“Leyli - Məcnun” və Ferma müdiri”
HEKAYƏ
Stalinin
qırxı təzə çıxmışdı. Milyonlarla
əl dəsmalı duz dadırdı. Sovet Sosialist
Respublikaları İttifaqının ucsuz-bucaqsız ərazisi
uşaq bağçası təmayüllü nəhəng
yetimxanaya oxşayırdı – bəlkə də
oxşamırdı, elə heylə idi.
Həddi-buluğa
çatmamış, böyük və qarışıq bir
xalqın atası ölmüşdü – atadan yetim qalmaq pis
şeydi. Bu ayaqdan götürsək, Stalini dünyanın ən
çoxuşaqlı atası hesab eləmək də olar.
Uşaqlar başsız
qalmışdı. Və üstündən heç əlli
il keçməmiş Stalinin yurdunda bayquş uladı,
tufağı dağılfı – İttifaqı
dağıldı.
Yazağzı duza gedən qoyunlardan
bəziləri duz dadan dəsmalları yeyir, səhərə
yaxın elə ağıldaca murdar olurdular. Dəsmal sahibləri
isə səhər-səhər burunlarını silməyə
bir şey tapmırdılar...
O vaxt mənim yaxşı
yadımdadı, yeddi yaşım vardı – yekə
kişiydim. Mənə elə gəlirdi ki, bütün Sovet
xalqı eyni ilə bizim kənddəki kimi üzünü
cıra-cıra, baş-gözünə döyə-döyə,
ucadan ağlaya-ağlaya deyir, özü də bizim dildə:
- Ay Dədə, bizi qoyub hara gedirsən
oooooy!.. Ay Dədə!.. Ay Dədə!.. Ay Dədə!..
Əslində isə o Dədə
deyildi, Baba idi. Lenindən sonra Stalin ikinci Babamız idi – ancaq
hansının ata tərəfdən, hansının ana tərəfdən
Babamız olduğunu bilmirdik...
...Möhtəşəm yetimlikdən
sonra ölkəyə gələn ilkin Yazın lap
axırıncı günündə kolxozun ferma müdiri Fəmil
arvadı Nisəni də qoltuğuna vurub getdi Bakıya.
***
Fəmil
əlifbadakı otuz iki hərfdən birin də
tanımırdı – tanış ola bilməmişdi,
tanış eliyən olmamışdı, ancaq ikinci dünya
müharibəsində Stalin uğrunda vuruşmuşdu. Onun
taleyinə orta məktəb oxumaq yox, müharibə oxumaq
düşmüşdü ki, oranı "əlaçı”
qurtarmasa da, sağ-salamat başa vurmuşdu.
Fəmil nənəsinin toxuduğu xurcunu çiyninə alıb Hitlerlə haqq-hesab çürütməyə getdiyi ilk gündən, evə qayıtdığı saata qədər həmişə ürəyində Nisə ilə söhbət eləyirdi və onun bu söhbətini Nisəyə hər gün "yazdığı” məktub kimi də qəbul etmək olardı. Fəmil müharibədən qayıtdığı gün ona da möhkəm inanmışdı ki, əgər o davaya getməsəydi Sovet xalqı heç vaxt faşistlərə qalib gələ bilməzdi...
O, davadan üç il qabaq evlənmişdi. Müharibəyə gedəndə bir oğlu da vardı – üç ilə bir oğul, hər halda pis nəticə deyil. Qarabağın ən böyük kəndlərindən biri olan Yeddiparanın camaatı söz sözü gətirəndə - bu gün də - iyirmi birinci əsrin on yeddinci ilində "Fəmil-Nisə” məhəbbətindən ürək dolusu danışır, bəzən də öz əıavələri ilə bu sevgini əfsanə səviyyəsinə qaldırıb ilahiləşdirirdilər, nəsildən nəsilə ötürürdülər. Ona görə də Yeddipara kəndi yaranandan bu günə qədər cəmisi bircə dəfə boşanma hadisəsi olub. Yaşlı adamlar danışırmışlar ki, bütün kənd yasa batmışdı bu görükməmiş hadisədən – elə bil güclü zəlzələ olnuşdu, kənd dağıntılar altında qalmışdı, ölənlər və yaralananlar vardı – bax, heylə...
Fəmilin əmisi oğlu deyirmiş ki, o, Nisəni ovcunun içində, üfürə-üfürə saxlayırdı, camaatın tənbehindən qorxub utanmasaydı, özü qazan asıb paltar yuyardı, xəmir yoğurardı, təndirə çörək yapardı, nehrə çalxayardı, cəhrə əyirərdi, uşaqları çimizdirərdi – camaat olmasaydı bunların hamısını özünə sığışdırardı, uf da deməzdi...
Fəmil Bakını iki dəfə görmüşdü, bir müharibəyə gedəndə, bir də davadan qayıdanda. Gedəndə gördüyü Bakını Allah heç kimə göstərməsin – ürəyindən qara qanlar axırdı və Nisə də qan rəngində onun gözlərinin önündən getmirdi – hörüklərinin ucundan qan damcılayırdı. Davadan qayıdanda gördüyü Bakını isə Allah hamıya qismət eləsin; nənəsinin toxuduğu, əsl sənət əsəri olan, müharibə başlayandan qurtarana qədər çiynində gəzdirdiyi xurcunun bir gözündə özünə aid olan ayın-oyun, bir gözündə də Adolf Hitlerin başı... necədi sizin üçün... Hər halda Fəmilə elə gəlirdi; düzünü deyim ki, elə mən də o fikirdəyəm...
Fəmili Bakıya getməyə həvəsləndirən, xeyir-dua verən əmisi oğlu, kolxozun hesabdarı Əsgər olmuşdu.
- Fəmil, sən ölmə, bax, bu canım ölsün, - əlini üzünə şapbıldatmışdı, - əstəfurulla, İmam Hüseynin müsibəti mən gördüklərimin yanında toya getməlidi, get eee, get... özün görəzsən dana...
Əsgər Bakıdan bu yaxınlarda qayıdıb. O, kəndin gözünün ağı-qarası şofer Maşallahla paytaxtdan kolxoz üçün "palturuka” yük maşını gətirməyə getmişdi, özü də qəttəzə. Yeddipara camaatı bu yük maşınını "Novruz” bayramı kimi qarşılamışdı, itli-pişikli hamısı bu maşının başına yığışmışdı. Şofer qara Maşallah isə camaatın gözündə ağappaq yumurta soyutması kimi bir oğlan olmuşdu; indi onun hörməti-izzəti kənd camaatının gözündə bu maşını ixtira eliyənin hörmət-izzətindən də qat-qat yuxarılarda idi; hamı ona bu kəndin qürur akademiyasının həqiqi üzvü kimi baxırdı; o dövrdə bu, qara Maşallahın halal-hümmət haqqı idi. Dünyanını kəfən kimi pak, tər-təmiz, sünbülündən su daman vaxtı olmasaydı, bəlkə də qara Maşallah Sovet İttifaqı Qəhrəmanı səviyyəsində hörmət-izzət sahibi ola bilməzdi və bu, həqiqət idi...
Əsgərin arvadının dayısı Salman kişi Bakıda Serqey Mironoviç Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetində "zavxoz”-təsərrüfat hissə müdiri işləyirdi – hörmətli adam idi. Elə yeznəsi Əsgəri də "Leyli-Məcnun” operasına o aparmışdı, nə təhər təsirlənmişdisə, Bakıdan Yeddiparaya qədər kövrələ-kövrələ, Leylinin atasının yeddi arxa dönənini söyə-söyə gəlib çıxmışdı, yenə toxtamamışdı, səbbi alınmamışdı. Kənddə də ürəyini boşaltmaq üçün əmisi oğlu Fəmili layiq bilmişdi, çünki ona elə gəlirdi ki, sevgi-məhəbbət məsələlərində Fəmil bir nömrəli mütəxəssisdi. Fəmil də Əsgərdən eşitdiklərini gecə uşaqlar yatandan sonra neft lampasının ışığında dənəvər-dənəvər qoymuşdu Nisənin ovcuna – Nisənin ovcu yanmışdı. Fəmil də ağızdan berahat idi; Leylinin atasının ölüsünü-dirisini Nisənin qulağı eşidə-eşidə tökmüşdü çölə. Nisə də iki dahinin, Məhəmməd Füzuli ilə Üzeyir Hacıbəylinin yaratdıqları bu şah əsərə biganə qala bilməzdi; odur ki, səhərin pıçalaqlı gözləri açılana qədər Leyli ilə Məcnuna ağı deyib onları ağladı – səhəri dirigözlü açdı...
Nisə Əsgərxan bulağında doluxsuna-doluxsuna, təpəsindən tüstü çıxa-çıxa Fəmildən eşitdiyini bitdə-bitdə qız-gəlinə nağıl elədi – onlar da doluxsundu, onların təpəsindən çıxan tüstü ərşə dirəndi və onlar da öz bildikləri kimi Leylinin atasının aşının - suyunu verdilər, özü də artıqlaması ilə...
Fəmil fermada hamını yığıb doluxsuna-doluxsuna, təpəsindən tüstü çıxa-çıxa Əsgərdən eşitdiyini bitdə-bitdə, indiki dillə desək, əməkdaşlarına nağıl elədi – onlar da doluxsundu, onların da təpəsindən çıxan tüstü ərşə dirəndi və onlar da öz bildikləri kimi Leylinin atasının aşının – suyunu verdilər, özü də Əsgərxan bulağındakı qız-gəlindən də çox...
Əsgərxan bulağındakı qız-gəlin Nisədən eşitdiklərini yetənə nağıl eliyirdilər, eşidən-bilən Leylinin atası haqqında bacardığı, hətta bacarmadığı kimi ağzına gələni deyirdi.
Fermanın "əməkdaşları” Fəmildən eşitdiklərini yetənə nağıl eliyirdilər – eşidən-bilən Leylinin atası haqqında bacardığı, hətta bacarmadığı kimi ağzına gələni deyirdi. Deyilənə görə fermada çobanlıq eliyən Qədimalı kişi bir az da irəli gedib, arvad-uşaq yanında Leylinin atasının goruna da söymüşdü.
Yeddipara kəndi Leyli-Məcnun məsələsində, necə deyərlər, vahid mövqe nümayiş etdirməkdə çox israrlı idi. Vəziyyət o yerə dirənmişdi ki, uzaq olsun, bu kənd camaatından kimsə həyatından bezib özünü öldürmək istəsəydi (yenə də min ağac uzaq), onun üçün ilahi bir şans yaranmışdı; heç nə, çıxsın kəndin ortalığına, camaatın gur vaxtında desin ki, "mənim yeddi kor qızım olsaydı, birini də Məcnuna verməzdim, o, əməlli başlı dəlidi ki...”, vəssalam, onu daşqalaq eləyib Azərbaycan kimi iki yerə şaqqalayardılar – 1813-cü ildəki kimi...
İlahi, Dünya Fəmil – Nisə Dövründə Körpə Gözü kimi nə qədər Pak imiş – xəbərimiz olmayıb; ona görə xəbərimiz olmayıb ki, elə bilmişik ki, belə də olmalıdı də... Ay Allahın arxayın bəndələri...
Bakının dəmiryol vağzalında Fəmil – Nisəni, Əsgərin arvadının dayısı Salman kişi çox ürəkli qarşıladı.
Kənddən çıxanda Fəmil demişdi ki, Əsgər, narahat olma ee, arvad qohumunun yanında üzünü ağ eliyəcəm. Yanında Nisə, cibində də beş saz erkəyin pulu; fikirləşmişdi ki, Bakıdan uşaqlara ayın-oyun alar, bir də Əsgərin özünə və arvadı Zərif müəllimə bahalı parça alar, tikdirib geyinsinlər. Vaqonun kupesi də ağzına qədər tıxılı-mənili, humayın ağına bükülmüş iyirmi kiloluq toğlu cəmdəyi, bir bidon nehrə yağı, sərilmiş südün qaymağı, mərəçöyüd, cincilim, quzuqulağı, qazəyağı, qanqal, Qorabulaq qıjısı, dəvədabanı, noxud, təndir çörəyi, nələr... nələr... Kənd həmişə şəhəri belə sayıb-saydırıb, onun hüzuruna əlidolu, ürəyidolu gedib. Yeddipara çörəkli-sulu kənd olub həmişə - müharibənin ən məşəqqətli vaxtlarında da. Aclıq-qıclıq vaxtı dağ rayonlarından çoxları bu kəndə pənah gətirib, rahatlıq tapıblar, nəticədə çönüb olublar yeddiparalı, onlardan birisi...
Nisə Salman kişinin dördüncü mərtəbədəki mənzilində, yataq otağındakı bədənnüma güzgünün qabağında geyinə-geyinə güzgülənirdi. Geyinib qurtarmış kimi idi – lap axırda arxalağını geyindi. Bilmirəm, özünə hansı tərəfdən baxdısa xoşuna gəldi – güzgünün qabağında fırlandı da: "bir heylə var-dövlətinən o boyda kənddə allahın bir güzgüsü də yoxdu ki, heç olmasa ayda-ildə bir dəfə beləcə durasan qabağında. Fəmilə deyəcəm gedəndə bir güzgü alsın, aparım Əsgərxan bulağına, qız-gəlin özünə baxsın. Desəm alar...”
Xalis Çin məxmərindən tikilmiş arxalığın yaxalığı da, sinəsi də əllə işlənmişdi – naxışlar göz oxşayırdı. Ətəyinə və qollarına düzülmüş gümüş pullar araxalığın çəkisini xeyli artırmış, ağırlaşdırmışdı. İndi bu arxalıq doqquz May qələbə bayramı münasibəti ilə hərbi nümayişə çıxmış, yaxasına çoxlu orden-medal taxmış müharibə veteranının kiteli qədər parlaq və ağır idi. Bu arxalığı Nisəyə toylarından üç gün sonra – yəni onun üçgünlüyündə qaynanası ona boygörüncəyi kimi bağışlamışdı. Deyilənlərə görə qaynanasına da bu arxalığı qaynanası boygörüncəyi vermişdi. Nisənin bir neçə arxalığı vardı, hamısı da geyinməli – bir-birindən gözəl; ancaq o bilə-bilə qarasını seçmişdi – tündünü; axı, o "Leyli və Məcnun” operasına baxmaqdan və qulaq asmaqdan daha çox, elə bil ki, yas yerinə, ağlaşmaya gəlmişdi. Nisə qırağını milçə ilə hördüyü, iri qara dəsmalını hələ kənddə olanda arxalığın cibinə qoymuşdu – öz xasiyyətinə bələd idi... bilirdi ki, gözünün midiyini tökəcək...
Nisə qara Çin məxmərindən tikilmiş, üstü Nikolayın 1898-ci ildə buraxdığı onluq qızıllarla bəzənmiş papağını başına qoydu, hörüklərini kürəyinə atdı. Bir an özünə baxıb razı qalandan sonra, sallanan yerində iri aypara, qalan hissəsi parlaq muncuqlardan hörülmüş qızıl boyunbağısını taxdı, sırğalar da öz yerindən asıldı. Özünü çox bəyəndi – Fəmil onu bəyəndiyi qədər...
Nisə, əvvəldən razılaşdıqları kimi içəridən qapını döydü – yəni ki, mən hazıram – onsuz da yarım saatdan çox ləngimişdi.
Fəmilin geyinməyi bir suiçim saat çəkmədi; fransız generalı Qalife-nin adını daşıyan şalvarı əyninə çəkdi, zabit qayışı ilə belini bağladı, müharibədən gətirdiyi, xeyirə-şərə geyindiyi, qəlfeyi şalvarı rəngdə kitelini əyninə taxıb qızılı düymələrini bağladı.
İki gün qabaq bilet almağa gedəndə Salman kişi Fəmildən yox, Nisədən soruşmuşdu ki, neçənci sıra yaxşıdı. Nisə də təəccüblənmişdi ki, Fəmili qoyub mənnən niyə soruşur ki? Salman kişi üzünü Nisəyə tutub bir də soruşanda o cavab vermişdi:
- Salman dayı, elə
yer olsun ki, onları lap yaxından görüm...
- Onlar kimdi?
- Leyliynən Məjdunu deyirəm dana... o bədbəxtləri... - Salman kişi də
biletləri birinci sıraya almışdı. Salonda
səs-küy idi; milçək dəstəsi içəri
girib bir ağızdan vızıldasaydı, birinin də səsi
eşidilməzdi. Bəzi
tamaşaçılar isə deyib-gülürdülər.
Nisənin deyib-gülən tamaşaçılardan bir az zəhləsi getdi: "bunlar nə təhər
adamdılar, ay bajı, elə bil toya gəliblər...
başıma xeyir...”
Salman kişi Fəmilin nəzərindən
yayınmayan bir əda ilə papağını
çıxardıb dizinin üstünə qoydu. Fəmil də onu təkrar elədi –
"heyvagülü” buxarasını dizinin üstünə
qoydu, bir az da özünə tərəf çəkdi, deyəsən
papağın yerini rahatlayırdı.
Salon dolandan bir az
sonra işıqlar öləzidi. O bir dəstə milçəkdən
biri içəri girib vızıldasaydı səsi eşidilərdi.
Qaranlıq elə bil
yerin altından çıxmışdı; salonu ləbələb
elə doldurmuşdu ki, deyəsən, bağlı qapı-pəncərənin
arasından çölə tökülürdü. Qaranlıq qatı palçıq kimiydi və ürəyi
sıxılan Nisə gözlərini döydükcə, əvvəlcə
kirpikləri ilə qatılığı duydu, sonra da bir-birinə
daraqladığı əlləri ilə hiss elədi. Pərdə açıldı; salonda
göz-gözü görən kimi Nisə əvvəlcə əllərinə
baxdı, sonra da barmaqlarını kipriklərinə
sürtüb, elə bil ki, rahatlaşdı.
Tamaşa
başlamışdı. Nisə isə tamaşadan bir az sonra başladı – gözünün midiyini
tökməyə. Nisənin duzlu, dupduru göz
yaşları qara dəsmala sıxıldıqca rəngini
itirsə də, duzunu saxlayırdı. Yaz
ağzı duza yerikləyən qoyunlardan biri Opera və Balet
teatrına gəlib çıxsaydı, Nisənin qara dəsmalını
əlindən qoparıb yeyərdi və tamaşa qurtarandan
beş-altı saat sonra murdar olardı və bu sənət məbədinin
böyür-başında sülənən sahibsiz itlər,
Leyli ilə Məcnun hesabına "yeyib-içərdilər.”
Ancaq, nə yazağzı duza yerikləyən
qoyun Opera və Balet teatrına gəlib çıxdı, nə
Nisənin qara, nəm, duzlu dəsmalını onun əlindən
qoparıb yedi, nə tamaşa qurtarandan beş-altı saat
sonra murdar oldu, nə də bu sənət məbədinin
böyür-başında sülənən itlər Leyli ilə
Məcnun hesabına yeyib-içə bildilər.
Çünki tamaşanın axırına az
qalmışdı, qara dəsmalı paltar yuyanlar kimi bir
neçə dəfə sıxıb ehmalca
çırpmışdı ki, qurusun. Ancaq qara dəsmalın
qurumağı qalmışdı Nisənin göz
yaşları quruyana...
Nisə imkan tapıb
özünü də danladı ki, gərək məhrəbadan-zaddan
götürərdim, qara dəsmal bu dərdi götürə
bilməz. Sonra fikirləşəndə
ki, evlərində qara məhrəba yoxdu, məyus oldu.
Uşaq yumruğu boyda qəhər Nisənin xirtdəyinə
keçib onu boğurdu. Özündən asılı olmayaraq
tez-tez sağ əlinin barmaqları ilə boğazını
sığıyırdı.
Fəmil də
fizikadakı birləşmiş qablar kimi Nisə ilə eyni vəziyyətdə
idi. Bir fərq vardı ki, Fəmil Nisənin kişi variantı idi – bilmirəm, buna fərq
demək olarmı...
***
Kənd təsərrüfatının qızğın
vaxtı olduğuna görə bu boyda vaqonda Nisə-Fəmil
cütlüyündən başqa beş-altı nəfər sərnişin
vardı. Kupedə ikisi idi. Qatar tərpənəndən
sonra vaqon bələdçisinin, dilli-diləvar orta
yaşlı erməni qadının onlara gətirdiyi iki stəkan
çay buza dönmüşdü.
Sükut da buza
dönmüşdü, onlar üşüyürdü. Nisə macal tapıb Salman kişigildə qara dəsmalı
yumasaydı, indi stolun üstündə, batmaqda olan günəşin
saman kimi qırıq-quruq şüalarının altında
iynə ulduzu boyda çoxlu parıltılar görünərdi.
Bu soyuq sükutu pozub təzədən
yazmaq tək adam işi deyildi. Sükut onların arasında divar kimi
hörüldüyündən deyəsən Nisə-Fəmil
heç bir-birini görmürdü – biri aşağı
baxırdı, biri düz. Yeri gələndə Fəmil
beş kişinin qabağıydı və
bu "beş kişi” özünü
yığışdırıb sükutu pozmaq istədi:
- Nisə...
- Nədi?
- Heç...
Sükutun heç burnu da qanamadı
və onlar yenə bir-birini itirdilər, görmədilər,
yenə divar...
- Nisə...
- Nədi?
- Ağlıma bir şey gəlib, -
Nisənin gözlərinin içinə baxdı.
- Nə gəlib?
- Deyirəm bir ay-zad keçsin, bir də
gələk "Leyli-Məcnun”a...
- Sədr icazə verməz. – Nisə
də onun gözlərinin içinə baxdı, ancaq
ümidsiz.
- Verər... – Fəmil inamla Nisənin
ümidsizliyinin qabağına yeridi.
- Nə bilirsən?
- Bilirəm.
Nisə ərinə o qədər
inanırdı ki, yorğun-yorğun dedi:
- Deynən biz də bilək dana...
Fəmil yerini rahatlayıb yerində
qurcalandı:
- Sədr heç bu dəfə də
məni buraxmaq istəmirdi. Dedim ki, uzaq olsun, Nisə
azarrıyıb, doxdura göstərəjəm. Onnan
sonra yumşaldı, ipə-sapa yatmırdı. Yəqin məni
görəndə səni soruşajax, deyəjəm ki, doxdur
dava-dərman yazdı, dedi bunnarı içsin bir aydan sonra gələrsiniz
bir də yoxluyaram.
Nisə gülümsədi və
onun təbəssümü küncdə-bucaqda ilişib qalan
sükutu da əritdi:
- Həə... onda
icazə verər, - dedi, - sən də elə qur ki, işini
süd planında kəsir qalmasın, onda dilin də uzun olar
dana.
Sükut yenə gəldi, ancaq ona üz vermədilər,
o da çıxıb getdi. Birdən Nisə dedi:
- Ay Fəmil, bəs onda "Leyli-Məjdun”a
baxmağımızı heç kəs bilmiyəjək
axı, - və bikeflədi, - sədrinin qulağına
çatsa...
- Niyə bilmir, burda nə var ki? Deyərəm ki, doxdur heylə deyənnən sonra
arvad bikeflədi, mən də ürəyin açmaq
üçün onu götdüm apardım "Leyli-Məjdun”a.
Sən arvaddara bir söz deməmisən ki? – Onun
üzünə baxdı.
- Yox... demişəm ki, gedim
qayıdım onda bilərsiniz.
- Düz demisən... Elə deyərsən
doxdura aparmışdı məni... sonra da getdik "Leyli-Məjdun”a...
Qoy sözümüz bir olsun. Əsgərdən başqa heç kəs bilmir, o da
heç kəsə söz deyən deyil.
- Ay Fəmil, Məjdun niyə
qoymadı ki, o dostu... onun adı nəyidi?
- Ağız, Nəsib müəllimin
oğlunun adıdı dana, Nofəl.
- Hə... Bax, niyə
qoymadı ki, Nofəl qılınc gücünə olsa da,
gedib Leylini gətirib oturdaydı ojağının
qırağında... niyə qoymadı?
- Vallah, düzünə qalsa
orasını mən də başa düşmədim,- Fəmil boynuna aldı
anlamadığını.
- Gərək Salman
dayıdan soruşaydın... – Nisə təəssüfləndi,
- şəhər adamıdı o bilərdi.
- Vallah, mənim də ürəyimdən
keçdi ki, soruşum, ancaq utandım nəyisə...
- Fəmil...
- Nədi?
- Gələn dəfə "Leyli-Məjdun”a
gələndə əgər... Nəsib müəllimin
oğlunun adı nədi? – Zəndinən ərinin
üzünə baxdı.
- Böyüyünün adı
Qeyisdi...
- Nədi?
- Qeyis.
- Bu nə addı ee... birinci dəfə
eşidirəm? – Təəccübləndi. Fəmilin əlinə
girəvə düşmüşdü; o, deyəsən bir az da özünü dartdı. Nisəyə
savadlı olduğunu göstərməyin əsl məqamı...
Arvadı özü ona əyaq vermişdi:
- Nəsib müəllim, ay Nisə, ədəbiyyat
müəllimidi, ona görə də oğlunun adını
Qeys qoyub.
- Noolsun ədəbiyyat dərsi
deyir? – Nisə başa düşmürdü.
- O olsun ki... – deyəsən, bir
balaca, xış kötüyə ilişdi, - o olsun ki, Qeyisin
adını "Leyli-Məjdun” kitabından götürüb
dana.
Nisənin əli ağzında
qalmışdı - ərinin belə məlumatlı olması
onun ürəyinə sarı yağ kimi
yayılmışdı – üzü kolxoz sədrinin evindəki
otuzluq çıraq kimi alışıb yanırdı; bu
otuzluq lampanın əsli isə onun ürəyində idi,
vurub üzündən çıxmışdı. Otuzluq lampa
dedi:
- Nəsib müəllimdə
"Leyli-Məjdun” kitabı var?
- Hə... var.
- Hardan alıb?
- Sevastopoldan.
Əgər Fəmil
desəydi ki, Bakıdan alıb, Nisə dirənəcəkdi
ki, "gələn dəfə gələndə biz də
alaq” – odur ki, Nisəni azdırdı.
- O dediyin yer uzaqdı? – Nisə
soruşdu.
- Dünyanını o
başında.
- Sən oranı görmüsən?
- Bəs faşistdəri ordan kim basdı çıxartdı, biz elədik
dana. Nəsib müəllim də mənnən
bir yerdə vuruşurdu. Oğlu Qeys bizim
Ayazxanla yaşıddı. Bəs, mən
hardan billəm oğlunun adın. Özü dedi ki,
"Leyli-Məjdun”nan götürüb uşağın
adın.
Nisənin əli
ağzından düşdü; bayaq onun ürəyinə
yayılan sarı yağdan əsər-əlamət
qalmamışdı, elə bil beş-altı pişik onun
ürəyinə darışıb sarı yağı
yalamışdı. Otuzluq lampa közərə-közərə
söndü – ikisi də... Və otuzluq lampalar sönən
kimi Fəmil dedi:
- Bəri bax...
- Nədi?
- Bəri bax, iki gündü Məjdunnan
ötrü özünü öldürürsən...
heç bilirsən onun əsli adı nədi?
- Kimin?
- Kimdən ötrü
özünü öldürürsən? Məjdunu deyirəm...
Bilirsən əsl adı nədi?
- Əsl adı nə
deməkdi ee? – Nisə gözlərini döydü.
- Metirkada (bu sözü əsgərlikdə
öyrənmişdi) yazılan adı.
- Metirka nədi?
- Yaş kağızı.
- Məjdundu, dana...
- Yox, onun əsl adı yaş
kağızında Qeysdi Qeyis.
Nisə - Fəmil
demişkən, Məjdun yenə gəldi Fəmil gilin kupesinə,
oldular üç nəfər; arxasını Fəmilə
çevirib bayaqkı divarın yerində dik dayandı,
gözünü zillədi Nisəyə. "Görəsən
o vədə dədəm axıracan iki ayağını bir
başmağa dirəyib məni Fəmilə verməsəydi,
mən də onun dərdindən bir torba sümüyə
dönüb ölsəydim, Məjdun Leylinin qəbrinin
üstündə çıxartdığı pəstəhanı
Fəmil də mənim qəbrimin üstündə
gözünnən bıldır-bıldır qan yaş tökə-tökə
çıxardardımı? Həlbət ki... Xançalı
qarnına soxardı, qanı axa-axa yıxılıb qəbrimi
qucaqlayardı, yerindəcə qalardı. Fəmilin
başına dönüm. Şükr, bunu
yaradana.”
- Fəmil...
- Nədi?
- Fəmil, "Leyli-Məjdun”u kim yazıb?
Nisə möhkəm inanırdı
ki, Fəmil bu sualın cavabını bilir, yoxsa indiki
ovqatında yüz il yüz ilə qala
soruşmazdı.
- "Leyli-Məjdun”u?
- Hə...
- Nizamiynən Füzuli bir yerdə
yazıb... - Nisənin üzünə baxdı, - sonra bir yerdə
qulağım çaldı ki, Səməd Vurğun da kömək
eliyib deyəsən... Üçü yazıb...
Nisə ərinin bu cavabından yerdən
göyə qədər və yaxud Nizamidən Füzuliyə,
Füzulidən də Səməd Vurğuna qədər
razı qalıb dedi:
- Fəmil, Allah öz birriyi xətrinə
səni balalarının üstünnən əskik eləməsin
– elə mənim də.
- Sənin də...
- Sağ ol, Allah canına dəyməsin.
Nisənin par-par
parıldayan, gülən gözlərindən damcılayan nəydisə
dizlərinin aynasını tumanın altından
yandırırdı, deyəsən otuzluq lampa damırdı,
damırdı ki, sönsün – yoxsa belə yanmaq olmazdı.
O, əl atıb Fəmilin əlini götürdü, onun əliylə
oynamaq istəyəndə vaqon bələdçisi, orta
yaşlı erməni qadını lafdan içəri girib
dedi:
- Elə çayınıza dəyişdirim,
maddax?
Fəmilin əli Nİsənin əlindən
yerə düşən kimi ikisi də birağızdan:
- İşmirik, - dedi.
Bələdçi, Nisə - Fəmilə
soyuyub buza dönmüş iki dolu stəkan çay və bir
kupe dolusu buza dönmüş sükut qoyub getdi. İkisi də
eyni vaxtda gözünü yerə zilləmişdi və bu
soyuq sükutun lap ucunda ikisi də eyni vaxtda başını
qaldırıb bir-birinə baxdı, toqquşan
baxışlardan qığılcım tökülə-tökülə,
ikisi də birdən qəhqəhə çəkdi, iki
cüt göz yaşarana qədər güldülər və
inanın ki, ikisi də eyni vaxtda gözlərinin
bulağını silən kimi bir ağızdan dedi:
- Allah, mərdimazara nəhlət eləsin!
Erməni qadına belə
"xeyir-dua” verəndən sonra, yenə də inanın ki,
ikisi də eyni vaxtda buz kimi çaydan bir qurtum alıb kupenin
qatlama stolunun üstünə qoydular.
Siz də mənim kimi
onları belə yaxından görsəydiniz əliniz
ağzınızda qalardı – bu, əsl möcüzə idi.
Bu möcüzə yaxamdan tutub məni
necə silkələmişdisə, qələmim
ağzımda qalmışdı... Və bu andan deyəsən,
əlin ağızda qalması köhnəlməyə
başladı...
"Ərinən
arvadın suyu bir yerdən götürülüb”, yaxud "ərinən
arvadın xəmiri bir yerdə yoğrulub” – bunlar, indiki halda,
gördüklərimin müqabilində mənə o qədər
də yapışmadı – bu, ilahi məqam idi, ancaq təzəsindən...
Özünüz də gördünüz, axı...
Mənim
gördüklərim suyunan, xəmirinən başa gələn
şey deyil – Siz inanın ki, Allaha da xoş getsin –
çünki bu Allahın haqqıdı və
Allahın
haqqını yemək olmaz!!!..
Siz mən dediyimə inanın, mən
də "Nisə-Fəmil” haqqında Yeddiparada qanadlanıb
uçan, haqqın qapısını açan əfsanələrə
- onsuz da çoxdan inanmışam...
- Nisə...
- Nədi?
- Ən çox kim
xoşuna gəldi?
- Salman dayı... yaxşı
adamdı...
Fəmili gülmək tutmuşdu:
- Salman kişini demirəm ee...
- Bəs, unamadım, nəyi deyirsən?
- "Leyli-Məjdun”da.
- Həəə... belə
deynən dana... O iki cavana Allah rəhmət eləsin, -
kövrəldi, - Allah behişdik eləsin, qəbrləri
nurunan dolsun...
- Səninki olmadı, - Fəmil dilləndi,
- söhbət eləyirik axı.
- ...
- ...
- Həəə... Nofəl
yaxşı oğlandı, Allah canına dəyməsin, Allah
öz birriyi xətrinə onu Məjduna çox görməsin...
- Amin...
- Məjdunun dədəsinə
yazığım gəldi... o boyda kişi
özünə yer tapa bilmirdi. Leylinin dədəsindən
zəhləm getdi – xırman xotuğuna oxşuyurdu.
İki cavanı bir-birindən elədi, vurğun təpəsinnən
vursun onun! Görüm Allah ona qotur versin, dırnaq verməsin!
Allah onu taxtınnan salsın!
- Amin!
- Fəmil.
- Nədi?
- Deyirəm, ay Fəmil, bax, elə
indicə, ağlıma bir şey gəldi.
- Nəə?
- Desəm eliyərsən?
- İndiyənəcən
bir sözünü iki eləmişəm? – Fəmil
sevgi ilə, bir az da incimiş kimi
soruşdu.
- Yoox, yoox... Allah təpəmə
daş salar...
- Bəs
onda nə deyirsən?
- Küsmə ee... Deyirəm məslahatın
olsa, gedək ojağımıza yetişək... hə... gələn
çərşənbə üç-dörd erkək kəsək,
adına günü Leyliynən Məjduna ehsan verək, camaat
gəlsin yesin, onlara dua eləsin, hər ağızda bir dua
var. – Gözünü Fəmilə zillədi.
- Tay sözüm yoxdu.
İnanırsan, bax, Ayazxanın canı haqqı, mən saa demək
istəyirdim, sən məni qabaqladın, pah atonnan... tay sözüm yoxdu...
İstəklərinin belə
üst-üstə düşməsi birinci dəfə olmasa
da, Fəmil məəttəl qalmışdı,
yazıçı olsaydı qələmi ağzında
qalardı:
- Nisə.
- Nədi?
- Elə bil qəlbimi oxuyursan ee...
- Birinci dəfə deyil ki... – Nisə
işvələndi, cilvələndi, - bu sözü maa
çox demisən.
- Tay sözüm yoxdu saa...
- Ancaq mənim saa sözüm var.
- De..
- İnanırsan, bax,
Ayazxanın canı haqqı ürəyimə
dammışdı ki, əgər ehsan məsələsini mən
deməsydim sən deyəjeydin. Həvsələm
çatmadı, səni qabaqladım.
- Əlinin içinnən gəldi...
ikimiz də bir adamıq, dana.
- Allah o cavan qardaşına rəhmət
eləsin.
- Allah sənin də dədənə
rəhmət eləsin, - Fəmil dedi.
- Sağ ol, ay Fəmil.
- Sən də sağ ol.
Qatar dəmir
nallarını dəmir yoluna taqqıldada-taqqıldada
dördnala çapırdı. Bu taqqıltı Nisə-Fəmilin
çox xoşuna gəlirdi, Bakıya gedəndə bu
taqqıltı onları "Leyli-Məcnun”a
aparırdı, indi isə öz ocaqlarına aparır. Bu taqqıltıların sayı artdıqca onlar
ocaqlarına yaxınlaşırdılar. Nisə-Fəmil
Bakıdan uzaqlaşsalar da, Leyli-Məcnundan
uzaqlaşmırdılar – Leyli də, Məcnun da onlarla bir yerdə
idilər, Yeddiparaya qonaq gedirdilər, onları Nisə-Fəmil
aparırdı – kupe də dördnəfərlik idi. Ancaq
nədənsə erməni əsilli vaqon bələdçisi
onları görməzliyə vurmuşdu, Leyli-Məcnuna
çay verməmişdi – bəlkə də elə buna
görə iki stəkan çay Leylinin qəbri və Məcnunun
ah-naləsi kimi buza dönmüşdü...
...Və adına
günü Nisə-Fəmil qonaqlarına diri-diri ehsan verəcəkdilər
– Allah qəbul eləsin...
- Nisə.
- Nədi?
- Ağlıma bir şey gəlib, -
Fəmil nəsə tapmış adama oxşayırdı.
- Nəəə? – Nisənin
gözləri Fəmilə zilləndi.
- Nə bilim ee, vallah... deyirəm hər
şey Allahın əlindədi, dana... Hər
günün bir hökmü var. Bir ay da, bir aydı, dana. Şükür Allahın
böyüklüyünə, deyirəm bəlkə bu bir ayda
Allah Leylinin dədəsinin qəlbinə rəhim saldı,
fikrindən döndərdi, o da Məjduna dedi ki, gə
götür apar qızı, həə?
Olar dana...
- Niyə olmur? Bax, Ayazxanın
canı haqqı, saa demək istəyirdim ki, o xırman
xotuğu Allahın yoluna qayıdanacan, ildə beş-altı
dəfə gedək Leyli-Məjduna baxaq, axırı bir
gün bezib sən deyən kimi eliyəjək. Olar, dana...
- Niyə olmur, olar.
İkisi də səmimi
qəlbdən bir-birinin dediyinə inanırdı və deyəsən
burda, bir-birinin dediyinə inamdan çox, haqq-ədalətin
öz yerini tapması istəyi daha güclü
görünürdü.
- Bəlkə elə bir aydan sonra gedəndə
işdəri düzələjək.
- Allah ağzınnan eşitsin, ay Fəmil
– biz də yollarda ələm-yesir olmarıq.
- Olmarıq inşallah...
Nisə-Fəmilə inansaq, belə
çıxır ki, Leyli-Məcnunun taleyi bir az
da bu yeddiparalı cütlüyün Bakıya neçə dəfə
gedib gəlməyindən asılıdı.
- Deyirəm, ay Fəmil, bəlkə
evə çatanın səhərisi gedim Molla Mahmudun
yanına, deyim ki, molla, saa bir saz erkək verərəm, əgər
Leylinin atasının dilin-ağzın bağlasan...
ağlın nə kəsir? – Ərinə elə
ümidlə gözünü zillədi ki, bəlkə
neçə illər bir yastığa baş qoyduğu
müddətdə heç vaxt ona belə
baxmamışdı.
- Yaxşı olar ee... ancaq...
- Nə ancaq?
- Axı Molla Mahmud Leylinin atasın
tanımır...
- Mən danışaram dana, doğruyub tökərəm... deyərəm
hal-qaziyə belə-belə.
- Hə, bax, heylə olar...
Özü də deynən onun dilin-ağzın elə
bağlasın ki, dili heç vaxt ləilahəilləlah
tutmasın, ee!...
- Yaxşı, deyərəm.
...Bu münvalla bir necə ildi ki, Nisə-Fəmil
yollarda qalıb ələm-yesir olmuşdular. Sonuncu
dəfə onlar Leyli-Məcnun müsibətində adama bir məhrəbalıq
gözlərinin midiyini tökəndən sonra, yenə
kor-peşiman Bakıdan qayıdırdılar. Birdən Fəmil
dedi:
- Ay Nisə, məni qınama, deyəsən
axı, sən demişkən, o xırman xotuğu, bir az yumşalıb eee.
- Yumşalmayıb nağayrajax, Molla
Mahmud ona elə qələm çalmayıb ki... Görmədin dili topuq vururdu?
- Gördüm... gördüm...
İkisi də qırmızı
yalan deyirdi; ikisi də bir-birinə təskinlik verirdi və bu
təskinlik dedikləri yalanın rəngində idi –
qırmızı təskinlik – qıpqırmızı təskinlik...
- Fəmil, bilirsən nə təhər
dedim?
- Nə təhər?
- Dedim Molla Mahmud, səni and verirəm
Əlinin qəzəb oğlu Əbülfəzl Abbasın qələm
olmuş qollarından axan o qanın düşdüyü, bax
bu torpağa, əl mənim, ətək sənin, bu işə
bir qələm çal. Saz erkək deyəndə
də gözdəri parıldadı, bildim ki, Məjdun gilin
işi üzü bəridi. Yazıx Leyli, tay
bunnan sonra toxtuyar...
- Heç Məjdunu demirsən... –
Bunu da Fəmil dedi.
...Kənd günortadan
başlamışdı pıqqır-pıqqır
qaynamağa. Fəmil nə qədər ürəyiyumşaq
olsa da, qabağından yeyən kişi
deyildi. Gözünün ilk havı oğlu
Ayazxanın toyuna Bakıdan məşhur bir xanəndə gətirmişdi.
Kənd bəzənib-düzənib toya
hazırlaşırdı.
- Halal olsun Fəmilə, gör kimi
gətirib ee toya...
- Əəə, varrığa nə
darrıq...
- Deyillər, əhd eləmişmiş...
- Allah yarıyannardan eləsin...
Söz-söhbət
qanad açıb kəndi dolaşırdı.
Əziz Nikita
Serqeyeviç Xruşovun təzəcə dalından dəymişdilər.
Pul təzə dəyişmişdsi. Beş-altı ay olardı ki, kəndə radio
çəkmişdilər. Söz-söhbət gedirdi ki,
gələn il kəndə işıq da
çəkəcəklər.
Nisənin əli
çalırdı, ayağı oynayırdı.
Fəmil, min illərdi Yeddipara kəndi
ilə kişi kimi üzbəüz dayanan
Qaraquzey boyda olmuşdu.
Yeddipara heç vaxt
belə öyünməmişdi; sizə zarafat gəlməsin,
onların toyuna radioda oxuyan xanəndə gəlmişdi.
Bu kənddə ən
böyük tayfa Muradxanlılar idi – Fəmil də onlardan idi.
Muradxanlı tayfasında hamının səsi
vardı; oxuyan oxuyurdu, oxumayan da özü üçün
zümzümə - ağnağız eliyirdi.
Toy yavaş-yavaş
qızışırdı; yavaş-yavaş
qızışan gec də soyuyar. Məclisin bal dadan yerində Toybaşı, əlində də
şallaq gəlib Bakıdan gələn xanəndənin
qabağında yanpörtü dayanıb hamının eşidəcəyi
bir tərzdə dedi:
- Sədrimizin saa sözü var.
- Buyursun. – Xanəndə
gülümsədi.
Toybaşı da ona qoşuldu:
- Sədrimiz deyir ki, bir "Mirzəhüseyn
seygah”ı oxusun, xoşuma gəlsə ona bir cüt gəbə
verərəm, biri "Üç gül” gəbə, biri də
attı gəbə.
Bu sözlərdən sonra Bakıdan
gələn hündürboylu, heykəlli, şaqqalı xanəndə
nazik bığının altında gülümsəyib,
yalnız nağaçalanın eşidəcəyi pıçıltı
ilə ona dedi:
- Əəə, bunların
hamısını yaz eee, ağzını əngəltmə,
sonra yadımızdan çıxacaq...
Çünki sədrin
xahişinə qədər at ilxısının müdirinin
sifarişi ilə bir kilimə "Çahargah” oxumuşdu;
xoşuna gəlmişdi, demişdi ki, bir fərməş də
üstəlik verəcəm. Fəmilin əmisi oğlu
Əsgər də "Qarabağ şikəstəsi”nə bir
xalça söz vermişdi – indi də sədr...
Uzun sözün
qısası, "Mirzə Hüseyn” gəldi nə gəldi;
camaatın ağzı açıq qalmışdı,
oturduqları yerdə yellənə-yellənə qulaq kəsilmişdilər.
Xanəndə bunlara bir od qoymuşdu ki,
axıracan belə yansalar külə dönəcəkdilər
və ortada bir ot tayası boyda kül qalacaqdı. Xanəndə
çox cəngavər oxuyurdu və camaat axıracan belə
yandı, kül oldu və ortada ot
tayası boyda, mağar dolusu kül qalaqlandı. "Mübərriğə”nin axırında
dayça kimi kişnədi, elə bir boğaz elədi ki, ot
tayası boyda, mağar dolusu qalaqlanmış kül silkələndi
və camaat təzədən zühr eləyib əllərinin
içi göynəyənə qədər xanəndəni
alqışladılar. Camaatla birlikdə yanıb kül
olan, sonra camaatla birlikdə külün içindən
zühr eliyən kolxoz sədri üç barmağını
göyə qaldırıb qışqırırdı:
- Üç gəbə!
Üç gəbə! Üç gəbə.
– Onun səsini özündən başqa heç kəs
eşitməsə də, göyə qaldırdığı
üç barmağından məsələnin nə yerdə
olduğu aydın idi.
Heyf ki, xanəndənin
necə oxuduğunu yazmaq mümkün deyil, axı,
oxumağı necə yazmaq olar? Oxumaq yazıya gələn
məsələ deyil axı... Oxumağı
ancaq oxymaq olar ki, onu da xanəndə oxudu.
Camaat oynamaq istəyirdi, ona görə də xanəndə
ilə tarçalan durub Fəmilin daş evinin ikinci mərtəbəsindəki
qonaq otağında çay içməyə getdilər. Bu kəndin
camaatı çox oynağan idi, utanmasaydılar səhərəcən
oynayardılar və onlara qara zurna, bir də nağara bəs
eləyirdi.
Dünyanın ən
xoşbəxt atası Fəmil də onlarla çay
içirdi. Kolxoz sədri
"heyvagülü” oynayırdı.
Fəmil xanəndəyə dedi:
- Yaqub, sən niyə Məjdun
rolunda oxumursan?
- Oxuyaram ee, düz gəlməz, -
gülümsədi.
- Niyə düz gəlməz ki? - Fəmil
əl çəkmirdi
- Bilirsən eloğlu... Sən bilirsən
"Leyli- Məjdun”u kim yazıb.
- Niyə bilmirəm... Nizamiynən Fizuli yazıb. Arada Səməd
Vurğun da onlara kömək eləyib.
Yaqub uğundu getdi, özünə
gələndə dedi:
- Fizuli
yazıb, - gülə-gülə başını buladı,
- musiqini də Üzeyir Hacıbəyov yazıb... düz gəlməz...
- Niyə düz gəlmir ee ? - Fəmil bayaqkından da bərk
yapışdı.
- Deyim niyə? – Yaqub ona tərəf
əyildi.
- De...
- Əgər mən Məjdun
rolunda çıxsam, onu elə oxuyram ki, Leylinin dədəsi
gözündən bıldır-bıldır yaş
töküb deyər ki, halaldı saa, qızı götür
apar. Onda da Fyzuliynən, Üzeyir Hacıbəyovun
işi pozular, onlar başqa cür yazıblar axı... Camaat məni
qınayajak ki, getdi öz uşaqlarımızın qurulu
işin pozdu, ikisi də Ağcabədidəndi ee, öz
uşaqlarımızdı, biri bayatdandı, biri də
özünnən... hə...
Fəmil
tələsik dilləndi:
- Olmaz ki, bircə dəfə Məjdun
olasan, dədəsi qızı versin... sonra genə ordan
çıxarsan dana, oxumazsan.
- Olmaz heylə.
- Niyə?
- Hökümət qoymaz – Bu da məşhur
xanəndəmiz – tay ferma müdirini niyə
qınayırıq ki...
Hökumətin
adını eşidən kimi Fəmil səsini xırp kəsdi
və çox məyus oldu.
Toyun səhərsi günü elə
bil bütün kənd boş qalmışdı...
Fəmilin
ürəyindən keçdi ki, Yaqubla aralarındakı
söhbəti Nisəyə danışsın, ancaq
danışmadı, ona qıymadı... Əvəzində
Molla Mahmuda verdiyi saz erkəyi ona halal eləmədi.
Mağarı da gecəynən elə
sökmüşdülər ki, elə bil heç
yoxumuş...
1 aprel 2017-ci il
SEYRAN SƏXAVƏT
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 8
aprel.- S.4-6.