“Qırmızıdan düzgün istifadə

etməyəndə o rəng əsərdə çığırır”

ART müsahibə

Müsahibimiz rəssam Fikrət İbrahimlidir

- Fikrət müəllim, əlinizdə hansı işlər var?

- 2 il öncə 60 yaşım oldu. Qeyd etmək kimi bir fikrim yox idi. Emalatxanada işləyirdim. Nazir müavini Ədalət Vəliyev gəldi. Əvvəl də bir neçə dəfə emalatxanamda olub. Dedi ki, "xeyli əsərlərin var, yubileyin gəlir, niyə sərgi eləmirsən?" Dedim, "mən sərgi eləsəm, gərək kataloq olsun, əsərlərimin çərçivələri olsun..." Dedi, "hamısını biz eləyəcəyik".

Kataloq hazırlandı. Sərgi üçün məkan danışdıq. Milli İncəsənət Muzeyində olacaqdı. Sonra nə oldusa, işlər yubandı. Hələ də sərgim olmayıb. Deyirlər gələn il olacaq. Görək də.

- İndiki işlərinizi yəqin ki, həmin sərgiyə hesablayırsız.

- Yox. Bu sərginin ümumi olacağını düşünürəm. Fərdi sərgidir. Bundan sonra olacaq sərgilərdə tematik nələrsə düşünə bilərəm. Bu sərginin adı "Pillələr" olacaq. Burada "Əzim Əzimzadə"də oxuyandan bu yana çəkdiyim bütün əsərlərdən seçmələr, 1972-ci ildən bu yana çəkilmiş rəsmlərim haqqında məlumat olacaq. Bir növ hesabat verəcəyəm.

- Fikrət müəllim, əsərlərinizdə daha çox qürubun, dekadansın rəngi olan tünd sarı, açıq qəhvəyi rəng diqqət çəkir. Pol Qogen də bu rəngdən çox istifadə edirdi. Bu rəngin xüsusi anlamı varmı?

- Yəqin bu bir perioddur. Başqa işlərimə baxsaz, yəqin ki, ayrı rənglərin dominantlığını görəcəksiz. Yəqin ki, bu yaşla bağlı məsələdir. Düşünürəm ki, bu məndən asılı bir iş deyil. Böyük müqayisə çıxmasın, Pikassonun əsərlərinə baxdıqda "mavi periodu", "çəhrayı period"u görürük. Bu dəyişən bir haldır. Daha çox düşdüyün mühit, yaşadığın hadisələr, keçirdiyin əhvalla bağlıdır. Bu həmin yaşantıların görünən tərəfidir. Rəngləri rəssamın daxili, hissləri müəyyən edir. Biri var hansısa sifarişlə hazırladığın rəsm üzərində işləyəsən, biri də var öz düşüncələrini, görmək istədiklərini çəkəsən. Təbii ki, sifariş olduqda hər şey sifarişə uyğun çəkilməlidir. Sifarişdə də adətən reallıq yer alır. Məsələn, hər şeyi öz rəngində çəkməyə məcbursan.

Amma rəssam xəyalındakı rəsmi çəkəndə vəziyyət dəyişir, artıq o, daxilinin diktəsilə hərəkət edir. Məsələn, bina ağdırsa, onu qırmızı da çəkə bilər.

- Görmək istədiyi kimi...

- Bəli. Ovqatına uyğun. Əgər rəssamın əsas məqsədi gördüyünü olduğu kimi köçürtmək olsaydı, o zaman fotoqraflar bu işi bizdən yaxşı görərdi ki.

Bir dəfə Toğrul Nərimanbəyov, Səttar Bəhlulzadə, Arif Məlikov Kəpəzə gedirlərmiş. Orada Səttarın işi istədiyi kimi alınmırmış. Yerini tez-tez dəyişirmiş. Axırda Arif deyir ki, "Ay Səttar, niyə bu qədər əziyyət çəkirsən, rəssamsan da, götür Kəpəzi bir az bu tərəfə çək".

Mən də 18 il İçərişəhərdə yaşamışam. Hər yerinə bələdəm. Rəsmlərimdə elə yerlər var ki, o İçərişəhərdə yoxdur. Bəzən rəsmlərdə dəyişiklik edirəm ki, kompozisiya uyğun olsun, əsər oxunsun.

- İncəsənətdəki cərəyanlar yaradıcılığınıza necə təsir edir?

- Dünya "gör-götür" dünyasıdı. Təbii ki, təsir edir. Hər insan özünün ruhuna yaxın olanı götürür. Elə əsərlər olur ki, sənəti anlamayan insanlar belə ona heyranlıqla baxır. Məsələn, biz Van Qoqa baxırıq, Qogenə baxırıq. Onlar kimə baxır? Bizim miniatürlərə.

- Miniatür məsələsinə xüsusi qayıdacağıq. Yaradıcılığınıza hansı janrın, cərəyanın daha çox təsir etdiyini düşünürsüz?

- Realizm daha çox üstünlük təşkil edir. Düzdür, öz əlavələrim çox olur bu reallığa. İmressionistlərin əsərlərini çox sevirəm. Bir də içimdən gələn rəsmləri çəkirəm, sevdiyim adları verirəm. Miniatür isə stolüstü kitabımızıdr, ruhumuzdur. Ümumilikdə ekspressionizm, imressionizm, postimressionizm, daha çox realizmin üstündə qururam rəsmlərimi.

Emalatxanama dostlar uşaqları ilə gələndə balacalara vərəq verirəm. Sonra soruşuram, nə ilə çəkmək istəyirlər, qələmlə, yağlı boya ilə… Əksər uşaqlar yağlı boyanı seçir. Uşaqların rəng seçimi, çəkdiyi şəkillər çox maraqlıdı. Həm safdılar, həm də olduqca qəribə bir azadlıqları var, cəsarətlə çəkirlər. Nəticədə çox qəribə rəsmlər ortaya çıxır.

Baxın, divarlarımda indi də qızımın, oğlumun 3-4 yaşında çəkdikləri rəsmlər qalır. O vaxtlar işə gedirdim, qayıdanda görürdüm iş otağımda uşaqlar rəngləri dağıdıblar, hərəsi bir yanda nəsə çəkir. Yoldaşıma deyirdim ki, "bunları niyə buraxmısan bura?" Deyir, "neyləyim, sənə oxşayıblar da".

Qızım bu sənəti davam etdirdi. İndi bu sənətdədi, dərs deyir. Amma oğlum iqtisadiyyatı seçdi. Amma onun da hələ həvəsi var.

- Təbii, sənət genetikdir.

- Həm də gözünü açıb rəngləri görüblər.

- Fikrət müəllim, sizcə, Orta əsrlərdə islam, Şərq ölkələrində rəsm çəkmək niyə qadağan edilib?

- Elə bir qadağa olmayıb. Bunlar sonradan təhrif şəklində dinə yeridilib. Çünki Peyğəmbər o vaxtı Kəbəyə girəndə əlini Məryəmin şəklinin üstünə qoyur, deyir: "Bundan başqa gördüklərinizi dağıdın". Orda da bir xeyli büt var idi. Bütü də ona görə dağıtdırmışdı ki, o insanlar bütlərə sitayiş edirdi, ona sənət nümunəsi kimi baxmırdı. Hədislərdə qeyd olunur ki, "büt düzəldib ona sitayiş etmək günahdı". Söhbət heykəl düzəltməkdən getmir, sitayiş etmək üçün, düzəldilən bütlərdən gedir.

Sonradan çox şeyi dəyişiblər. Məsələn, bəzən deyirlər ki, Atəşpərəstlik də bütpərəstlik olub. Bu qənaətlər düzgün deyil. İbrahim Peyğəmbərin atası Azər olmayıbmı? Bütün dinlər təhrif edilib. İslamda elə bir şey yoxdur. Bu sonralar olunmuş əlavələrdir.

Əgər qadağa var idisə, bəs dünyanı bu gün də yerindən oynadan miniatür rəsmlər islam ölkələrində necə yaranırdı?

Parisdə sərgi zamanı avropalı rəssamlar Behzadın "Şeybani" əsərini görəndə dəhşətə gəldilər.

Xalça da, rəsmlər də, əsl sənətin bütün növləri də kodlardan ibarətdir. Necə ki, bu dünya kodlarla zəngindir. Hər addımımızın belə bir mənası var. Bu mənanı hər sənətçi bir yolla çatdırmağa çalışır. Biz rəssamlar da bu yolla nəsə göstərmək istəyirik.

- Sizcə, miniatür rəsmlərin Şərqdə, realizmə aid əsərlərin Qərbdə yaranmasının bir səbəbi varmı?

- Az öncə dediyiniz qadağalar məsələsinin də buna təsir etdiyini düşünmək olar. Miniatür müstəvi üzərindədir. Tamam başqa bir dünyadır. Bu gün miniatürü davam edənlər var. Amma faşizmə qulluq edənlər də az deyil. Kökü olmayan, təməli bilinməyən nəsnələri bir yerə toplayıb nəsə elədiklərini düşünürlər. Amma əsassız bir nəticə hasil olur. Sənət həm də daxilin ifadəsidir. Kimin daxili necədirsə, ifadəsində bu görünür.

- Orxan Pamukun "Mənim adım qırmızı" romanında qeyd olunur ki, Şərqdə miniatür sənətinin yayğın vaxtlarında realizm janrında rəsm çəkmək insan gözünün gördüyünü vəsf etmək kimi qiymətləndirlirdi, miniatür isə Allahın yerə baxışı sayılırdı. Realizmdə perspektiv, uzaqlıq olduğuna görə onlar bu rəsmləri çəkməyi, rəsmin ortasına insan simasını qoymağı günah sayırdılar. Sənətkarlar o qədər təvazökar idilər ki, onlar heç vaxt öz baxışlarını vəsf etməzdilər, həvəskar rəssamların da bu işə qol qoymamaları üçün cəzalar tətbiq olunurdu. Bəlkə də bu birbaşa islamla əlaqəsi olan məsələ deyildi, ola bilsin son dərəcə inkişaf etmiş kamil insanın Allaha jesti və ehtiramı idi.

- Mən o əsəri oxuyacam. Çox maraqlı göründü. Həqiqətən də miniatür əsərlərdə perspektiv yoxdur, bəzən əks-perespektivlər diqqət çəkir. Bu əsərlərdə həqiqətən də baxış bucağı fərqlidir. Düzgün müqayisə olmaya bilər, amma mən məsələn, "Qurani-Kərim"i hər dəfə yeni kitab oxuyurmuş kimi oxuyuram. Eləcə də miniatür rəsmlərə baxanda bu hissi keçirirəm. Dəfələrlə baxdığım bir miniatür rəsmə yenidən baxanda, sanki yeni bir əsərə baxıram, orada başqa bir mətləblər açılır gözümdə.

Ümumiyyətlə, dünyanın sənət üzərindəki kodları miniatür rəsmlər və xalçalarda yaşayırdı. Dinlər və kitablar təhrif edildiyi kimi artıq rəsmlər və xalçalar da təhrif edilir. İnsan mətləbdən çox uzaqlaşır.

- Bitkilərdən, təbii komponentlərdən təbii yollarla alınmış rənglər var idi, onlardan son dövrlərə qədər xalçaçılıqda istifadə edirdilər, bir vaxtlar rəsmlərdə istifadə olunub... Bu rənglərlə çəkilmiş rəsmlərlə, hazırkı qeyri-təbii rənglərlə çəkilmiş bir rəsmin sizin üçün batini baxımdan fərqi varmı?

- Təbii ki... Torpaqdan, bitki köklərindən, bitki qabıqlarından və s. Alınan rənglərin yaratdığı auranı heç nə yarada bilməz. Mən bu məsələ ilə bir vaxtlar yaxından maraqlandım, o rəngləri almağın yolların öyrəndim. Xalçaçı dostlarım da var ki, hələ də bu sahə ilə maraqlanırlar. Sadəcə bir az vaxt alan işdir. O işə başladınsa, gərək başqa işlərini saxlayasan.

Bizə rəhmətlik Lətif Kərimov dərs deyəndə bu rənglərin nədən alındığını başa salırdı. Özü də elə formada anladırdı ki, insan təkcə başa düşmürdü, hiss edirdi. O rəngləri şeirlərlə, deyimlərlə anladırdı. Rəng ahənglərinə uyğun deyimləri var idi. Hər rəngin musiqisini bilirdi, rəssam tələbələrə o musiqilərin həmin rənglərlə ahəngini anladırdı.

- Rənglərin xarakterindən danışmalı olsanız, qırmızı haqqında nə deyə bilərsiz?

- Qırmızı rəssamlıqda çox çətin rəng sayılır. Onu hər rəssam istifadə edə bilmir.

- Rəsmə yatmır, eləmi?

- Yatır. Sadəcə hər rəssam yatızdıra bilmir. Toğrul rənglərin müqayisəsindən danışanda belə deyirdi: "Bəzi müğənnilərin səsi zəif olur. Amma o səsindən elə istifadə edir ki, onun oxuduqları hər kəsə xoş gəlir. Rəngləri də yerində istifadə eləmək bacarığı önəmlidir".

Qırmızıdan düzgün istifadə etməyəndə o rəng əsərdə çığırır. Diqqəti öz üzərinə çəkir və rəsm oxunmur. Diqqət yalnız bir yerə yönəlir. Amma qırmızını elə istifadə etmək olar ki, o əsərə insanın ruhunu çəkər. İntibah dövründə də, ruslarda da, elə bizim rəssamlar arasında da qırmızıdan yerində isrifadə eləyə bilənləri var. Bəzən tələbələrin rəsmlərində görürsən ki, qırmızı ləkə kimi görünür. Yamaq kimi diqqət çəkir. Əsərin işığını alır.

Məsələn, Tahir Salahov əsərlərində bəzən bircə dənə qırmızı nöqtəylə əsərə tamam başqa ahəng verir. Bir qırmızı nöqtə işi oynadır, əsərə dinamika verir. Tahir Salahov sağ qalmış mogikanlardandır.

- Müasir Azərbaycan rəssamlıq sənətini necə qiymətləndirirsiz?

- Müasir gənclərimiz arasında çox talantlı uşaqlar var. Adam rəsmlərinə baxanda fərəhlənir.

Müasir dönəmin üstünlüklərindən biri də odur ki, internet var. Gənc rəssamlar istədikləri muzeylə tanış ola bilir, istədiyi rəsm əsərini tapıb baxa bilir. Biz böyük əsərlərə solğun reproduksiyalardan baxırdıq.

İndi gənclər istədikləri muzeydə sərgi aça bilər, ora əsərlərini göndərə bilər.

Gənclər Bakıda sərgilərinə dəvət edirlər, gedirəm, baxıram, ürəyim açılır. Həddindən artıq talantlı gənclərimiz var. Bəzən emalatxanama gəlmək istədiklərini deyirlər. Deyirəm, "gəlin, siz məndən öyrənin, mən sizdən öyrənim".

Biz biliklərimizi gənclərlə qarşılıqlı paylaşmalıyıq.

Söhbətləşdi: Sərdar Amin

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 2 dekabr.- S.21.