Əfqan Əsgərov: “Mən o tarixi

yaşamışdım və yazmalıydım”

- Əfqan müəllim, çox maraqlı və dinamik bir həyat yolunuz var. Müharibə illərinin ağırlığına görə orta məktəb təhsili ala bilməmisiniz. Amma bu, sizin özünüzü şəxsiyyət kimi yetişdirməyinizə mane ola bilməyib...

- Allah heç kimə elə dəhşətli müharibəni bir də göstərməsin. Atam aqronom idi və müharibədən əvvəl bizi Bakıya köçürmüşdü. Özü də nazirlikdə işləyirdi. Lakin müharibə başlayandan sonra atamı da əsgər apardılar. Buna görə də biz Ağsuya- bibimin yanına getdik. Çünki atam başsız qalmağımızı istəmirdi. Müharibənin başladığı ilk günlər Bakıda olduğumuz vaxt binaların üstünə çıxıb təyyarələrin uçmasına tamaşa edir, heyrətlənirdik. Lakin mən müharibənin dəhşətini Ağsuda yaşadığımız vaxt anladım. Bu dəhşətin bir hissəsi də təhsillə bağlı idi. Birinci sinfi Bakıda tamamlamışdım, ikinci sinfi isə Ağsuda bitirdim. Lakin biz üçüncü sinifdə oxuyanda müəlliməmizi qaçırtdılar, yəni ailə qurdu. Məktəbdə bizə dərs verəcək başqa müəllim yox idi. Buna görə mən də daxil olmaqla digər məktəblilərin təhsili yarımçıq qaldı. Beləliklə, mən iki ilimi özüm kitab oxumaqla keçirdim. Kitaba məhəbbət, bağlılıq da o zamandan yarandı. Həmçinin, uşaqlarla öz aramızda tamaşalar da qururduq. Həmin vaxt Səməd Vurğunun "Vaqif" dramı məşhur idi. O zaman biz "Vaqif" tamaşasına hazırlaşırdıq, mənə də Vidadi rolunu tapşırmışdılar... Sonra yeyilməyə çörək tapılmırdı deyə bütün aqronomları əsgərlikdən buraxdılar. Atam da qayıtdı. Taxıl yetişdirmək lazım idi. Ona görə də atamı Yevlaxa baş aqronom göndərdilər. Biz də atamla getdik. Onda mən beşinci sinifdə oxumalı idim. Evdə asudə vaxtım çox idi deyə şeir yazmağa başlamışdım. Yevlaxdakı sovxozda Azərbaycan məktəbi yox idi. Həmin vaxtlar ərəblər Mir Cəfər Bağırova iki at bağışlamışdılar. O atlar atamın sovxozunda idi. Atama yalvarırdım ki, atlara minməyimə icazə versin. Beləliklə, atlara həm qulluq edir, həm də arada minib çapırdım. Yəni, məktəbə getməsəm də, vaxtımı maraqlı keçirməyə çalışırdım. Bir-iki il keçəndən sonra müharibə bitdi. Müharibənin ağırlığı yenidən üzərimizə töküldü. Əmim Oğuz rayonunda dərs deyirdi. Bir dəfə Bakıdan Oğuza gedəndə bizə də gəldi. Gördü ki, heç kefim yoxdur. Soruşdu ki, nə baş verib. Ağlaya-ağlaya dedim ki, daha nə olsun, mən yeddinci sinifdə oxumalıyam, amma məktəb yoxdur deyə dərsə gedə binmirəm. Attestat ala bilməyəcəm. Əmim dedi ki, ürəyini sıxma. Sən demə, əmim öz məktəbləri üçüb Bakıdan attestatları gətirməyə getmişmiş. Qonşu otağa keçib, boş attestatlardan birinə adımı, soyadımı qeyd elədi, sonra da bütün fənlərdən əla qiymət yazdı. Bircə qeyri-qanuni işimiz o olub (gülür). Sonra Bakıya köçdük. Attestatım olduğuna görə rahat-rahat evimizin yanındakı 1 saylı məktəbə getdim ki, məni 7-ci sinfə qəbul eləsinlər. Direktor əla qiymətlərə baxıb bir ərizə yazmağımı istədi. Yazdım. Çoxlu səhv var idi. Dedi ki, səni ancaq 5-ci sinfə götürə bilərəm. Çox kefsiz vəziyyətdə evə qayıdırdım. Təsadüfən tramvayda bir qohumumla rastlaşdım. Gördü ki, kefim yoxdur. Səbəbini danışdım. Dedi ki, gəl sənin də sənədlərini mən oxuduğum məktəbə - tibb texnikumuna verək. Dedim tibb nədir, mən şair olmaq istəyirəm. Amma çarəsiz razılaşdım. Sənədlərimi təqdim etdim və qəbul olundum. Texnikumu bitirəndən sonra Mil sovxozuna təyinatımı vermişdilər. Lakin mənim ədəbiyyata həvəsim var idi və filologiya fakültəsində oxumaq istəyirdim. Universitetə ərizə yazıb, imtahanlarda iştirak etdim. İki dörd, bir beş alıb qiyabi şöbəyə qəbul olundum. Qiyabi oxuya-oxuya həm də işləməyə gedəcəkdim. Fərəc adında bir dostum var idi. Onunla danışanda dedim ki, işləməyə getmək istəmirəm, mənim həvəsim ədəbiyyatadır.Bundan sonra Fərəcin atası mənə kömək elədi. O, universitetin rektoru ilə həm dost, həm də qohum idi. Rektor məni qəbul elədi. Lakin dedi ki, əyanilərin imtahanı bitib, mən səni ancaq qiyabiyə qəbul edə bilərəm. Təkcə yeni açılmış jurnalistika bölməsində yer var. İstəsən orada əyani təhsil ala bilərsən. Beləliklə, mən universitetin jurnalistika fakültəsinə qəbul oldum və təhsilimi orada davam etdirdim.

- Universitetdə hər hansı çətinliklə qarşılaşmadınız ki?

- Xeyr, universitetdə orta məktəbi bitirmiş uşaqlardan heç də geri qalmırdım. Tələbəlik illərində hətta şeirlər də yazırdım. Cəfər Xəndanın apardığı dərnəkdə elə şairlər var idi ki, mən onları şair hesab etmirdim. Baxmayaraq ki, kitabları da çıxmışdı. Bir dəfə Nəsimi ilə bağlı dərsdə müəllimimiz Əlyar Qarabağlı Nəsimidən bir qəzəl misal çəkdi, dedi ki, burada rədif o qədər güclüdür ki, "al" sözü iki misrada dəfələrlə ustalıqla işlədilir. Özümü saxlaya bilmədim, yerimdən dedim ki, müəllim, mən Nəsiminin rekordunu qırmışam. Bir sözdən ibarət şeir yazmışam. Sonra şeiri oxudum:

Gül, gülüm,

Gül, gülə gül.

Gül, gülü güldür,

Gülşəndə gül,

Gülməli, güldürməli,

Güldür,

Gül, gülər güllərə gül,

Gül gülə gülsə

Gül gülər.

Gülşən gülər,

Gülləri gülsə...

- Maraqlıdır, bəs niyə poeziya sahəsində fəaliyyətinizi davam etdirmədiniz və nəsrə keçdiniz?

- Ən çox savadsız insanların şeir yazması məni bu sahədən uzaqlaşdırdı. Gənclik illərimdə çoxlu şeirlər yazmışdım. Hətta "Gənclər" qəzetində işləyəndə şeir lazım olanda özüm yazıb verirdim. Bu "Gül, gülüm" şeirini də sonradan bir hekayəmin içərisinə daxil etdim. Lakin nəsr, eləcə də pyes yazmaq mənə daha maraqlı gəldi. Həm də düşündüm ki, ən məşhur nəsr əsərlərini, pyesləri rus həkimləri yazıblar. Mən də tibbi bitirmişdim... Ona görə də pyes yaradıcılığına davam etdim. Həm də o zamanın aparıcı janrı roman idi. Və mənə görə şeir də Səməd Vurğunun yaradıcılığı ilə bitmişdi. Lakin indi yenə də şeirin həvəskarı çoxalıb.

- Maraqlıdır, teatrla əlaqəniz, səhnə yaradıcılığınız necə başladı?

- Bir gün qəzetdə elan gördüm. Mədəniyyət bölməsində pyes müsabiqəsi keçirilirdi. Həmin vaxtlar da mən yaradıcılıqla maraqlanırdım. Pyeslər yazırdım. "Mən onun oğluyam" adında bir pyes yazıb müsabiqəyə təqdim etdim. Heç kimin pyesi mükafat almadı, lakin mənim pyesimə üçüncü yeri verdilər. Sonra məni nazirliyə çağırdılar. Orada mən pul mükafatı aldım. Pyesimi də Gənclər Teatrına göndərdilər. Mənim teatrla bağlılığım "O mənim oğlumdur" pyesilə başladı. Birinci pyesim Gənclər Teatrında səhnəyə qoyuldu. İkinci pyesim isə Gəncə Dövlət Teatrında səhnələşdirildi. Həmçinin, "Poçtalyon" adlı bir kinossenari də yazmışdım. Bu ssenariyə görə məni Moskvaya Ssenari kurslarında təhsil almağa göndərdilər. Yazdığım kinossenariyə də film çəkiləcəkdi. Lakin sonradan bəzi problemlərə görə alınmadı. Daha sonra 1961-ci ildə ilk romanım "Gülyanaq" çıxdı. Roman çıxan kimi mənə ilk zəng vuran Rəsul Rza oldu. Həmin vaxt xəstəxanada yatırmış. Elə orda kitabımı oxuyub xoşuna gəlmişdi. Bu münasibətlə məni təbrik etdi. Mənim haqqımda bir kitab yazılıb. Orada Rəsul Rzanın qeydi var ki, bu kitab sanki bir trilogiyanın başlanğıcıdır. Bu fikir xoşuma gəldi. Ondan sonra mən bu romanın ikinci və üçüncü hissəsini də yazdım. Bu triologiya çox məşhur oldu. Mənim özümü də nəsrə daha da həvəsləndirdi ki, roman janrıyla xalqın sosial, siyasi vəziyyətini, problemlərini daha geniş və ətraflı şəkildə ifadə edə bilərəm. Cəmiyyətə xeyir verəcək bütün mesajları nəsrin geniş əhatəliliyi vasitəsilə çatdırmaq olar deyə düşündüm. Daha sonra tarixi mövzuda da trilogiya yazdım.

- Əfqan müəllim, bir ziyalı kimi sizi son dövrlər ən çox narahat edən məsələlər nədir?

- Hal-hazırda məni ən çox düşündürən məsələ teatrlarımızın taleyidir. Açığı teatrlarımızın son vəziyyəti məni heç qane etmir. Əvvəllər tez-tez teatr tamaşalarına gedirdim. Amma son dövrlər getmirəm.Bilirsiz, teatr çox vacib məsələdir. Buna xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. "Vətən, vətən" qışqırmaqdansa bir-iki cümlə yazmaq daha üstün və əhəmiyyətlidir. Eləcə də səhnəyə qoyulan tamaşalar haqqında yazı çıxmır. Ədəbi tənqid sanki ölüb. Ədəbiyyatşünaslığın kökü kəsilib. Teatr çox ağır vəziyyətdədir. Buna baxmayaraq, mən Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrı üçün "Lənət şeytana" pyesini yazıb vermişəm. Teatrın tamaşaçısı yoxdursa, demək ki, teatr da yoxdur. Biz Moskvada televiziyaya baxanda deyirdik ki, kaş ki, Bakıda da belə verilişlər olaydı. İndi Bakının özündə 10-15 Tv kanalı var, amma hamısında ya yemək bişirməkdən danışırlar, ya da başqa mənasız mövzulardan. Maarrifləndirici verilişlər azdır.

- Siz uzun illər "Kommunist" qəzetində ədəbiyyat bölməsinin, eləcə də "Həyat" qəzetinin baş redaktoru işləmisiniz. Yəni, ədəbiyyatla daim sıx əlaqələriniz olub. Teatrlarımızın son vəziyyətindən gileyləndiniz. Maraqlıdır ki, bəs ədəbiyyatımızın son durumu sizə görə ürəkaçandırmı?

- Hal-hazırda ədəbiyyatımızda böyük soyuqluq var. Sanki hansısa bir tufan baş verib. Yazıçılarımız hələ ki, həyatın nə demək olduğunu dərk edə bilmirlər. Bizim tarixə münasibətimiz, tarixə nəzərən özümüzü qiymətləndirməyimiz məni çox düşündürür. Ədəbiyyata yaxşı münasibət olmalıdır. Mən yaxşılığı pulla ölçmürəm, heç vaxt ölçməmişəm. Yenə, televiziya məsələsinə toxunacam. Ona görə ki, bütün kanallarda ədəbiyyat üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etməyən, ədəbiyyat adına yaraşmayan verilişlər, seriallar gedir. Bəzi istisnalar olmaq şərtilə, ədəbiyyata aid ciddi proqramlar yoxdur. Ədəbiyyat bir ağacdır. Ağac torpaqdan cücərir, boy atır. Torpaq yaxşı olmayanda, ağaca münasibət yaxşı olmayanda bar da yaxşı olmur, ağac da tezliklə məhv olur... Buna görə tarix məsələsinə toxundum. İnsan öz tarixinə diqqətlə yanaşmalıdır. Yadımdadır, "Kommunist" partiyasını ləğv etmək barədə iclas keçirilirdi. O iclasda çıxış edən 3-4 nəfərdən biri də akademik Ziya Bünyadov idi. Ziya müəllim çıxışında dedi ki, "tarixə heç vaxt tüpürməzlər. Tarixi qorumaq lazımdır. Tarixin hansısa pis cəhəti xoşumuza gəlməyə bilər. Lakin o xoşa gəlməyən cəhəti biz düzəltməliyik. Buna görə tarixdən üz döndərməməliyik. Hansı cəmiyyətdə olursa-olsun, sənin tarixi lənətləməyə ixtiyarın yoxdur. Çünki sən tarixi pisləyəndə özünü pisləmiş olursan...

- Tarixi romanlar yazmağa başlamanızın səbəbi də bu idi?

- Bəli, çünki mən o tarixi yaşamışdım. Çətinlikləri görmüşdüm və yazmalı idim. Ədəbiyyatı sevməyin birinci yolu tarixdən keçir. Çünki bu sənin, atanın, ananın və digər doğmalarının da həyatıdır. Eləcə də vətəninin keçmişidir. Ziya Bünyadovun həmin sözlərindən sonra mənim tarixə olan həvəsim və sevgim daha da artdı. Və tarixi romanlarımı yazmağa başladım. Sonuncu trilogiyam da Şah Abbas haqqındadır. Artıq birinci hissəni yazıb bitirmişəm. Bu romanı yazmaqda əsas qaynağım da İskəndər bəy Münşinin "Tarixe aləmaraye Abbasi" (Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixi) əsəridir. Stalin Şah Abbası sevməyib. Çünki Şah Abbas 200 mindən çox gürcüyə müsəlmanlığı qəbul etdirib, orduya götürmüşdü. Stalin sevməyib deyə, Şah Abbas haqqında Azərbaycanda az yazılıb. Hətta tarix ensiklopediyalarında da bir iki cümləylə kifayətləniblər. Ona görə də mən istədim ki, onun barəsində əsər yazım. Trilogiya olmasını planlaşdırmışam.

- Hal-hazırda üzərində işlədiyiniz əsər varmı?

- Ən son tamamladığım əsər Şah Abbas barədə olandır. Bir dəfə çox sevdiyim aktyor Nurəddin Mehdixanlı dedi ki, elə bir əsər yaz ki, orada tariximiz, vətənimiz hərtərəfli əks olunsun. İndi elə bir vəziyyət yaranıb ki, insanlar yaxşı ilə yaman arasında çaşıb qalıblar. Bir zamanlar təriflədiyini indi pisləyirlər. Bəzi insanlar insanlıq etməməkləri azmış kimi, vəhşiliyə can atırlar. İnsan insan ovuna gedir. Bu faciəvidir. Bəzi Şərq ölkələrində müsəlmanlar arasında xilaf salıb, onları bir-birlərinə qırdırırlar. Bütün dünyada din düşmənçiliyi yaranıb. Allah dini insanları birləşdirmək üçün yaradıb, ayırmaq üçün yox. Və qəlbində insan sevgisi, vətən, ailə sevgisi olan da birliyi arzulayır, vəhşilikdən qaçır. Bu məsələlərlə bağlı bir əsər yazmaq istəyirəm. Hələki bu məsələlər barədə müxtəlif qeydlər aparıram.

- "Bəy İnal" romanında deyirsiniz ki, ağsaqqal sözü Tanrı sözü kimidir. Halal insan o sözü iki etməz. Sizin əməkdar jurnalist, eləcə də jurnalistikanın ağsaqqallarından biri kimi gənc jurnalistlərə, ədəbiyyatçılara məsləhətləriniz nədir?

- 80 illik yubileyim qeyd olunanda gənclərə dedim ki, mənim 80 illik jurnalistlik fəaliyyətimdən çıxardığım nəticə budur ki, insan nə olursa-olsun, düzünü, haqqı danışmalıdır. Çünki Allahın adı da Haqdır. Yalan yolla getməyin, haqqı deməkdən çəkinməyin. İndi bəzi adamlar bir-birlərini boş-boş tərifləməkdən həzz alırlar. Hətta özləri özlərini də tərifləyirlər. Belə şeylərdən qaçmaq lazımdır. Qazancı təkcə qızılla, pulla ölçmək olmaz, qazanc həm də sənin insanlığın Allahabənzərliyini yüksəltmək eşqindir. Amma Allahın yüksəkliyini alçatmağa çalışmaq sənin özünü də alçaldır. Allaha inanmaya bilərsən, amma yenə də haqqı itirməməlisən...

Söhbətləşdi: Cahanxanım Seyidzadə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 16 dekabr.- S.14-15.