ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ 1961-Cİ İLİN NOBEL MÜKAFATÇISI

İvo Andriç

Onu keçmiş Yuqoslaviyada hamı sevirdi. O, Yuqoslaviyanın milli sərvəti, insanların sevimli dostu, ölkənin ən nüfuzlu simalarından biriydi.

1961-ci ildə ədəbiyyat üzrə növbəti Nobel mükafatına layiq görülən İvo Andriç 1892-ci ildə keçmiş Yuqoslaviyada, indiki Bosniyanın Travnik şəhəri yaxınlığındakı Dolaç kəndində anadan olmuşdu. Uşaqlığı katolik tərlim-tərbiyəsi atmosferində keçmiş, ədəbiyyata gələndən sonra İvan adını İvo ilə dəyişmişdi. İvo Andriç xorvat ailəsində doğulsa da, nədənsə, sonralar özünü serb kimi qələmə vermişdi, bu səbəbdən də serblərlə xorvatlar onu özünə doğma sayır.

İvo Andriç rus klassik nəsrini, xüsusilə də Dostoyevski yaradıcılığını çox sevirdi. Yəqin elə ona gərə idi ki, müəllifin 1918-ci ildə çap olunan "Həyəcan" adlı kitabında adı çəkilən sənətkarın təsiri açıq-aydın hiss olunurdu.

Daha sonra yazıçı "Yeni tarixçələr" (1948), "Lənətlənmiş saray" (1954) kimi kitablar yazdı, amma ona ən böyük şöhrəti "Travnik xronikası" ilə "Drina körpüsü" kitabları gətirdi. "Çoxmillətli Yuqoslav ədəbiyyatına yeni ruh və gerçək surətlər gətirdiyinə görə" Nobel mükafatına layiq görülən yazıçı 1975-ci ildə dünyasını dəyişdi. Maraqlı olan cəhət yazıçının yaradıcılığındakı türk motivləri, türk qəhrəmanlar, türk adət-ənənələrinə, keçmiş Yuqoslaviyadakı türklərə olan münasibətin geniş planda yer almasıdır.

Drina körpüsü

(romandan parça)

II

İndi o dövrlərə qayıtmalıyıq ki, o vaxtlar bu sahillərdə körpü söhbətini ağlına gətirən belə yox idi, özü də belə bir körpü.

Yəqin, həmin o uzaq zamanlarda yorulub əldən düşən, islanıb cücəyə dönən yolçular bu yerlərə çatanda möcüzə nəticəsində qarşısında bir körpü arzulamış, sahildən sahilə keçmək, mənzil başına tez, maneəsiz yetişmək barədə düşünmüşdü. Heç şübhə yoxdur ki, insanlar lap qədimlərdən səyahət etməyi sevirlər, səyahət varsa, demək, yol boyu qarşıya çıxacaq maneə də var və unutmaq lazım deyil ki, yolçuların əbədi arzusu həmin maneələri dəf etmək, gecələmək üçün isti, təhlükəsiz yer tapmaq olub, amma bu yerlərə çatanda, təbii ki, arzular daşa dirənib. Amma bir gün bütün səylər yerini insanın dəmir iradəsinə təslim edir, arzu gerçəyə çevrilir.

İlk dəfə bu yerdə körpü tikmək arzusu 1516-cı ildə yaxınlıqdakı Sokoloviçi kəndindən alınıb uzaq, gözqamaşdırıcı və heyrətli İstanbula aparılan on yaşlı oğlanın xəyalında yaranmışdı.

O vaxtlar sahilləri yamyaşıl, bəzi yerlərdə sal qayalara çırpılan, bəzi yerlərdə suları boz qumları yuyan bulanıq dağ çayı Drina buralara çatanda sanki utandığından səsini boğardı. Şəhər o vaxt da vardı, amma görünüşünə, ölçüsünə görə başqa cür idi. Çayın sağ sahilindəki sıldırım qayalar üstə - hansı ki, oralar indi xarabalığa çevrilib - o vaxtlar möhtəşəmliyini itirməyən Bosniya krallığının çiçəkləndiyi dövrlərin yadigarı Köhnə şəhər bürcləri, qazamatları, qala divarları ilə birlikdə ucalır, Pavloviçlərin (Pavloviçlər XIV-XV əsrlərdə bosniyalı məşhur zadəgan nəsli olub) ağalığının nişanəsi kimi diqqət çəkirdi. Qala divarlarının altında xristianların yaşadığı Meydan və Bıkovaç kəndləri və onların yanındakı başdan-başa müsəlmanlaşdırılmış Duşçe qəsəbəsi yerləşirdi. Aşağıda, Drina ilə Rzava çayları arasındakı ərazidən keçən, sonradan bu şəhərə çevrilən dərə ilə düzənliyi birləşdirən yolun üstündə taxta komalar, o vaxtlar üçün nadir hesab olunan dəyirmanlar vardı.

Drinanın yol ilə kəsişdiyi yerdə Vışeqrad şəhərin əsas, məşhur bərəsi işləyirdi. Bərə işlənməkdən qaralmış, köhnə bir şey idi, bərəçi Yamaka isə qaraqabaqlığı, bacarıqsızlığı ilə tanınır, bir şey soruşub cavab alana qədər adamı haldan çıxarırdı. O, yekəpərin, qoluzorlunun biriydi, neçə-neçə müharibədə iştirak edib şikəst olmuşdu, beləcə, heyvərə kimi ad çıxarmışdı. Onun bir gözü, bir qulağı, bir ayağı (ikincisi ağacdan idi) vardı. Qaraqabaq Yamak işini salamsız-kəlamsız görər, adamları, yükləri bir sahildən o birinə keçirərdi, amma vicdanlı və düz adam idi, elə buna görə də yaxşı xüsusiyyətlərindən də, kobudluğu və sərbəstliyindən də camaat ağız dolusu danışardı. Daşıdığı yolçuların heç biriylə kəlmə kəsməz, suallara cavab verməzdi. Xidmətindən istifadə edənlər mis pulları bərənin qaralmış taxta döşəməsinə tullayar, pullar da axşama qədər orada suyun, kirin içində qalardı, axam işini bitirəndə Yamak bərəyə dolan suyu, lili boşatmaq üçün abgərdəni götürüb ağır-ağır əyilər, həm yerə səpələnən pulları yığar, həm də təmizlik işləri görərdi.

Bərə yalnız axının sürəti ilə suyun səviyyəsi normanı keçəndə işləyirdi, amma elə ki, çay müəyyən səviyyəyə qədər qalxdı, Yamak yöndəmsiz bərəsini çay körfəzinə çəkib körpüyə bağlayırdı, Drina da nəhayətsiz dəniz kimi ləngər vurar, çayı üzüb keçmək olmazdı. Belə günlərdə Yamakın ikinci, sağlam qulağı da eşitmirdi, adam işini gücünü atıb Köhnə şəhərə qazanc dalınca yollanardı. Bərə işləməyəndə səhərdən axşamadək çayın qayalı sahilində Bosniyadan gələn donmuş, islanmış yolçularla qarşılaşmaq olurdu. Onlar ümidsiz baxışlarla, mənasız yerə uzaqlara baxar, bərəni, bərəçini görməyə çalışar, arabir bulanıq sulara boylanıb çığırışardılar:

- Eheyyy, Yamak, hardasan?

Amma cavab verən olmaz, sular məcrasına dönənə, çay sakitləşənə qədər heç kəs gözə dəyməzdi və bu həsrətlə gözlənilən anı qaşqabaqlı, heç kəsə izahat verməyən, bir kəlmə artıq söz danışmayan Yamak özü təyin edərdi.

Drinanın sağ sahilində sıxışıb qalan şəhər, daha doğrusu, görünüşü, ölçüləri ilə heç nəyə oxşamayan o vaxtkı cansıxıcı qəsəbə artıb böyüyəndən sonra çay üstə körpü tikildi, o yerlər ticarət və rabitə mərkəzinə çevrildi.

Həmin o noyabr günü çayın sol sahilinə atları yüklənmiş karvanla gələn adamlar gecələmək üçün düşərgə qurdular. Yeniçər başçısı silahlı dəstəsilə birlikdə şərqi Bosniya kəndlərinə yürüşdən geriyə - İstanbula qayıdırdı. Yürüş zamanı yeniçər ordusundakı əsgərlərin sayını artırmaq üçün xeyli xristian uşağı toplamışdı.

Qanla ödənən sonuncu xərac toplanışının üstündən altı il keçdiyindən, budəfəki toplanış asan və xeyli qənimətlə başa gəlmişdi; yeniçərlər çətinlik çəkmədən on yaşından on beş yaşınadək olan sağlam, ağıllı və yaraşıqlı oğlanlar seçmişdilər. Amma valideynlərin çoxu uşaqlarını meşədə gizlətmiş, bəziləri övladlarına özünü ağıldankəm, şikəst göstərməyi öyrətmişdi. Bir çoxları da yeniçər başçısının gözünə iyrənc görünsün deyə övladına cır-cındır geydirmiş, üst-başını çirkə, zibilə bulamışdı. Hətta aralarında balasını doğrudan da şikəst edən, əlindəki barmağı kəsənlər də vardı.

Seçilmiş uşaqları gödəkboy Bosniya atlarının karvanı ilə aparırdılar. Atların hər tərəfindən meyvə daşımaq üçün istifadə olunan iki səbət asılmışdı, hər səbətdə qucağında evin son xatirəsi kimi kömbə çörəyi olan oğlan vardı. Atlar hərəkət etdikcə cırıldayan, aramla yellənən səbətlərdən oğurlanmış uşaqların heyrətdən və qorxudan karıxmış baxışlarını görmək olurdu. Kimisi atların sağrısından boylanaraq, doğma yerlərin füsunkar gözəlliklərini seyr edir, kimisi gözünün qorasını əlindəki çörək tikəsinin üstünə axıdaraq ürkək-ürkən baxır, kimisi də başını yəhərə qoyub məsum-məsum yatırdı.

At karvanından bir qədər aralı uşaqların valideynləri, qohumları nizamsız dəstələrlə vurnuxurdular, onları qorxudan övladlarının qürbət yerlərdə sünnət edilib müsəlman olacaqları, öz dinlərini, yurd-yuvalarını əbədi olaraq unudacaqları, yeniçər ordusu tərkibində, ya da başqa bir vəzifədə bir ömür Türk imperiyasına xidmət edəcəkləri düşüncəsiydi. Onların əksəriyyəti qadınlar - seçilmiş oğlanların anaları, nənələri və bacıları idi. Qadınlar yaxına gələn kimi atlı mühafizəçilər nərə çəkərək dəstələrin üstünə şığıyır, hay-küylə adamları qovur, qamçılayırdılar. Qadınlar pərən-pərən düşüb yol kənarındakı meşədə gizlənir, az sonra yenidən çıxır, yenidən karvanın arxasına düşərək heç olmasa bir dəfə də səbətin içindəki balasını görmək ümidilə vurnuxurdular. Anaları heç cür ovutmaq olmurdu. Onlar yola-izə baxmadan gedirdilər; üzgün, saçları dağınıq, ağlı başdan çıxmış, sanki ölü üstə ağı deyirmiş kimi, nalə çəkərək, zahı qadınlar sayağı, ağlamaqdan kor olmuş qadınlar özlərini mühafizə dəstəsinin üstünə atır, əvəzində kürəklərində onların qamçısının göynərtisini hiss edirdilər. Amma buna baxmayaraq, yenə sakitləşmir, qəzəblə soruşurdular: "Axı onu hara aparırsız? Məndən alıb hara aparırsz onu?" Bəziləri sanki iki kəlmə ilə oğluna son nəsihətini verməyə, ayrılığın son ismarışını çatdırmağa çalışırdı:

- Canım oğlum, ananı unutma ha...

- İlya, İlya, İlya! - qadınlardan biri durmadan çığırır, dəli baxışlarla oğlunun doğma, tanış başına baxır, az qala bu adı çağırmaqla onu yaddaşına yazmağa səsləyirdi, hansı ki, bir neçə gündən sonra həmin ad əbədi olaraq unudulacaqdı.

Amma yol uzun, torpaq sərt, canlar zəif, sultanın qoluzorluları isə qəddar və rəhmsizdir.

Həmin o noyabr günündə, həmin o çoxsaylı səbətlərdən birindən ucqar dağ kəndi Sokoloviçidən olan on yaşlı, qara saçlı oğlan boylanırdı. Balaca, sivri bıçağı soyuqdan qızaran əlində tutaraq içində oturduğu səbətin altını yonur, eyni zamanda diqqətlə ətrafı izləyirdi. Ətrafı keçisöyüdü ilə dolu qayalı sahili, altında gecələməli olduqları, pərləri hörümçək toruyla dolu dəyirmanı, dünyanı vecinə almayan bərəçini yadda saxlamağa çalışdı. Bir qədər sonra Drina hər şeyi ağuşuna alıb qarğa-quzğuna yem edəcəkdi...

Bütün bunlar onun ruhuna fiziki ağrı kimi dolmuşdu və hər şey həmin o məşum, unudulmaz, onun taleyini, dinini, adını, atasının adını dəyişən noyabr gününün xatirəsindən qopub gəlirdi.

Həmin o səbətin içini oyan oğlanın sonrakı taleyi dünyanın bütün dillərində dastana çevrildi, hər kəs ondan xəbər tutdu, bizim onu tanıdığımızdan çox başqaları tanıdı. Bir müddət sonra həmin o, cavan, xeyirxah oğlan sultan sarayında silahları mühafizə etdi, sonra donanmada admiral - kapudan-paşa, lap axırda da sultanın kürəkəni, sərkərdəsi, dövlət xadimi oldu. Bütün dünyada Sokollu Mehmet-paşa kimi ad çıxartdı. Az qala üç qitədə qalibiyyət savaşında iştirak etdi, Türk imperiyasının sərhədlərini genişlətdi, ədaləti və səxavəti ilə ad çıxartdı, ölkəni daxildə ağılla idarə etdi. Öz altmış illik həyatı boyu Mehmet-paşa üç türk sultanı ilə çalışdı, onların dərdinə, sevincinə şərik oldu...

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əyyub QİYAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 12 avqust.- S.13.