Əvvəlcə başlayar vicdan əzabı,

sonra arxasınca günahdı gələn...

Moldovanın önəmli şairlərindən olan Nikolay Dabijanı mən hələ sovet illərindən tanıyırdım. Əsərləri Moskvada tez-tez nəşr olunurdu. Şəxsi tanışlığımız olmasa da, moldav ədəbiyyatını layiqincə təmsil etdiyini bilirdim…

Sovet hökuməti tarixə qovuşacaq, aradan uzun və narahat illər keçəcək yaddaşımın hansı köşəsindəsə özünə yer edən "Nikolay Dabija" adı da zamanını gözəgörünməz külləri altında itib-batacaqdı. Bu adın yaddaşımda təzədən oyanışı isə tam iki il bundan əvvəl baş verəcəkdi. Rumıniyanın Krayevo şəhərində 2015-ci ilin 17-20 sentyabrda keçiriləcək Dünya poeziya festivalına "Mixail Eminesku "Uluslararası Akademiyası" və "Mixail Eminesku" Avropa Fonduunun prezidenti professor İ.Desconeskunun dəvətlisi olaraq gedəcəkdim…

Rumınlarla moldovanların eyni millət olduqlarını bilməmiş deyildim. Ruslar Azərbaycanı ikiyə (ikiyəmi?) parçaladığı kimi Rumıniyanı da ikiyə parçalamışdı. (Amma bizdən fərqli olaraq yaxşı ki, moldovanların Rumıniyadan ayrı olsalar da, öz dövlətləri vardı). Bunu ona görə üzərinə basa-basa vurğulayıram ki, Krayeova şəhərinə Dünya şeir festivalına Moldovadan böyük bir şair qrupu gəlmişdi və onlar görüşlərdə şeirlərini ana dillərində oxuyur və böyük də alqış alırdılar. Onu da deyim ki, rumın dili ilə italyan dili də bir-birilərinə çox yaxındır. Rumınlar ölkələrinə Rumıniya yox, Romanya demələrinin əsas səbəbi də bu yaxınlıq və özlərini Roma imperatorluğunun mirasçısı saymalarıdır.

Əslində Moldova çoxdan diqqətimi çəkən coğrafi məkan idi. Bunun yəqin ki, bildiyimdən də artıq bir səbəbi var. Bəlkə şüuraltında Təşti-kıpçak zamanlarının kuman-kupçak boylarımzın uzun tarixöncəsi məskən tutduqları məkan olduğundandır, ona görə, bilmirəm. Hələ kənddə yaşadığım yetim uşaqlıq illərində ilk eşitdiyim yad kəlmə də "moldovan" sözü olmuşdu. Bu da səbəbsiz deyildi, çünki kəndimizə müharibənin, aclığın, səfalətin əlindən üç qadın, bir kişi qaçıb gəlmişdi, onları kəndimizdə "moldovan" deyə çağırırdılar. Qadınlar kənd evlərinin divarlarını rəngləyib ağardır, kişi isə əsilində xarrat olsa da, əlindən hər iş gəlirdi: (Müharibədən sonrakı illər ola, savaşa gedən başıpapaqlıların çoxusu geri dönməyə (dönənlər isə şikəst dönə) onda gör belə bir ustaya uzaq dağ kəndinin necə ehtiyacı olardı?! Adına Tolik deyirdilər xarratın. (Yeri gəlmişkən deyim ki, kim bilir Tolikin cismi dünaynın hansı torpaqlarına qarışıb, amma düzəltdiyi taxt kənd evimdə üzü suyuyla hələ də qalmaqdadır). Kəndimizə gələn moldovan qadınları haqqında rəhmətlik Məstan Günərin "İlyana" poeması o illərin ağrı-acılarını xatırlatmaq baxımından dəyərli bir əsərdir…

Bu xatırlatmalar öz yerində, amma bir hadisə də olacaqdı ki, Moldova mənim vazkeçilməzlərim sırasına girəcəkdi.

Hələ ilk gənclik illərimdə ümumi vaqonun Tovuzdan Bakıya çəkilməz kəsafət havasında yol gedərkən yerdə bir kitab vərəqi görüb götürüb baxmışdım. Yazı bizim dilimizdə olmasa da, nə yazıldığını çətinliklə də olsa, başa düşürdüm, ən azından vərəqdə anladığım iki aydın kəlmə vardı: Bucaq düzü! Hara idi bu Bucaq düzü və dilimizə yaxın olan bu yazı hansı millətə məxsusdu, uzun zaman fikrimi məşğul edən Bucaq düzünün Moldovada olduğunu öyrənəcək və orada yaşayanların isə qaqauzlar olduğunu biləcəkdim. Azərbaycan Yazıçılar Birliyindən ilk yaradıcılıq ezamiyyətini də oraya - Moldovaya alacaqdım. Bu, mənim Azərbaycandan kənara çıxacağım ilk səfər olacaqdı, onda hələ 1969-cu ildi. Təyyarəyə ilk dəfə idi ki, minirdim, ilk dəfə idi ki, qarşıda məni nələrin, hansı sürprizlərin gözlədiyini bilməyə-bilməyə uçurdum. Yolçu götürmək üçün təyyarəmiz Odessaya enəcəkdi, yenidən Kişinyova doğru havalandığımızda isə qonşu oturacaqda məndən xeyli cavan bir gəncin əyləşdiyini görəcəkdim, dilli-dilavər birisi idi, tanımazlığın, naməlumluğun sərhədlərini qırıb çəkinib eləmədən mənimlə söhbətə başlayacaqdı, əslən moldavanmış, amma Donmasda kömür mədənlərində fəhlə işləyirmiş, indi Kişinyova qəbul imtahanınına gedirmiş…Vasili ilə tanışlığımız yəqin ki, bir Tanrı təsadüfü imiş, yoxsa yeni görəcəyim Kişinyov şəhərində yəqin ki, nabələdliyin çiləsini çox çəkməli olacaqdım. Vasili iş-gücünü buraxıb məni Moldova Yazarlar Birliyinə aparcaqdı və bundan sonra işim asanlaşacaqdı. Və Vasili ilə bu təsadüfi (Təsadüfimi, sonralar əmin olacaqdım ki, həyatda təsadüf adına heç bir şey yoxdur və nağıllarımızdakı Lələ və ağatlı oğlan düşüncəsi də uydurma filan deyil!) tanışlıqdan sonra içimdə bir fəlsəfi gerçəklik özünə yer tapacaqdı: Bir adam az deyil, milyon adam çox! Bu, Vasili ilə son görüşümüz olacaqdı, qayğılar hərəmizim yaxasından tutub alın yazılarımızın arxasınca kim bilir haralara aparacaqdı, amma Vasilini heç zaman unutmayacaqdım, hətta haqqında şeir də yazacaqdım, Vasili, yurd dışına çıxışımın ilk ayağı uğurlu insanı! O uğur sonralar nəyə hamiləymiş burnunun ucunu görməyə belə ərinən qabırğasıqalın insan hardan bilə bilərdi ki?!

Bu vaxtın çalışdığı,

alışdığı dünyaya

Nə olsun ki, mən səndən

on il qabaq gəlmişəm...

Odessadan çıxanda yollarda tanış olduq,

Elə şən oğlanıydın bircə anın içində

yox elədin on ili,

ah Vasili, Vasili!

Salamında zəhmətin təmkini, böyüklüyü

Donbas şaxtalarında bərkimişdi əllərin

Neçə ellərin qanı qarışmışdı qanına.

O əsgərlik etdiyin Rusiya çöllərinin

Havası gözlərindən əsirdi sərin- sərin...

Kişinyova gedirdin qəbul imtahanına

Deyirdin: -Neçə ildir qardaş, bir şey alınmır

Bu sonuncu səfərdir, sonuncu "ili, ili''.

Nə oldu, necə oldu səs-sorağın çıxmadı?

Yarıcanım yanında, ah Vasili, Vasili...

O mənim bığlarıma laf eləyən gözəllər

Bir topa gülə dönüb uçdularmı havaya?

Mən dönüyün ucundan şirin bal gecələri

Sənin heç nəyin üstə, tutdularmı "davaya''?

O gözlərin önündə sözsüz bir dal olardım

Qanımın arasına girməsə, "sevgi dili"

Ah, Vasili, Vasili...

İş-gücünü buraxıb dönüb bələdçi oldun,

Gəldin haqsız, minnətsiz bir nəfərin karına.

Tanımaza-bilməzə elə diqqətcil oldun?

Döndün Emuneskonun qılınc misralarına.

Bir torpağın, bir elin azadlıq arzusunu,

Doynaların odunu cəmləmişdin özündə.

Azıydı, ya çoxuydu ucalmağı baxmadın,

Bir xalqın böyüklüyü, bir nəfərin gözündə

İnsanların qəlbimi, ya Bucaq düzlərimi

Məhəbbətin mənzili -

Ah, Vasili, Vasili!

(Şeirimdə adı keçən nakam taleli şair Emuneskunun sonralar mənim həyatıma necə yön verəcəyini o zaman xəyal belə etmək olmazdı. Amma burası da vardı ki, Vasiliyə yazılan şeirdə Emuneskunun nə işi vardı. Bu adı mənə hardasa əlli il bundan əvvəl pıçıldayan gücün də şəksiz, bir biləcəyi varmış. Bunu indi olmuşların nəticəsinə baxıb söyləmək elə də çətin deyil.)

Məni Moldova Yazıçılar Birliyinin sədri Pavel Bots mehribanlıqla qarşılayacaqdı, yalnızca moldav yazıçıları ilə deyil, eyni zamanda yazıçılar birliyindəki Rus bölməsinin yazıçı və şairləri ilə də tanış edəcəkdi. (Halbuki mən qaqauz yazıçıları ilə görüşmək, Bucaq düzlərini görmək, qaqauz qardaşlarımızın həyatı, kültürü ilə tanış olmaq üçün getmişdim Moldovaya! Pavel Botsla hər görüşdüyümdə bu istəyimi təkrar edəcəkdim, o da səni mütləq Bucaq düzlərinə aparacağıq, səbr et, cavabını verəcəkdi…)

Rus bölməsinin üzvlərinin demək olar ki, hamısı yəhudilərdi, bunu şeirlərimi Aleksandr Kuşnerin tərcümə etdiyini bildikdən sonra mənə göstərdikləri böyük diqqətdən biləcəkdim:-Saşa hər şairi tərcümə etməz, sizi tərcümə edirsə… tez-tez təkrarlanan bu sözlərin anlamını sonralar biləcəkdim, axı Saşa Kuşner də yəhudi idi. Moldovada yaşayan bu rusdilli yəhudilərin heç birisi Kuşnerlə şəxsən tanış deyildilər, amma buna baxmayaraq onun tərcümə etdiyi adama bir bu qədər sayğı göstərirdilər, demək olar ki, hər axşam onlardan birinin evinə qonaq çağırılırdım, buna yəhudi həmrəyliyi deməyib də nə deyəsən?

Kişinyovda olduğumun üçüncü günü Moldova yaradıcılıq təşkilatlarının birgə plenumu olacaqdı və məni də qonaq kimi oraya dəvət edəcəklərdi. Plenum əvvəldən axıra türkə nifrət ruhunda keçəcəkdi, çıxış edən ayrı-ayrı sənət adamları yazıçılar, rəssamlar, bəstəkarlar, heykəltəraşlar sözü dönüb-dolandırıb mütləq türklərə nifrətə gətirib çıxarırdılar.

Dişim bağırsağımı kəssə də, edəcəyim bir şey də yoxdu, həm də sabah Moldova Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyi ilə Bucaq düzlərindən keçib o zamanın ünlü Moldova sovxozuna gedəcəkdik. Fikirləşirdim ki, Yazıçılar Birliyində mənim türk olduğumu bilə-bilə niyə məni belə bir plenuma dəvət etmişdilər, amma sonra biləcəkdim ki, onların Azərbaycanda yaşayanlar haqqında düşüncəsi "azərbaycanlı" düşüncəsi imiş

Beş maşınlıq karvanımız səhərin altısında yola qoyulmuşdu. Kişinyovdan sonra yolda ilk dayanacaq nöqtəmiz Komrat şəhəri idi, artıq Bucaq düzlərinə çatmışdıq. Komratda texnikum tələbələri ilə görüşümüz olacaqdı. Yol yoldaşlarım başda Yazıçılar Birliyinin sədri Pavel Bots olmaqla o zamanının ən ünlü şair və yazıçıları idi, içlərindən ən gənci və tanınmamışı isə məndim. Bir-bir şairlərə söz verilir, onlar da moldav dilində çıxış edib şeirlərini oxuyurdular, sıra mənə çatanda elə də yaxşı bilmədiyim rus dilində qol-qanadını qıra-qıra bir-iki cümləllik fikir bildirib Kuşnerin tərcümə etdiyi şeirlərimdən bir-ikisini oxuyub sonra da, - bəlkə də sizinçün maraqlı olar indi də öz dilimdə şeirlərimdən birini oxuyum, - deyib əzbər bildiyim yazılarımın birini oxuyub qurtaranda salonda yer-yerindən oynayacaq və mən də, elə moldav şairləri də çaşbaş qalacaqdıq: Bir belə alqış nəyin nəsidir?

Yerimə qayıdıb otursam da, alqışlar səngiməyəcəkdi və salondan məclisi idarə edən Pavel Botsa məktublar gələcəkdi: Qonağımız öz dilində yenə şeirlər oxusun və Pavel Bots da bəlkə heç özü istəməsə də, yenidən mənə söz verəcəkdi.

İşin üzü-astarı sonra bilinəcəkdi, salona toplaşan gənclərin böyük əksəriyyəti qaqauz gəncləri imiş. Görüşdən sonra yüzlərlə gənc məni dövrəyə alacaq, çeşidli suallar verəcəklərdi və həm də bu suallar şeir, sənət sualları da deyildi. Yol yoldaşlarım moldav sənətkarları görüşdəki alqışların səbəbini indi-indi anlamağa başlayacaqlardı, hətta bizə yaxınlaşıb: - Hansı dildə danışırsınız, bir-birinizi necə başa düşürsünüz, qaqauz dili türk dilinə yaxındı, siz ki, azərbaycanlısınız, sualını verməkdən də çəkiməyəcəklərdi. Cavabım qısa olacaqdı, qaqauzlar da, mən də türkük, bizim bir-birimizi başa düşməyimizdə təəccüblü nə var ki, deyəcəkdim.

Moldova sovxozuna ikigünlük səfərimiz başa çatacaq və qayıdan baş moldav yazıçıları məni Komrat şəhərində qaqauz yazıçıları ilə tanış edəcək və bir neçə gün xəyalını qırduğum Bucaq düzlərinin qonağı olacaq, can və qan qardaşlarımız qaqauzların şəhər və kəndlərini gəzəcək, adət və ənənələri ilə tanış olacaqdım. Qaqauz ədəbiyyatının klassiki Denis Tanasoğlu ilə görüşlərim ayrıca bir yazının mövzusudur. Puşkin Rus ədəbiyyatı üçün kim idisə, Denis Tanasoğlu da öz masştabında Qaqauz ədəbiyyatında o idi. Hər şeyin ilki ondan başlayırdı. Şeirlərindən Anadolu şivəsinin şəhdi-şirəsi tökülən Denis bəy o zaman özünün və Qaqauz ədəbiyyatının ilk romanı olan "Uzun karvan" əsərini yenicə tamamlamışdı və əsər adından da göründüyü kimi, qaqauzların tarixi sürəc içərisində keçdiyi uzun gəlişim yolu çox incə detallarla anlatılmışdı…

Yazımın əvvəli nəydi, axarı məni haralara gətirib çıxardı?! Sözümün canı odur ki, Moldovayla məni mistik bir əlaqə bağlayır. Elə Nikolay Dabije ilə yaxınlığımız da zənnimcə, bu mistik əlaqədən qaynaqlanır. Nikolayla şəxsi tanışlığımız 2015-ci ildə Rumıniya Dünya şeir festivalında olacaqdı. Bu ilin iyun ayında İtaliyada gerçəkləşdirilən şeir festivalında isə bir-birimizi daha yaxından tanıyacaq və yaradıcılıq əlaqələrimiz yaranacaqdı. Geri döndükdən sonra biz bir-birimizə şeirlərimizi göndərəcəkdik. Nikolanın cavabı gecikməyəcəkdi: "Zdravstvuyte Uvajaemıy Mehmet Ismayil! Ə poluçil tvoi stixi. Dumaö, çto vıydet velikolepnaə kniqa. Moё izdatelğstvo imeet şirokoe rasprostranenie kniq ne tolğko v Moldove, no i v Rumıniö…30.06.2017" (Hörmətli Məhmət İsmayil! Şeirlərini aldım. Düşünürəm ki, çox gözəl bir kitab alınacaq. Mənim nəşriyyatımın buraxdığı kitablar yalnız Moldovada deyil, eyni zamanda Rumıniyada da geniş yayılır... 30.06.2017)

Sevindirici xəbərdi əlbəttə...

Hələ iyun ayında İtaliyada təşkilatçıların 15-20 sentyabr 2017 tarixlərində Rumıniyanın Krayevo şəhərində başlayacaq olan Dünya şeir festivalına qatılmaq istəyirsinizmi sualına "yox" cavabı vermişdim.

Amma 9 avqustda Rumıniyadan aldığım mesaj sözün həqiqi mənasında mənimçün sürpriz oldu.

"Dear Mr. Mammad,

I am writing you on the behalf of Mr. Deaconescu.

Mr. Dabija just published your poetry book in Romanian, so both of them want to launch it at the Mihai Eminescu Festival in Craiova, who will be held in the period 17-20 September.

Will you be able to participate? We know that is new information, but Mr. Dabija just published it.

Please answer me as soon as possible!

Best regards,

Tatjana B.

(Hörmətli Məmməd, mən sizə Deaconescunun ("Mixail Eminesku "Uluslararası Akademiyası" və "Mixail Eminesku" Avropa Fonduunun prezidenti) adınadan yazıram. Cənab Dabija bu günlərdə sizin kitabınızı rumın dilndə nəşr edib. Və kitabınızın 17-20 sentyabr tarixləri arasında Krayevoda keçiriləcək Mixail Emunesko şeir festivalında təqdimatının keçirilməsi planlaşdırılır.

Bu təqdimatda iştirak edə biləcəksinizmi? Kitabınızın nəşri xəbərini Dabija elə bu gün bizə xəbər verdi.

Cavabınızı mənə təcili bildirməyinizi xahiş edirəm.

Sizə ən xoş diləklərlə

Tatyana.)

Tatyana şeirlərimi italyan dilinə tərcümə edən xanımdır və təbii ki, verdiyi xəbərə müsbət cavab verəcəkdim. Amma məni heyrətə salan Nikolay Dabijanın bu az zaman içərisində (vur-tut ay yarım!) kitabımı yayınlaması idi.

Nikolay Dabija da mənə öz şeirlərini göndərmişdi, amma başqa işlərdən vaxt tapıb onların yalnız bir neçəsini çevirə bilmişdim. Dabija həqiqətən də tərcümə olunmağa layiq bir şairdir."Ədəbiyyat qəzeti"nin sayqıdəyər oxucuları bunu qismən də olsa, mənim tərcümələrimdən də hiss edəcəklər.

Məmməd İsmayıl

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 26 avqust.- S.14-15.