Səməd Vurğun – Aspirantlıqdan akademikliyədək

 

Akademik, Xalq şairi Səməd Vurğunun ömür yolunun, ədəbi-bədii yaradıcılı­ğının davamlı olaraq Azərbaycan elminin, ədəbiyyatşünaslığının, ədəbi tənqidinin gündəmində saxlanılması, gündöyənində təzahür tapması təbiidir və müstəsna əhə­miyyət kəsb edir. Böyük sənətkar haqqında çoxsaylı monoqrafiyaların, biblio­qrafiyaların, kitabların, elmi, ədəbi və publisistik əsərlərin, metodik vəsaitlərin nəşrinə baxmayaraq son iki ildə müxtəlif təyinatlı arxivlərdən əldə olunan sənədlər, materiallar təsdiqləyir ki, S.Vurğunun təhsili, ictimai fəaliyyəti ilə bağlı ziddiyyətli, kölgəli, mübhəm məqamlar mövcuddur və bu problemlərin çözümünə, fərqli faktların, tarixlərin dəqiqləşdirilməsinə  ciddi ehtiyac vardır.

 

Azərbaycan Milli Kitabxanasının Səməd Vurğunun 110 illiyi münasibətilə nəşr etdirdiyi biblioqrafiya (Tərtib edənlər: Mədinə Vəliyeva, Mətanət İbrahimova, Lalə Şirinova və Gülbahar Misirova. Bakı,2016, 584 səh.) çoxillik səmərəli axtarışların, böyük zəhmətin müqabilində yaradılmış zəngin xəzinə, möhtəşəm abidə və sanballı elmi işdir. Burada sevimli şairimizin həyat və yaradıcılığı ilə sıx bağlı olan çoxsaylı yeni faktlar, məlumatlar, qaynaqlar öz əksini tapmışdır. Hətta biblio­qra­fiya ilə viziual tanışlıq mülahizə yüyrütməyə əsas verir ki, Azərbaycan alimlərinin, ədiblərinin ön cərgəsində dayanan, Səməd Vurğun qədər zəngin biblioqrafiyaya malik ikinci şəxsi müəyyənləşdirmək müşkül məsələdir. Tərtibçilərin böyük zəhmətini minnət­darlıq duyğusu ilə vurğulamaqla yanaşı, həqiqət naminə diqqətə çatdırılmalıdır ki, “Səməd Vurğun. Biblioqrafiya”sı zəngin olsa da, təəssüf ki, mükəmməl deyildir. Bəlkə də, məhz bu ehtimala əsaslanaraq tərtibçilər haqlı olaraq xatırladırdı: “Gös­tərici haqqında rəy və təkliflərini bildirən mütəxəssislərə və oxuculara əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildirərək, təklif və rəylərini M.F.Axun­dov adına Milli Kitabxanaya göndərmələrini xahiş edirik” (Səməd Vurğun. Biblioqrafiya, Bakı, 2016, səh.3).

S.Vurğunun müxtəlif illərdə yazıb imzaladığı tərcümeyi-hallarda, anketlərdə, materiallarda göstərilən tarixi faktlarla biblioqrafiya arasında ciddi fərqlər, uyğun­suzluqlar mövcuddur. Məsələn, biblioqrafiq göstəricidə Səmədin ilk təhsil illəri ilə bağlı qeyd edilir: “1913-1918- Yuxarı Salahlı kəndində “Zemskaya şkola” adlanan beşsinifli rus-tatar məktəbində təhsil alıb” (göstərilən mənbə, səh. 23). Bu tarix digər, daha mötəbər elmi qaynaqda - böyük ədibin 1943-cü il 9 avqustda doldurub imzaladığı “Kadr uçotu üzrə şəxsi vərəqə”də “Salahlı kənd 1-ci dərəcəli, üçsinifli məktəbdə 1914-1917-ci illərdə oxuduğu” (AMEA RH Arxivi, fond-39, iş-78, qutu-100, səh.-9) qeyd edilmişdir. Müqayisə apardıqda sənəddən məlum olur ki, S.Vurğun 7 yaşında yox, məhz 8 yaşında, “Zemskaya şkola” adlanan beşsinifli rus-tatar məktəbinə” deyil, “Birinci dərəcəli, üçsinifli Salahlı kənd məktəbi”nə gedərək ibtidai təhsilini doğma kəndində almışdır. Biblioqrafi­yada öz əksini tapmasa da, vurğulanan anketdə Səməd Vurğun 1924-cü ildə “Mətbuat İşçiləri İttifaqının” üzvü, 10 yanvar 1947-ci ildə yazdığı tərcümeyi-halında isə Azərbaycan – İran Mədəni Əlaqələq Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin sədri olduğu qeyd edilmişdir ki, bu informasiyalar da şairin həyatını, ictimai fəaliyyət sferasını öyrənmək istəyənlər üçün çox dəyərli ola bilər.

Səməd Vəkilovun arxivlərdən əldə etdiyimiz, 1929-cu il 2 mart tarixində yazdığı, indiyədək kölgədə qalan tərcümeyi-hali bir neçə baxımdan maraq kəsb etdiyi üçün dilinə, üslubuna toxunmadan təqdimata ehtiyac duyulur: “Tərcümeyi hal. Mən, aşağıda imza atan Səməd Vəkilof 1906-ncı ildə Qazax qəzasının Salahlı kəndində təvəllüd etmişəm. İbtidai təhsilimi kənt məktəbində görərək, 1924-cü ildə Qazax Pedaqoji Texnikumunu bitirib, Qazax, Quba, Bakı, Gəncə şəhər və kəntlərində müəllim olaraq çalışmışam. Hal hazırda Gəncə Türk Şura Firqə məktəbinin lisan və ədəbiyyat müəllimiyəm. 20-nci ildən bəridir ki, Lenin Kommunist Gənclər İttifaqı Şurasında çalışıram. Atam Yusif ağa Vəkilof bəy nəslindəndir. O, Çar zamanında heç bir xidmətdə bulunmamışdı. Olduqca yoxsul olduğundan nökər və muzdur işlətməmişdir. Onun son vəzifəsi Qazax Pedaqoji Texnikumunda məktəb xidmətçisi olmuşdur. Çocukluğum və gəncliyim yoxsulluq və aclıq içində keçmişdir.”

Tərcümeyi-halın son cümləsi insan qəlbini riqqətə gətirsə də, “Atam Yusif ağa Vəkilof bəy nəslindəndir” – ifadəsi gənc Səmədin hələ qırmızı rejimin iç üzünü yetərincə tanımadığını, bu fikrin onun gələcəyi üçün ciddi maneələr yarada biləcə­yindən xəbərsiz olduğunu göstərir. Onu da qeyd edək ki, Qazax Qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri H.Əfəndiyev 2 mart 1929-cu ildə Salahlı sakini Səməd Vəkilovun əl ilə, latın əlifbasında yazdığı tərcümeyi-halını imzası və möhürü ilə təsdiqləmişdir. Sənəd şairin ömür yolunun tədqiqi baxımından əhəmiyyətlidir.

“Səməd Vurğun. Biblioqrafiya”sında S.Vəkilovun Moskvada hansı ali məktəbdə və nə zaman təhsil aldığı barədə yazılıb: “1929-1931 - İkinci Moskva Dövlət Universitetinin Ədəbiy­yat və dil şöbəsində təhsil alıb (göstərilən mənbə, səh. 23).

Etiraf edək ki, bu məlumata böyük sənətkarın həyat və yaradıcılığından bəhs edən əksər elmi qaynaq­larda istinad olunub. S.Vurğunun yazdığı və imzaladığı tərcü­meyi-hallarda, anketlərdə bu fakt biblioqrafiyada olduğu kimi verildiyi üçün əslində şübhə də doğur­murdu. Lakin, arxivdən üzə çıxardığımız bir mötəbər sənəd Səməd Vurğunun İkinci Moskva Dövlət Universitetində deyil, fərqli adda olan bir ali məktəbdə - Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutuda oxuduğunu təs­diqləyir. Həmin mötəbər sənədin faksimilesini və Azərbaycan dilində tərcüməsini təqdim edirəm: “Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutu. 11/VII 1931, ¹ 10/9/1. Moskva, M.Piro­qov­skaya, 1. Tel. 2-26-34.

Arayış verilir Ədəbiyyat şöbəsinin hazırda II kurs tələbəsi yol. Vəkilov S(əməd). U(sub oğluna). Ona görə ki, Pedinistitutda olduğu 29/30-cu təhsil ilindən 1931-ci təhsil ilinədək MDPİ 1 və 2-ci kursun bütün (aşağıdakı) fənlərindən imta­han vermiş­dir.

1. Siyasi iqtisad. 2. Tarixi materializm. 3. Pedaqogika. 4. Pedelogiya (nəza­rətçi). 5. Psixologiya. 6. Ədəbiyyatşünaslığa giriş. 7. Ümumi dilçilik. 8. XIX əsr rus ədəbiyyatı. 9. XX əsr rus ədəbiyyatı. 10. Müasir rus dili. 11. Dialektik materia­lizm. 12. Partiya tarixi. 13. Rus dilinin metodikası. 14. Rus ədəbiyyatının metodi­kası. 15. Poetika. 16. Kənd təsərrüfatının əsasları. 17. Folklor. 18. Siyasi məşğələ saatı. 19. Hərbi intizam: a) hərbi-kimyəvi iş, b) taktika, I hissə, v) atıcılıq işi I və II hissə. Tədris hissə müdiri.”

Arayışa basılan möhürdə: “RSFSR Xalq Maarif Komissarlığı Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutu” sözləri yazılmışdır.

Səməd Vəkilova 11 iyul 1931-ci ildə verilən rəsmi arayışdan bəlli olduğu kimi o Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutunda oxumuş, 2-ci kursdan isə Pedinistitutu yarımçıq tərk edərək Bakıya qayıtmışdır. Ali təhsil ocağının fərqli adı ilə bağlı araşdırma apararkən məlim olmuşdur ki, İkinci Moskva Dövlət Universiteti 1918-ci il 16 oktyabr tarixində RSFSR Xalq Maarif Komissarlığının qərarı ilə yaradıl­mış, həmin qurumun 1930-cu il 18 aprel tarixli 234 saylı əmrilə ləğv edilmiş, onun bazası əsasında üç müstəqil ali təhsil müəssisəsi təsis olunmuşdur. 1930-cu il aprel ayında ləğv edilmiş İkinci Moskva Dövlət Universiteti Pedaqoji fakültəsinin bazasında Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutu fəaliyyətə başlamışdır. Beləliklə aydın olur ki, Səməd Vurğun 1929-cu ildə İkinci Moskva Dövlət Universiteti Pedaqoji fakültəsinin ədəbiyyat şöbəsinə daxil olmuş, ikinci kursu isə yeni yaradılmış Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutunda başa vurmuşdur. Güman edirəm ki, S.Vurğunun həyatından, Moskva dövrü təhsilindən söz açan müəlliflər “İkinci Moskva Dövlət Universiteti” məfhumunun yanında “sabiq” və ya “keçmiş” sözünü yazmağı unutmamalı, Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutu adını isə mütləq qeyd etməlidilər.

Səməd Vurğun Vəkilova 11 iyul 1931-ci ildə Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitu­tundan təhsil haqqında arayış aldıqdan iki həftə sonra Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun (Az.DETİ) aspirantura şöbəsinə daxil olmaq üçün əsl mübarizəyə başlamış, qəbul komissiyası üçün müxtəlif təşkilatlardan müvafiq sənədlər toplamışdır. Az.DETİ-nin qəbul komissiyasına ilk müraciəti 24 iyul 1931-ci ildə Azərbaycan Kommunist Gənclər İttifaqı Mərkəzi Komitəsi Təhsil və məişət şöbəsinin müdiri Məcidov etmiş,  komsomolun üzvü Vəkilov Səməd Yusif oğlunu institutun “ədəbiyyat şöbəsinə” qəbulunu tövsiyə etmişdir. Ertəsi gün, iyulun 25-də 273 saylı məktubla Az.DETİ rəhbərliyinə Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyəti (Az.PYC) kommunist fraksiyasının katibi müraciət etmiş, cəmiyyətin fəal üzvü, ədəbi-bədii əsərlər müəllifi Səməd Vəkilovun Az.DETİ Ədəbiyyat şöbəsi üzrə aspirantu­rasının 1-ci əsas kursuna qəbul olunasının təmənnasında olduğunu bildir­mişdir. 

Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin katibi Mehdi Hüseynovun (Mehdi Hüseyn-A.R.) və İşlər idarəsi müdiri Pavlovun imzaladıqları Səməd Vurğun haq­qındakı xasiyyətnamədə yeni faktlar olduğu üçün tam şəkildə təqdim etməyə ehtiyac duyulur. Sənəddə yazılır: “Xasiyyətnamə. Səməd Vurğun Vəkilov 1927-ci ildən Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin üzvüdür. Bu müddət ərzində Səməd Vurğun cəmiyyətin işində çox fəal iştirak etmiş, Az.PYC-nin Gəncə şöbəsinin rəhbəri olmuşdur. Az.PYC yoldaş Səməd Vurğunu təhsil almaq üçün Moskvaya, 2-ci MDU-ya göndərmiş və o, oranı bitirmişdir.

Az.PYC yoldaş Səməd Vurğunu yoxsul ailədən çıxmış fəal, təmkinli və ciddi komsomolçu kimi tanıyır. Az.PYC-n katibliyi Səməd Vurğun Vəkilovun Az.DETİ-də təhsil almağını tövsiyə edir.”

S.Vurğunun 1927-ci ildən yazıçılar cəmiyyətinin üzvü olduğu və 1929-cu ildə məhz bu təşkilatın göndərişi ilə Moskvaya təhsil almağa getməsi tamamilə yeni, diqqəti cəlb edən və biblioqrafiyada öz əksini tapmayan məlumatlardır.

“Daşdan keçən” sənədləri bir qovluğa toplayan gənc Səməd 25 iyul 1931-ci ildə Türk Mədəniyyət Sarayında (indiki AMEA Rəyasət Heyətində) yerləşən Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutuna üz tutdu. İnstitutun qəbul komis­siyasına invanladığı ərizəsində S.Vəkilov yazırdı: “Az.DETİ-nin qəbul komis­siyasına. Səməd Vəkilovdan ərizə. Xahiş edirəm məni Az.DETİ-nin Ədəbiyyat şöbəsi üzrə aspirantu­rasının 1-ci əsas kursuna qəbul edəsiniz. Qəbul üçün bütün lazımi sənədləri təqdim edirəm. İmza, Səməd Vəkilov, 25/VII-31 il.”

İnstitutun direktor müavini, Ədəbiyyat və Dil Bölməsinin rəhbəri, professor Vəli Xuluflu iyulun 27-də Səməd Vurğunun ərizəsinə dərkənar qoydu: “Buraxılsın!” Əslində bu qeyd gənc ədəbiyyatşünasın aspirantura imtahan­larına buraxılması üçün verilən göstəriş idi. Az.DETİ-nin Ədəbiyyat şöbəsi üzrə aspirantu­rasına qəbul imtahanları 1931-ci ilin sentyabr ayında baş tutdu. İnstitutun Səməd Vəkilova verdiyi rəsmi cavab isə məyusedici idi. İmtahanların nəticəsinə aid verilən arayışda yazılırdı: “Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutu. 23 sentyabr 1931-ci il, ¹  061/4/52. Bakı şəh. Arayış verilir yoldaş Vəkilov Səmədə ona görə ki, o növbəti fənnlər üzrə imtahan verdi: partiya tarixi, Qərb dövlətlərinin tarixi, dialektik materializm, siyasət, türk və rus dili...  Sosial mənşəyinə görə aspiranturaya qəbul edilmədi. Az.DETİ Tədris hissəsinin katibi Vilçevski.”

Tərcümeyi-halında böyük səmimiyyətlə yazdığı: “Atam Yusif ağa Vəkilof bəy nəslindəndir” cümləsi Səməd Vəkilovun elmə gedən yolunda ciddi maneəyə çevril­di. Az.DETİ-nin müvəqqəti direktoru Gevorkov tədris hissə katibi Vilçevski­nin vasitəsilə qərəz, kin-küdurət nümayiş etdirirdi. S.Vurğunun üzv olduğu nüfuzlu təşkilatlar müraciətlərinin urvatsız qarşılanması ilə barışmağa hazır deyildilər. Hələ Gəncədə işlədiyi illərdən Səməd Vəkilovu yaxından tanıyan professor Vəli Xuluflu da təmsil olunduğu institutun lüzumsuz qərarına qəti etirazını bildirdi. Beləliklə, çətinliklə də olsa S.Vurğun Az.DETİ-nin aspiranturasına bərpa edildi.

Səməd Vurğunla eyni vaxtda onun yazıçı dostlarından Mir Cəlal Paşazadə (O zaman Mir Cəlal müəllimin soyadı Paşazadə idi – A.R.) və Mirzə İbrahimov da təhsillərini bu tədqiqat ocağında davam etdirirdilər. Azər­baycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu Ədəbiyyat və dil bölmə­sinin 1932-ci il 6 iyun tarixli iclasında Vəli Xuluflunun sədrliyi ilə komissiya aspirantlardan imtahan götürərək aşağıdakı qərarı qəbul etdi: “II kursa keçirilsin: 1.Vəkilov Səməd, 2.Paşazadə Mir Cəlal, 3.İbrahimov Mirzə, 4.Nə­­sirli Y., 5.Məmmədov Ağasi. Çıxarılsın: Həsənzadə Pəri və Kərimova Q. MK-ya göndərilsin: Jamkoçan” (AR Dövlət Arxivi, fond-387, siyahı-1, saxlama vahidi-107).

İkinci kursa keçən aspirantlar imtahanları uğurla versələr də, mövcud institutda təhsillərini davam etdirmək onlara qismət olmadı. Çünki, Azər­baycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu 1932-ci il iyulun 16-da ləğv edilir, onun Ədəbiyyat və dil bölməsinin bazasında Azərbaycan Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutu (Az.DƏSİ) yaradılır. Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı Kollegiyasının 1932-ci il 29 iyul tarixili 33 saylı protokolunda yazılırdı: “Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutunun yaradılması haqqında. Dil sahəsində (terminologiya, orfoqrafiya, lüğət işi, türk dilinin qramatikası və Azərbaycanda milli azlıqların dili) işlərin inkişafı, Azərbay­can ədəbi dilinin, ədəbiyyatının və incəsənətinin əsas məsələlərinin kon­kret inkişaf yolunun işlənilib hazırlanması, eləcə də Xalq Maarif Komissarlığı yanında (Elm sektoru üzrə) yüksək dərəcəli, siyasi cəhətdən hazırlıqlı redaktor­ların, tərcümə­çilərin yetişdirilməsi məqsədilə sabiq Az.DETİ-nin Ədəbiyyat və Dil Bölməsinin bazası əsasında Azərbaycan Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutu (Az.DƏSİ) təşkil edilsin. 2. Yalnız dil və ədəbiyyat sahəsi üzrə aspirantura saxlanılsın, onların fəaliyyəti institutun istehsalat işi ilə əlaqələn­dirilsin. 3. Elm sektoru on gün müddətində institut haqqında əsasnaməni tərtib etsin. Vəli Xuluflu direktor vəzifəsini müvəqqəti icra edən təyin olunsun.”

Professor Vəli Xuluflunun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutu (Az.DƏSİ) tədqiqat və təhsil yönümlü idi. 1932-ci ildə  Az.DƏSİ-də 22 nəfər əməkdaş çalışırdı. İnstitutun tədris hissə müdiri Q.P.Firidolin, məsul katib N.V.Minkeviç təyin edilmişdi. Azərbaycan Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutunda Əli Nazim (ədəbiyyat şöbəsinin müdiri), Qulam Bağırov (dil şöbəsinin müdiri), Hüseyn Cavid (ədəbiyyat şöbəsinin məsləhətçisi), Ələsgər Ələkbərzadə (ədəbiyyat şöbəsinin elmi işçisi), İdris Həsənov (redaktor), Yusif Əliyev (redaktor), Abdulla Tağızadə (dil nəzəriyyəsi seksiyasının müdiri), Paşa Sultanov (tərcüməçi), Liliya Vəkilova (redaktor köməkçisi) və b. (AR DA fond-57, siyahı-1, iş-1002) tanınmış ədəbi simalar fəaliyyət göstərir, aspirantlarla birbaşa təmasda olurdular. Faktlar təsdiqləyir ki, digər aspirant həmkarları kimi Səməd Vurğun da Az.DETİ-nin ləğvindən sonra təhsilini Azərbaycan Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutunun aspi­ranturasında davam etdirir. İnstitut hətta aspirantlara ayda 170 manat təqaüd də verirdi. Səməd Vurğunun aspirant təqaüdünün artırılması xahişi ilə yazdığı, arxivdən üzə çixardığımız unikal bir sənəd dövrün və mühitin əhval-ruhiyyəsini əks etdirmək baxımından maraq doğurur. 1932-ci il 7 oktyabrda qələmə alınan ərizədə gənc aspirant yazırdı: “Az.DƏSİ-nin təqaüd komissiyasına. Ədəbiyyat şöbəsinin II kurs aspirantı Səməd Vurğundan ərizə. Mən baxmayaraq ki, heç bir yerdə işləmirəm və təyin edilmiş 170 manat miqdarında təqaüdlə yaşayıram – bu məbləğ məni təmin etmir. Bundan əlavə mənzil, işıq, təmizlik üçün vəsait ödəyirəm. Xahiş edirəm mənə 280 manat miqdarında təqaüd və komunal xərclərini ödəyəsiniz. Əgər İnstitut göstərilən məbləği mənə ödəməkdən çəkinsə təhsilimi davam etdirmək imkanı olmayacaq. Səməd Vurğun. 7/X-32.”

Aspirant Səməd Vurğunun təqaüdlə bağlı ərizəsinə müsbət cavab verilməsi haqqında səhih məlumata malik deyilik. Amma o fakt dəqiq məlumdur ki, Azər­bay­can Dil, Ədəbiyyat və Sənət İnstitutu 1932-ci il 22 dekabr tarixli qərarı ilə özü öz fəaliyyətini dayandırır və bütün əmlakı yeni yaradılan SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan şöbəsinə (Az.OZFAN) təhvil verilir. Beləliklə Azər­baycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitu­tunun ikinci kursa keçən aspirantlarından yalnız Mir Cəlal təhsilini Ali Pedaqoji İnstitutda sonadək davam etdirdi. Aspirant Səməd Vəkilovun da sənədləri APİ-yə göndərilsə də, bir müddətdən sonra o elmə doğru gedən yolunu dəyişib bütün enerjisini, istedadını bədii yaradıcılığa, poezi­yaya sərf etmək istiqamətini seçir. Böyük ədib 1945-ci ilin mart ayının 27-də Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsisçisi və həqiqi üzvü seçilənədək məşhur şair və ictimai xadim kimi tanınırdı. Səməd Vurğun bu vaxtadək on şeir kitabının müəllifi, iki dəfə SSRİ Dövlət (Sitalin) mükafatı laureatı, əməkdar incəsənət xadimi, SSRİ və Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı idi. Onun Akademi­yaya yolu­nun qısa və kəsəliyində ədəbiyyatımız qarşısındakı xidmət­lərinin və mükafatlarının rolu mühüm və şübhəsizdir.

Hələ 1941-ci ilin yanvar ayının 9-da onu SSRİ EA Azərbaycan Filialından (sədr müavinləri Əhəd Yaqubov və Heydər Hüseynovun imzası ilə) “SSRİ xalqları folklor külliyyatı” seriyası üzrə redaksiya heyətinə Azərbaycandan üzv seçilməsi mühüm hadisə idi. Səməd Vurğun Akademiya divarları arasında Azərbaycan ədə­biy­yatına, klassiklərə həsr edilmiş bütün konfranslarda, elmi sesiyalarda, ədəbi müzakirələrdə çıxış və məruzələri ilə fəal iştirak edirdi. 1945-ci il mart ayının 31-də birinci ümumi iclasda Mir Əsədulla Mir Qasımov Azərbaycan EA-nın prezidenti, Heydər Hüseynov və Şamil Əzizbəyov vitse-prezident, Mirəli Qaşqay isə aka­demik-katib seçildilər. Azərbaycan EA Rəyasət Heyətinin ilk iclası isə 2 aprel 1945-ci ildə keçirildi. Gündəlikdə isə prezident, vitse-prezidentlər və akademik-katib arasında vəzifə bölgüsü məsələsi dururdu. Vitse-prezident Heydər Hüseynova həm də İctimai Elmlər Bölməsinin rəhbəri vəzifəsi həvalə olundu və akademik Səməd Vurğun da bu bölməni təmsil edirdi. Akademiya Rəyasət Heyətinin 1 iyun tarixli iclasında İctimai Elmlər Bölməsinin plan işinə baxılması və təsdiqi gündəliyə gətirildi. Heydər Hüseynov ictimai elmlər sahəsi üzrə geniş məruzə etdi. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin altıcildliyi və klassiklərin əsərlərinin çapa hazırlanması məsələlərinə ciddi toxunuldu. Vitse-prezident Heydər Hüsey­novun sədrliyi ilə 10 iyun 1946-cı ildə keçirilən elmi sesiyada isə Həmid Araslı və Məmməd Arif Dadaşzadə “Azər­baycan ədəbiyyat elminin genişlənməsi və gələ­cəyi haqqında” adlı maraqlı məruzə etdikdən sonra Sadıq Dadaşov, Həbibulla Səmədzadə, Yusif Mirbabayev toxunulan mövzuya geniş və hərtərəfli münasibət bildirdilər. Səməd Vurğunun çıxışı isə indiyədək çap olunmadığı üçün üslubuna toxun­madan, olduğu kimi təqdim edirik: “Səməd Vurğun: - Yoldaşlar, mən ümumiyyətlə bu skeptizmə və skeptik adamlara həmişə bir növ düşmənəm. Eyni zamanda ən böyük ədəbiyyat və elm odur ki, o həmişə öz qarşısında böyük məsələ qoyar, yəni elə bir tədqiqat mən istəyirəm ki, o tədqiqat prosesində mən alimin bu və ya digər inqilabi və yeni proqressiv elmi bir fikri ilə də tanış olum.

Bizim gənc ədəbiyyatşünaslarımız ədəbiyyatın yaradılması uğrunda da az iş görməmişdilər. Lakin görüləcək işlərin çoxu qarşımızda durur. Məsələn mən özüm də təsəvvür edə bilmirəm ki, əgər bizim elmi tariximiz hələ kamilən yaradılma­mışdırsa, bizim ədəbiyyat tariximiz necə yaradıla bilər? Atılan addımlar çox geridədir. Ancaq mən demək istəyirəm ki, ədəbiyyat ilə fəlsəfə arasında məna vəhdəti yaratmaq lazımdır ki, bunlar bir-birini tamamlaya bilsin.

Mən “Vaqif”ı yazanda əhvalat necə oldu, Qacar necə gəldi, İbrahim xan necə oldu – bunu bilirdim. Ancaq sonralar ədəbiyyat artdıqca, yeni-yeni məlumat olduqca adam yaratdığının bəzisinə peşiman olur. İndi bizim tariximizi yaratma­lıyıq. Ədəbiyyatımız bir çox təhriflərə və səhvlərə yol verməsin.

Mən ədəbiyyatşünaslıqda əsas nöqsanı nədə görürəm?! Şəxsən məni maraqlandıran odur ki, mən hər iki məruzəçiyə (Həmid Araslı və Məmməd Arif Dadaşzadə nəzərdə tutulur-A.R.) diqqətlə qulaq asdım. Əlbəttə bunlar bizim gözəl, görkəmli alimlərimizdir. Ancaq yoldaş Araslı ədəbiyyatşünaslığa aid … (klassiklər haqqında məlumatlar verdi). Mən istərdim ki, bunun özü elmi bir əsər olaraq verilsin. Hansı epoxada, hansı ədəbiyyatşünas nə kimi xarakter daşıyırdı və indi nə kimi xarakter daşıyır. O dövrün alimi, onun xasiyyəti, ədəbiyyatın mənəvi xüsusiy­yətləri, o dövrün mənəvi xüsusiyyətləri olmalıdır…

Bu cür “obzor” (icmal) vermək şəxsən məni kifayətləndirmədi. Ümumiyyətlə ədəbiyyat­şünaslıq varmı? Mənə elə gəlir ki, bizim ədəbiyyatçılarımızın səhvi odur ki, hamısı ümumiyyətlə ədəbiyyatşünas olmaq istəyirlər. Ancaq mən elə ədəbiyyat(çı) tanımıram ki, elmə baxışı məhz bir olsun. Məsələn, füzulişünas, axundovşünas, vaqifşünas, Cəfər cabbarlışünas. Rusiyada bu təsnifat vardır. Məsələn mən Füzulini bilirəm, Axundovu bilirəm. Əgər ədəbiyyatşünas mən qədər biləcəksə, onda onunla mənim aramda heç bir fərq qalmır. Ədəbiyyatşünas gərək 20-30 il bununla məşğul olsun. O zaman Füzulişünas əsl mənasında meydana çıxar. Füzuliyə böyük, dahi sənətkar deməklə, onun dahiliyi meydana çıxmaz. Məncə Akademiya belə iş aparmalıdır; müəyyən adamlarınız ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olmalıdır. Məsələn, deyək bizim tariximizdə romantizm cərəyanı nə vaxt başlamışdır, kimdən gəlmişdir. Həmçinin realizm nə kimi tarixi dövr keçmişdir. Bu sahədə ayrı-ayrı əsərlər yaradılmalıdır.

Yaxud ikinci məsələ: deyək ki, biz Nizamidən danışırıq. Nizamidən danışarkən ədəbiyyatımızın böyüklüyünü göstərmək üçün hansı alim xüsusilə məşğul olur?! Deyək ki, “Nizami və qədim yunan ədəbiyyatı”, yaxud fəlsəfəsi. Ya da götürək “İran və dünya ədəbiyyatşünaslığı”, o cümlədən “Rusiya ədəbiyyatşünasları” – həmişə birinci plana İran mədəniyyətini salsalar yaxşı olmazmı? Bizim ədəbiyyat­şünaslar dissertasiya yazsın. Məsələn, biri belə bir qəhrəmanlıq edə, götürə “Azərbaycan ədəbiyyatının İran ədəbiyyatına təsiri”, lap Nizami dövründən tutmuş indiyə qədər, müasir ədəbiyyata qədər. Belə bir əsərlə bütün dünyaya ədəbiyyat­şünaslığı tanıtmış olarsan. Çünki həmişə sən təsir altında qalmayıbsan, sənin də təsirin altında qalmışlar. Məsələn, Axundova, Molla Nəsrəddinə (Cəlil Məmməd­quluzadəyə-A.R.) Nizaminin təsiri azmı olmuşdur, yaxud Şərq ədəbiy­yatının təsiri azmı olmuşdur?! Belə cəsarətli elmi əsərlər yaradılmalıdır ki, bu mübahisəli məsələlər birdəfəlik ortadan götürülsün. Bizim müasir ədəbiyyatı­mıza aid məncə bu tarixi şəxsiyyətlərimizi qaldırmaqla bərabər, müasir ədəbiyya­tımızın tarixinə yeni bir nəzərlə baxmalıyıq. Yeni elm və eyni zamanda ədəbiy­yatın yaradıcılıq, inkişaf prosesinə gərək kömək etsin.

Çox vaxt bizim yoldaşlar tənqid ilə ədəbiyyatşünaslıq məsələlərini qarışdırırlar. Mən bununla razı ola bilmərəm. Məsələn deyirlər Səməd Vurğun tənqid yazır. O mənim baxışımdır, mən orada düz də deyə bilərəm, səhv də deyə bilərəm. Məsələn Hüseyn Mehdi tənqid yazır. Bunun elmə nə dəxli vardır?!

Mən demək istəyirəm ki, gərək biz seçək; elm haradan başlayır, tənqid haradan başlayır? Bu sahədə bir növ belə xaos – qarışıqlıq vardır…

Mən istəyirəm ki, bizim elm, ədəbiyyata istiqamət verə bilsin. Məsələn, Həmid Araslı yoldaş XIX əsr (stenoqrafçı yanlış yazıb, orta əsrlər olmalıdır-A.R.) ədəbiy­yatında çox iş görmüşdür. Ancaq gərək o gözəl material verə, gərək gözəl əsər yarada. Nə vaxt Araslı yoldaş Füzuli və yaxud Şah İsmayıl Xətai haqqında müəyyən gözəl bir əsər verəcəkdir. Gərək o elə olsun ki, gələcəkdə elmi akademik olsun. Daha mənim kimi yarımçıq akademik yox (gülüşmə).

Yeni istiqamət verməkdən çox şey asılıdır. Mən burada iki konkret təklif irəli sürürəm: birinci – bizim institutumuz gərək … (ixtisaslaşma məsələsini-A.R.) irəli sürsün, yəni Füzuli­şü­naslıq yaradılsın. Məsələn, Moskvada rus poeziyasından Vətənə aid olan ən kiçik şeirlər (toplusu) yaradılmışdır. Bu şeir kimi görünür, ancaq eyni zamanda ədəbiyyat tarixini, Vətən tarixini 200 illik bir şeirdə gözəl nümayiş etdirmişdir” (AMEA RH Arxivi, fond-7, siyahı-1, iş-703, qutu-61, səh.-103-106).

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun perspektiv planının müzakirəsində aka­demik Səməd Vurğunun toxunduğu məsələlər mürəkkəb, ziddiyyətli ictimai-siyasi mühitdə cəsarət və məsuliyyət tələb edən aktual problemlərdir. Onun ədəbiyyatın müxtəlif sahələri üzrə kadrların ixtisaslaşması, ədəbiyyatşü­naslığın tarix, fəlsəfə elmləri ilə qarşılıqlı əlaqə problemləri, ədəbi cərəyanların – xüsusilə romantizmin və realizmin sistemli araşdırılması, Azərbaycan ədəbiy­yatı­nın İran ədəbiyyatına, Şərq ədəbiyyatına təsiri məsələləri, ədəbi mühit və ədəbiyyat tarixinə yeni baxış sistemi milli ədəbiyyatşünaslıq elmimizin konseptual proqra­mının tərkib hissələri kimi dəyərləndirilməlidir.

Akademik Səməd Vurğunun Azərbaycan Elmlər Akademiyasında 1947-ci il 3 noyabr tarixli elmi sesiyasında məruzəçi Məmməd Cəfər Cəfərovla dialoqu da, ədəbiyyatşünaslıq baxımından diqqət çəkir. İclasa sədrlik edən vitse-prezident, professor Heydər Hüseynov “Azərbaycan sovet dramaturgiyasının inkişafı yolları haqqında” adlı mövzuda məruzə etmək üçün Məmməd Cəfər Cəfərova söz verir. Məruzədən sonra sesiya iştirakçıları ona tənqidi ruhlu suallar verir. Müzakirədə fəallıq göstərənlərin biri də Səməd Vurğundur. Dialoq qaşılıqlı hörmət şəraitində davam etmiş, bir sıra mətləblərə açıq münasibət bildirilmişdir.

“Səməd Vurğun: - Fəhlə tematikası (mövzusu) bizim dildə zəifdi. Mən bu məsələni “teoretiçeski” (nəzəri cəhətdən) aydınlaşdırmaq istəyirəm. Bunun səhvi nədədir? Nə üçün fəhlə obrazını yazmırlar? Bunu yazıçının münasibətində görmək lazımdır? Hansı münasibət olursa-olsun biz bunu “teoretiçeski” aydınlaşdırmalıyıq.

M.C.Cəfərov: - Bunu böyük vətən bizdən tələb edir. Bizim yaxşı obrazımız vardır, fəhlə hərəkatından “Xanlar”da…

Səməd Vurğun: - O keçmiş həyatdandır.

M.C.Cəfərov: - “1905-ci ildə”, həmçinin orada fəhlə həyatından vardır, Bakı fəhləsi orada rəhbərlik edir. Orada fəhlə vardır, amma qalan əsərlərdə fəhlə yoxdur. Bizim əsərlərdə, istehsalatda fəhlə rolları yoxdur.

Səməd Vurğun: - Moskvada böyük zavodlar vardır, orada olan istehsalatdan göstərmək lazımdır.

M.C.Cəfərov: - Cəfər Cabbarlı fəhləni istehsalatda göstərir.

Səməd Vurğun: - Orada nə vardır, “oçerkovoy” bir şeydir. Mən demək istəyirəm ki, fəhlə sınfından artıq yazmaq və göstərmək lazımdır.

Heydər Hüseynov: - Ədəbiyyat məsələsində bir sıra mürəkkəb, çox mühüm məsələlər vardır ki, biz onu bir-iki gündə həll edə bilmərik. Bu yaxın vaxtlarda bir neçə günlük iclas aparmalıyıq ki, orada bunları həll edə bilək. Həyat sadə deyil, həyat çox müxtəlif və (hadisələrlə) zəngin, xüsusən indiki zamanda beynəlxalq siyasət məsələsini necə burada Səməd Vurğun göstərmişdi, bunu aydınlaşdırmaq lazımdı” (AMEA RH Arxivi, fond-7, siyahı-1, iş-393, qutu-36, səh.-195-196).

Nəzəriyyəçi alimlə görkəmli şairin dialoqu sənət və sənətkarlıq məsələlərinin dərin qatlarına hesablanıb. Müharibə milyonlarla insanın, gəncin həyatına son qoyub. Fabriklərdə, zavodlarda, neft istehsalı sahəsində işçi qüvvəsi çatışmır. Elə müasir dram əsərləri yazılmalıdır ki, o boşluğun doldurulmasında mühüm rol oynasın. Səməd Vurğun akademik, ictimai xadim, deputat kimi yuxarı dövlət dairələrinin kulisində gedən ideoloji layihələrin mahiyyətindən xəbərdardır. O nəzəriyyəçi alim kimi Məmməd Cəfərin fəhlə mövzusuna nəzəri baxışları ilə tanış olmaq istəyir. Yazılmış əsərlər haqqında yox, daha çox yazılacaq əsərlərin kəmiy­yət və keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün nə etmək lazım gəldiyini soruşur. Elmi sesiyanın sədri incə məqamı düzgün dəyərləndirir, verilən suallara məruzəçinin hazır olmadığını, mövzunun ciddiliyini duyaraq problemlə bağlı ayrıca sesiya keçirməyi məsləhət görür. Bu, mövcud situasiyada ən doğru qərar idi.

Azərbaycan Elmlər Akademiyasınında Nizami adına Ədəbiy­yat İnstitutu ilə bağlı ən çox müzakirə olunan mövzu institutda hazırlanan altı­cildlik “Azərbaycan əddəbiyyatı tarixi” olmuşdur. Vitse-prezident Heydər Hüseynovun sədrliyi ilə İctimai Elmlər Bölməsinin 1949-cu il 14 iyun tarixli iclasının gündəliyinə də məhz bu mövzu gətirilmişdir. İnstitutun direktoru Məmməd Arif Dadaşzadə altı­cildlik “Azərbaycan əddəbiyyatı tarixi”nin vəziyyəti haqqında bölmə üzvləri qarşısında geniş məruzə etmiş, cildlərin müəlliflərindən Həmid Araslı, Feyzulla Qasımzadə, Mir Cəlal iş prosesində üzləşdikləri problemlər barədə məlumatlar vermişdilər. Bölmənin iclasında iştirak edən akademik Səməd Vurğun söz alaraq demişdir: “Yoldaşlar, mən öz çıxışımı Dadaşzadə (Məmməd Arif nəzərdə tutulur – A.R.) yoldaşın təklifindən başlamalıyam. Mənə belə gəlir ki, artıq bizim ədəbi elmimiz, ümumən ədəbi yaradıcılığımız belə bir mərhələyə gəlib çatmışdır ki, biz hamımız gözıl tarixçi olmaqla, ədəbiyyatşünaslığını marksizm-leninizm əsasında möhkəm qura bilərik. Nəinki bədii yaradıcılıq xalqın tarixi vətənidir, elm bunun yaradı­cı­sıdır. Məhz buna görə də bizim ədəbiyyatşünaslarımız hələ də tarixi yaxşı bilmir. Ona görə də bu cür tarixi səhvlərə yol verirlər. Mənim birinci təklifim odur ki, bu işi akademiyanın və bunun elmlər şöbəsi (İctimai Elmlər Bölməsi nəzərdə tutulur-A.R.) müstəqil olaraq aparmalıdır. Madam ki, ayrı-ayrı institutlara qaldıqda bir iş görmürlər. Bu işi aparmaq lazımdır. Məsələn, cavan kadrolardan İqrar Əliyev Midiya tarixindən çox yaxşı, cəsarətlə yazmışdır. Ancaq Həmid Araslı yoldaş əsl xalqın qəhrəmanlıq tarixinə çox az fikir vermişdir. Mən özüm “Vaqif” əsərini yazdığım zaman əgər tarixi yaxşı öyrənsə idim heç də bu qədər nöqsanlara yol verməzdim.

Yoldaşlar, mən bu gün Qasımzadə (Feyzulla Qasımzadə nəzərdə tutulur-A.R.) yoldaşın çıxışından bir şey hiss etdim. Bu yenə qəzəl şairlərinə müəyyən bir yol vermək istəyir. Mənim fikrimə görə Azərbaycanda bir nəfər qəzəl-şeir yazan olmuşdur ki, o da Füzuli. Hansı qəzəl-şeirdən danışırsınızsa danışın bunun nə əhəmiyyəti var. Nə olsun çox qəzəl-şeir yazanlar olmuşdur? Bunların qəzəllərindən heç bir zaman mən zövq almamışam. Əgər bunlar yaxşı şair idisə nə üçün Azər­bay­canın kəndi belə bunları tanımır. Əsas biz işimizi ədəbiyyat üzərində qurmalıyıq.

Mən bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Altı tomluq (cildlik) əsəri çıxarmaq çox böyük məsələdir. Mən şəxsən ümidvaram ki, bu ciddi məsələlərin öhdəsindən burada oturan yoldaşlar gələ bilərlər və gəlməliyik də! Xüsusən partiya və höku­mə­timizin qərarlarından sonra bir sıra ciddi nöqsanlarımız meydana çıxarılmışdır, yoldaşların hamısı əsas məsələni başa düşmüşlər. Necə danışmaq lazımdır, bunların hamısı, özü bir daha şərait yaradır. Ancaq 6 tom əsərin yaradılması üçün mən heç də elmi tələsməyin tərəfdarı deyiləm. Məncə heç kəs demir ki, oktyabr ayında bu əsər hazır olsun. Əsəri hazır etmək lazımdır. Alim düşünməli və işləməli, hissə qapılıb tələsmək, elmi yazmaq düzgün deyildir. Xüsusən belə bir böyük 6 tomluq əsəri yazmaq üçün qətiyyən tələsmək lazım deyildir. Əsl sürət işin keyfiyyətində olmalıdır.

Mənim yaxşı yadımdadır, 5-6 ay bundan qabaq açotlara (hesabatlara) qulaq asan zaman mən orada çıxış etdim. Yəqin ki, mənim həmin çıxışımın steno­qramması durur. Lazım olsa oxumaq da olar. Mən orada göstərdim, indiki inkişaf dövrümüzdə tərtib etdiyimiz planlar vardır, o planlar daha da kəskin qoyulmalıdır. Çox təəssüf ki, mənim orada danışdığım təkliflərin hamısı kağız üzərində qaldı. Heç də mənə sağ ol deyən olmadı. Əgər o təkliflər prezidiuma (rəyasət heyətinə) təqdim olunsa idi prezidium o təklifləri həyata keçirə bilərdi. Mən yenə deyirəm, gec deyildir, bu əsərlər üzərində danışırıq. Bir neçə canlı temalar (mövzular) seçməklə 49-cu il planına daxil edək. Bizim alimlərimizin yazdığı əsərlər Ümumittifaq miqyasında yüksəlsin və orada öz qiymətini alsın” (AMEA RH Arxivi, fond-7, siyahı-1, iş-631, səh.-139-141).

Akademik Səməd Vurğunun stenoqrafçı xətaları ilə kağıza köçürülmüş bu çıxışı çoxcildlik “Azərbaycan əddəbiyyatı tarixi”nin yaradılması uğrunda müca­dilənin önündə getdiyini, milli məfkurəyə dayalı ideya istiqamətini müəyyən­ləş­dirən görkəmli ədəbiyyat­şünas olduğunu, əsl mənəvi dəyərlərə fövqəladə önəm verdiyini, elmi düşüncələrini böyük səmimiyyətlə, özünütənqid ruhunda ifadə etməyi bacardığını təsdiqləyir. Çoxcildli ədəbiyyat tarixinin ağırlığını, çətinliyini, məsuliyyətini dərk etməklə yanaşı gənc ədəbiyyatşünasların, ədəbiyyat tarixçi­lərinin “bu ciddi məsələlərin öhdəsindən” layiqincə gələcəklərinə onun böyük ümidlər bəsləməsi Azər­baycan ədəbiyyatının sabahına inamın, əminliyin sarsılmaz ifadəsidir.

Akademik Səməd Vurğunun elmi konfranslarda, sesiyalarda, tədbirlərdə, iclas­larda etdiyi məruzələr, çıxışlar, polemikalar, rəylər, fikir mübadiləsi onun ədəbi-ictimai düşüncəsini, dünyagörüşünü, fəlsəfi baxışını, milli ruhunu özündə əks etdirən yaradıcılıq aləminin tərkib hissəsidir. Akademikin arxivlərdən üzə çıxarılan hər bir yeni çıxışı, rəyi, düşüncəsi onun sözü mülkünün, yaradıcılıq xəzinəsinin zənginliyinə, tamlığına, bütövlüyünə xidmət etməklə yanaşı Azərbaycan ədəbiy­yat­şünaslığının dəyərli nümunəsidir.

 

Asif Rüstəmli

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun

şöbə müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

                                                                                 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2016.- 24 sentyabr.- S.16-17.