhlil metodu klassik Azərbaycan ədəbiyyatının yenidən oxunması və təhlilinin vacibliyini sübut edir, bu sahə ilə məşğul olanlara yeni elmi-nəzəri imkanlar yaradır. Müəllif tədqiqat zamanı öz mülahizə və fikirlərində, bunların möhkəmləndirilməsi və isbatında konkret ədəbi faktlara - qəsidələrə, ayrı-ayrı beytlərə, bu nümunələrin təhlil və şərhlərinə, müasir ədəbiyyatşünaslığın, o cümlədən füzulişünaslığın sınaqdan çıxmış elmi-nəzəri dəlillərinə söykənir. Monoqrafiyanın bütün fəsillərində elmi tədqiqatın ciddiliyi, tədqiqatçının özünə qarşı tələbkarlığı nəzərə çarpır. Füzulinin ərəbcə poetik irsinin bir tam halında öyrənən Ruhəngiz Cümşüdlü ayrı-ayrı qəsidələr, ayrı-ayrı beytlər, hətta bu beytlərdəki sözlər və söz birləşmələri haqqında o qədər dərin, əhatəli, öz ciddiliyi və elmiliyi ilə seçilən araşdırmalar aparır ki, gənc tədqiqatçının gələcəyin dəyərli alimi kimi formalaşacağı heç bir şübhə doğurmur.

Monoqrafiya ilə diqqətli tanış olduqdan sonra belə bir qəti qənaət hasil olur ki, tədqiqatçı Ruhəngiz xanım araşdırılan mövzu ilə əlaqədar heç bir nüansı nəzərdən qaçırmamış və predmetin spesifikasına uyğun fəsillər və yarımfəsillər vermişdir. İlk öncə mövzunun tədqiq tarixinə ekskurs edilir. Tədqiqatçı Azərbaycan, türk, rus və ərəb ədəbiyyatşünaslarının Füzulinin ərəbcə poetik irsi haqqındakı fikir və mülahizələrini diqqətlə nəzərdən keçirərək onların elmi qiymətini verir. Ruhəngiz Cümşüdlü Füzulinin ərəbcə poetik irsi haqqında zaman-zaman dilə gətirilən “ögey və haqsız münasibət”ə etirazını bildirərək yazır: “Füzulinin ərəbcə poetik irsinin öyrənilməsi sahəsində bir sıra təşəbbüslər göstərilmiş, dəyərli mülahizələr irəli sürülmüşdür. Lakin təəssüf ki, şairin ərəbcə şeirlərinin bədii məziyyətləri haqqında bəzi alimlərin yanlış və subyektiv mülahizələri füzulişünaslıqda uzun illər ərzində mövcud olmuş və “təsiri tənqidindən çox olmuşdur”. Doğrudur, heç bir dəlilə istinad edilmədən irəli sürülən bu mübahisəli fikirlər müəyyən zamanlarda M. Quluzadə, V. Feyzullayeva, S. Əliyev kimi Azərbaycan alimləri tərəfindən tənqid olunsa da, hökm sürən iradlar müqabilində qaneedici olmamışdır. Daha doğrusu bu tənqidi fikirlərin həcmi və problematikası füzulinin ərəbcə şeirlərinin Azərbaycan və ərəb ədəbiyyatı tarixində tutduğu yerə, onların ideya-bədii tutumuna və həqiqi elmi dəyərinə bərabər olmamışdır”.

Tədqiqatda daha sonra dahi Füzulinin bütövlükdə poeziyasının, xüsusilə də ərəbcə şeirlərinin yaranmasında münbit zəmin olmuş Bağdad ictimai-ədəbi mühiti, Azərbaycan-ərəb mədəni əlaqələri nəzərdən keçirilir. İraq-Bağdad-Azərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələrinin təkamül mərhələləri geniş araşdırılaraq üç dildə yazıb-yaradan Füzulini yetirən XV əsr kulminasiya mərhələsi kimi şərh olunur. Əsas diqqət monoqrafiyanın tədqiqat yükünün əsas daşıyıcıları olan III və IV fəsillərə yönəldilmişdir. R.Cümşüdlü bu zaman belə bir mülahizəni xüsusi olaraq vurğulamışdır ki, Füzulinin ərəb dilində olan poetik irsi onun fəlsəfi fikirlərinin, ümumilikdə təfəkkür və dünyagörüşünün gözəl nümunəsidir. Bu fəsillərdə Füzulinin ərəbcə poetik irsinin ideya-mövzu xüsusiyyətləri, nəzəri-estetik məsələləri geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Tədqiqatçı çox böyük ustalıqla ustad sənətkarın ərəbcə şeirlərini təhlil edərək onun Qədim və Orta əsrlər Yunan və Şərq etik və estetik görüşlərinə hərtərəfli vaqifliyini, Qurani-Kərimin ilahi hikmətlərinə dərindən bələdliyini, sufizm və onun şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət kimi mərtəbələrinə, vəhdəti-vücud və hürufilik kimi dini-fəlsəfi, ədəbi-ideoloji cərəyanlara aşinalığını sübuta yetirmişdir. R.Cümşüdlü tədqiqat zamanı belə bir haqlı mövqedən çıxış etmişdir ki, “Füzulinin ərəbcə şeirləri onun bədii yaradıcılıq istiqamətini müəyyənləşdirən amillərdən biri kimi çıxış etsə də, bu şeirlər şairin ümumi yaradıcılığından ayrılıqda tədqiq oluna bilməz. füzulinin ərəbcə şeirlərinin məna yükü məhz şairin dünyagörüşü və yaradıcılığının ümumi cəhətləri kontekstində təhlil olunmalıdır”.

Bilindiyi kimi, Füzulinin əsərlərində zəngin bədii ifadə vasitələri tədqiqatçıların diqqətini hər zaman cəlb etmişdir. Füzulişünaslıqda şairin bədii sözünün müasir ədəbiyyatşünaslıq elminin tələbləri səviyyəsində öyrənilməsi tam həllini tapmamışdır. Məhz bu səbəbdən monoqrafiyada bədii-üslubi xüsusiyyətlərə və məcazlar sisteminə ayrıca bölmənin həsr edilməsi təqdirəlayiqdir. Gənc tədqiqatçının bir çox elmi nəticələri Azərbaycan füzulişünaslığında yeni sözdür.

Monoqrafiyada bizi razı salan ən ciddi elmi məqamlardan biri də müəllifin Füzulinin ərəbcə şeirlərini tipoloji-müqayisəli üsulla ərəb poetik ənənələri zəminində tədqiq etməsidir. Vaxtilə Y. Bertelsin irəli sürdüyü tövsiyəyə əsaslanan tədqiqatçının Füzulinin ərəbcə şeirlərində ərəb poetik ənənələri istiqamətindəki axtarışları təqdirəlayiqdir. Füzulinin ərəb poeziyası ənənələri və nailiyyətlərinə də mükəmməl bələdliyini aşkarlayan Ruhəngiz Cümşüdlü, haqlı olaraq, belə bir düzgün elmi mövqedən çıxış edir ki, Qeys ibn Müləvvəh, Cəmil Buseynə, Kəb ibn Zuheyr, Həssan ibn Sabit, Mütənəbbi şeri ilə Füzuli poeziyası arasında əlaqələrin ortaya çıxarılması Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələrinin müəyyən həlqələrini öyrənməyə də kömək edir.

Bir çox məqamları ilə müasir ədəbiyyatşünaslığımız və türkologiyamız üçün maraqlı nəticələrin əldə olunduğu bu monoqrafiya elmi-nəzəri və təcrübi cəhətdən böyük əhəmiyyət daşıyır. Gələcəkdə mövcud sahə ilə bağlı araşdırmalar üçün ciddi-nəzəri baza rolunu oynaya biləcək bu tədqiqat əsəri, zənnimizcə, füzulişünaslığı zənginləşdirəcək.

Gövhər BAXŞƏLİYEVA

Milli Məclisin deputatı,

filologiya elmləri doktoru,

professor, AMEA akad.

Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq

İnstitutunun direktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2014.- 24 yanvar.- S.7.