Milli dirçəliş, I türkoloji qurultay

və ədəbiyyat məsələləri

XX əsrin ilk üç on ili tariximizə milli dirçəliş dövrü kimi daxil oldu. Bu dirçəliş iqtisadi, siyasi, mədəni-mənəvi sahələri, demək olar ki, tamamilə əhatə edirdi. İqtisadi sahədə yüksəliş Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda kapitalizmin sürətli inkişafı, iri kapitalist sənayesinin yaranması ilə əlaqədar idi ki, nəticədə Azərbaycanın öz milli burjuaziyası, iri milli sənaye obyektləri, birlikləri yaranırdı. Yerli və milli varlılar zümrəsi yetişirdi. Bu zümrənin nümayəndələrinin bir-biri ilə rəqabəti və yarışı təkcə bir sərmayə yaratmaq, var toplamaqla hüdudlanmırdı, bunlar həm də bir-biri ilə bəhsə girərək millət üçün, cəmiyyət üçün xeyriyyəçilik edir, məktəblər yaradır, azərbaycanlı balalarını orta və ali məktəblərdə oxumağa cəlb etmək üçün himayədarlıq edir, teatr binaları tikdirib, onlarda tamaşaların təşkil edilməsinə yardımçı olurdular. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin mesenantçılıq- xeyriyyəçilik fəaliyyəti genişləndikcə, digər Azərbaycan milyonçuları da işə qoşulur, yeni-yeni təşəbbüslər edirdilər. Bunların çoxu ölkədə vətənini, millətini sevən qabaqcıl adamların yaradıb başçılıq etdikləri xeyriyyə cəmiyyətlərində müxtəlif formalarda iştirak edirdilər. Misal üçün, Xosrov bəy Sultanovun sədrliyi və Əhməd Cavadın məsul katibliyi, həmçinin Əli Səbrinin əməkdaşlıq və iştirak etdiyi "Müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti"nin fəaliyyətini göstərmək olar. Bu xeyriyyə cəmiyyəti təkcə ölkədə iş görməklə kifayətlənmirdi. Birinci Dünya müharibəsi zamanı Türkiyə ərazisində, xüsusilə Qara dəniz sahili boyu rus və ermənilərin təşkil etdikləri qətliam nəticəsində valideynlərini - ata və analarını qeyb etmiş, baxımsız və ev-eşiksiz qalmış körpə, yaşı az uşaqları toplayıb Batum şəhərindən Bakıya göndərilməsini və onların Bakı sakinlərinin, xüsusilə milyonçuların, yəni imkanlı milli burjuaziyanın himayəsinə verilməsini müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin əməkdaşları təşkil etmişdilər.

Rusiya imperiyası və xarici ölkə ali məktəblərində Azərbaycan gənclərinin bir çoxunun oxuma xərclərini də Bakı varlıları ödəyirdilər. Nəriman Nərimanovu, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin onun oxumasında, ali təhsil almasında böyük rolunu yada salaraq bu barədə təsəvvürü tamamlamağa imkan verər, zənnindəyik.

Bakı və ölkənin digər orta məktəblərində də imkansız uşaqların təhsil və yaşayış xərcləri yenə də milli sərvətdarların üzərinə düşürdü. Bir misal da buna dair göstərmək istərdik.

Yusif Vəzir Çəmənzəminli (o vaxtlar Mir Yusif Mir Baba oğlu Vəzirov) Şuşa ədadiyyə məktəbindən 1905-ci il hadisələri ilə əlaqədar xaric ediləndən sonra Bakı orta məktəblərində oxuyan həmyerliləri ilə məktublaşır, oxumaq arzusunu, lakin maddi cəhətdən imkansızlığını bildirir. Həmyerli və tanış məktəblilər onun vəziyyətini Bakı milyonçularına çatdırıb, Mir Yusif üçün milyonçu Hacı Hacıağanın karvansarasında yer ala bilirlər. Mir Yusif Bakıya dəvət edilir. Onu digər bir milyonçu - İsrafilbəy İsrafilbəyov bir müddət təqaüdlə təmin edir. İsrafil bəyin təqaüdü kəsiləndən sonra başqa bir milyonçu Rəşid bəy Aşurbəyov gənc məktəblinin təhsili davam etdirmək üçün maddi yardımçısı olur. Belə halların sayı az deyildi.

Düzdür, yaradılmış xeyriyyə cəmiyyətləri az deyildi. Lakin bunların sırasında zəifləri, xüsusi niyyətlərlə yaradılanları da var idi. Dövrün ədəbi-bədii prosesi, ədəbiyyat isə bunların hər birini görür, ayrı-ayrı ədəbi-bədii və ya publisist nümunələrdə qeydə alır, münasibətini bildirirdi. Xeyriyyə cəmiyyətlərindən, onlarda əməkdaşlıq edənlərdən elələri də var idi ki, misal üçün, müharibədə yurdu-yuvası dağılmışlara - türkiyəli evsiz-eşiksizlərə yardım üçün toplaşıb bir "Qardaş köməyi" adlı məcmuə (toplu) çap etdirmişdilər ki, ondan götürülən gəlirlə müəyyən qədər köməyə çatmışlar. Bu məcmuəyə elə bədii ədəbiyyat nümunələri toplanmışdı ki, bunların mənəvi-psixoloji dəyəri kömək üçün edilən maddi dəyərlərdən heç də az deyildi.

Hüseyn Cavidin topluda çap olunmuş "Hərb və fəlakət" poeması buna misal ola bilər. Yüksək milli-mənəvi və bədii estetik gücə malik olan bu əsər şairin bütün sovetlər dövründə çap olunmuş kitablarına böyük ixtisarla salınmışdır, yəni üç hissədən ibarət olan bu poemanın milli ruha təsir baxımından xüsusi bir düşüncə və böyük istedadla yazılmış tam bir hissəsi ixtisar edilmişdi. Bu o hissə idi ki, ünvan daha dəqiq, ruhu, ideyası isə olduqca məxsusi idi. Burada şairin türkçülüyü aydın göründüyü kimi, güclü də təsir edirdi.

Bir cəhəti xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Xeyriyyə cəmiyyətlərinin milli-mənəvi dirçəlişdə rolunu qeyd edərkən, nəzərə almağı lazım bilirik ki, bunların heç də hamısı eyni dərəcədə səmərəli fəaliyyət göstərmirdi. Xeyriyyə cəmiyyətlərinin sayı çoxaldıqca, onların içərisində narazılıq doğuranlar da olurdu ki, bunlar da dövrün ədəbiyyatında qeyd olunmamış, nəzərə çatdırılmamış deyildi. 1909-cu ildə - ədadiyyə məktəbinin son - yeddinci sinfini bitirən Mir Yusif Vəzirovun dövri mətbuatda çıxışı güclənir. Həmin vaxt müəllif "Səda" qəzetində "Hətərən- pətərən" ümumi başlıqlı "Sərsəm" imzalı bir sıra felyetonlar çap etdirir. Bu felyetonlardan biri "Dörd söhbət" adlandırılmışdı. "Söhbət"lərdən birinin məzmunu belə idi: günlərin bir günündə müəllif küçədə çoxdan görmədiyi - görüşmədiyi bir arkadaşına rast gəlir. Onu görən kimi sevinir ki, yaxşı oldu. Çoxdan görmədiyi arkadaşı ilə görüşüb-salamlaşıb, yaxşıca bir söhbət edəcək. Lakin görüşüb salamlaşan kimi "arkadaşı" xudahafizləşib ayrılmaq istəyir. Lakin felyeton müəllifi deyir: - Dayan bir görək. Hara tələsirsən. Çoxdandır ki, səni görmürəm. Gəl bir söhbət edək. "Arkadaşı" deyir ki, indi vaxtım yoxdur, tələsirəm, vacib işim var. Başqa bir vaxtda görüşərik, söhbətləşərik. Felyeton müəllifi soruşur ki, nə işlə məşğulsan ki, indi söhbətləşməyə vaxtın yoxdur? "Arkadaş" cavab verir ki, təzə xeyriyyə məclisi qurmaqla məşğuldur. Vaxtının hamısını hələlik buna sərf edir. Felyeton müəllifi deyir ki, bizdə xeyriyyə cəmiyyətləri çoxdur; niyə bunların birinə qoşulmursan ki, vaxtın da qalsın - dost-tanışla görüşə - söhbətləşməyə vaxtın da çatsın. Cavab belə olur: - Mən yeni xeyriyyə cəmiyyəti yaratmaq istəyirəm ki, sədri də özüm olam. Yaxud, başqa bir hal böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin məşhur "Anamın kitabı" pyesində əks olunub. Burada göstərilir ki, xeyriyyə cəmiyyətinin üzvləri onlara müraciət edən yoxsulların, acların problemləri ilə məşğul olmaqdansa, öz xüsusi, şəxsi məsələlərini həll etmək üçün yığışırlar, danışırlar və dağılışırlar.

XX əsrin əvvəllərində siyasi dirçəliş, siyasi cəhətdən milli-mənəvi hərəkatın güclənməsi də diqqəti cəlb edirdi. Azərbaycanda siyasi təşkilatlanma məhz XX əsrin əvvəllərindən başlayır. Azərbaycan cəmiyyətində bu dövrdə elə bir nəsil yetişir ki, xalqın, millətin, vətənin gələcəyi, sabahı haqqında düşünüb, fəaliyyətini də buna həsr edir. Bu nəsil XIX əsr Azərbaycan maarifçi ədəbiyyatından dərs alıb, bu ədəbiyyatı yaradanların - A.Bakıxanovun, M.Ş.Vazehin, İ.Qutqaşınlının, nəhayət, M.F.Axundovun yaratdıqları məktəbdən, eyni zamanda ölkədə fəaliyyət göstərən gizli dərnəklərdən keçib ayılmışdılar və "Müsavat" kimi milli amalı, qayəsi olan bir partiya yaratmışdılar. Bütün bunlarda XIX əsrin sonlarından başlayaraq sayı getdikcə artan yeni üsullu məktəblərin də rolu az olmamışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadələri yetirən bu məktəblər haqqında XX əsrin əvvəllərində söz-söhbət mətbuat səhifələrinə çıxmağa başlamışdı. Misal üçün, dövri mətbuatda 1911-ci ildə "Müəllim Cəfər" imzası ilə "Məktəbdə" başlıqlı kiçik bir yazının məzmununu xatırlatmağı lazım bilirik. Müəllim Cəfər yazır ki, kiçikyaşlı uşaqlara dərs deyən müəllim sinfə daxil olur, şagirdlərin diqqətini cəlb etmək, həmçinin, nəzərdə tutduğu didaktik niyyəti həyata keçirmək üçün dərsi uşaqlara belə bir sual verməklə başlayır:

- Kim deyər, bu dünyada nə yaxşıdır.

Uşaqlardan biri əlini qaldırıb icazə alır və deyir:

- Müəllim, bu dünyada Vətən yaxşıdır.

Müəllim soruşanda ki, Vətən nə üçün yaxşıdır. Uşaq özünə, səviyyəsinə uyğun cavab verib müəllimini razı salır.

Müəllim üzünü yenə uşaqlara tutub təkrar soruşur:

- Uşaqlar, daha nə yaxşıdır?

Yenə uşaqlardan biri icazə alıb cavab verir ki, məktəb yaxşıdır.

Müəllim ondan da soruşur:

- Məktəb nə üçün yaxşıdır?

Bu uşaq da öz növbəsində məktəbin yaxşılığı barədə fikrini bildirir və müəllimini razı salır. Müəllimin sualları daha nə yaxşıdır deyə yenə davam edir; cavablar da həmçinin; elm, müəllim və s. yaxşıdır, - deyə verilir.

Nəhayət, müəllim öz düşüncəsinə görə verdiyi suala sonuncu cavabı alır. Onun "daha nə yaxşıdır" - sorğusuna uşaqlardan biri cavab verir: - Müəllim, həyat yaxşıdır. Həyat nə üçün yaxşıdır? - deyə soruşan müəllimə uşaq öz səviyyəsinə uyğun cavab verir və müəllim tam razı qalır, sual-cavabı dayandırıb dərsin mövzusu ilə əlaqədar işə başlamaq istəyir. Lakin onun: - Uşaqlar, qurtardıq, - sözlərinə qarşı körpə uşaqlardan biri əlini qaldırıb, icazə aldıqdan sonra deyir: - Müəllim, yenə qaldı. Müəllim heyrətlə soruşur: - Bala, nə qaldı? Uşaq cavab verir: - Müəllim, namus qaldı, şərəf qaldı, vicdan qaldı, namussuz, şərəfsiz, vicdansız həyatı istəmirəm.

Beləliklə, "Məktəbdə" yazısı bitmiş olur. Olsun ki, hər hansı bir Azərbaycan məktəbində 1911-ci ildə bu yazıdakı hadisə baş verməyib və bu yazı pedaqoji-didaktik bir fəndir, bir növ yaradıcılıq məhsuludur; müəllim Cəfərin yaxşı bir niyyətlə öz uydurmasıdır. Lakin bunun özü belə Azərbaycan cəmiyyətində müəllim cəfərlərin yetişdiyini, mövcudluğunu göstərən bir fakt kimi qiymətləndirilməlidir. Belə məktəblərin və bu cür məktəblərdə müəllim Cəfər kimilərinin işləmələrinin nəticəsi idi ki, Azərbaycan cəmiyyətində Vətən, millət və xalq naminə XX əsrin əvvəllərində milli dirçəliş əlaməti olaraq siyasi təşkilatlanma prosesində getdikcə artan bir sürət aydın görünməyə başlamışdı. Milli dirçəlişin güclənməsi naminə ayrı-ayrı siyasi təşkilatlar yeni bir mərhələyə qədəm qoyur və daha böyük işlər görmək üçün güc toplayırdı. Misal üçün, 1917-ci ilin fevralında "Müsavat", "Türk ədəmi mərkəziyyət" firqələri qurultay çağıraraq birləşib, "Türk ədəmi mərkəziyyət" firqəsi "Müsavat" adı altında fəaliyyəti gücləndirdi. Bu birləşmədə "Müsavat" lideri M.Ə.Rəsulzadə və "Türk ədəmi mərkəziyyət" firqəsi lideri Nəsib bəy Yusifbəyovun razılaşma və fəaliyyətlərinin xüsusi rolu oldu. Beləliklə, bir ildən bircə az keçmiş müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandı.

Bütün bu proseslər baş verdiyi, davam etdiyi bir dövrdə milli dirçəlişi, onun getdikcə gücləndiyini göstərən və həm də şərtləndirən milli-mədəni və mənəvi hərəkat da vüsət almışdı. Ədəbiyyatda bədii inikasın, varlığa estetik münasibətlərin iki forması Azərbaycan cəmiyyətinin dirçəlişinə mane olan çoxtərəfli, çoxrəngli irticaya qarşı eyni zamanda istifadə olunurdu. İki ədəbi məktəb - birinin başında Əli bəy Hüseynzadə olmaqla "Füyuzat" ədəbi məktəbi, digərinin başında Cəlil Məmmədquluzadə olmaqla "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi Azərbaycan varlığının dirçəlişi, Azərbaycan cəmiyyətinin yüksəlişi üçün bütün gücü ilə fəaliyyət göstərirdi. Biri yenini qura-qura, digəri köhnəni uçura-uçura əsl futuhat göstərirdilər. Əslində bütün fəaliyyətləri dövründə öz yolları, öz üsulları ilə cəmiyyətə xidmət edən bu məktəblər bir-biri ilə bəzən mübahisələr aparsalar da, heç zaman bir-birinə qarşı durub döyüşməmişlər, vuruşmamışlar. Bir-birinin itkisinə acımışlar - ağrımışlar. "Füyuzat"ın bağlanması münasibətilə "Molla Nəsrəddin"də çap olunmuş "Battaq" felyetonunu xatırlamalı, heç olmasa, adını çəkib yada salmalı oluruq.

Əli bəy Hüseynzadənin "Hali-Vətən" şeirində ifadə etdiyi:

Ucundadır dilimin

Həqiqətin böyüyü.

Nə qoydular deyəyim,

Nə kəsdilər dilimi.

Ədu döyür qapıyı,

Biz evdə bixəbəriz.

Nə başqa-başqa deriz,

Nə ittihad edəriz...

...Ayıltmadı qələmim

Bu türk ilə əcəmi.

Nə qoydular yazayım,

Nə qırdılar qələmi. -

ağrılar "Molla Nəsrəddin"ə yad deyildi, onun da ağrılarını əks etdirirdi. "Molla Nəsrəddin"in çap etdiyi "Niyə məni döyürsünüz" kimi felyetonu da "Füyuzat"çıların halına uyğun idi, füyuzatçıların vəziyyətini əks etdirirdi. Beləliklə, hər iki orqan, onların ətrafına toplananlar, bütövlükdə hər iki məktəb öz yolu ilə ümumi bir iş görür, Azərbaycan cəmiyyətinin dirçəlişinə xidmət edirdi.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan siyasətçiləri də bu yolda məhz həmin hər iki məktəblə eyni mövqedən çıxış edib, eyni işi görməkdə idilər. M.Ə.Rəsulzadə "Əli bəy Hüseynzadənin "Hali-Vətən" şeiri ilə eyni vaxtda yazıb çap etdirdiyi şerini "Qaranlıqdır bana dünya" misrası ilə başlayıb, hər bəndi guya hər kəsin ona dediyi "çəkil, bir yana, sakitləş" sözləri ilə bitirirdi və nəhayətdə yazırdı:

Çəkilməm, ey hərifan, bən

Bu meydani-şücaətdən,

Bütün aləm mənə derkən,

Çəkil bir yana, sakitləş...

Bu şeirdə ifadə olunan mövqe Azərbaycan ədəbiyyatının, Azərbaycan mədəniyyətinin və Azərbaycan siyasətinin birgə mövqeyi idi. Burada heç bir təfriqə, aynlıq, çəkişmə axtarmaq düzgün deyil. Düzdür, müəyyən zamanlarda və müəyyən hallarda belə axtarışlara rəvac verilib. Bolşevizm, sovet dövləti bütün varlıqları, fəaliyyətləri dövründə bu birliyi pozmaq siyasəti yeritmişlər. Nəhayət, özünəqayıdış dövrünün sonunda - müstəqillik illərində yenidən birlik üçün şərait yaradılıb, şans əldə edilib. Birlik dirçəlişin, yüksəlişin rəhnidir. Bunların hər ikisi - dirçəliş və yüksəliş milli dövlətçiliyimizin şərtidir, əsasıdır, çünki qüvvət, yenilməzlik, qüdrət, möhkəmlik yaradır. Hər şeyin müasir tələblər səviyyəsində inkişafı milli dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi, modernləşməsi üçün lazımdır: yaxın, uzaq keçmişimizin öyrənilməsi də, ondan ibrətləndirici dərs alınması da bunun üçündür.

Milli dirçəliş milli dövlətçiliyimizin yaranmasından, AXC-nin bərqərar edilməsindən sonra daha böyük bir vüsət aldı. Dövlətçilikdə demokratik dəyərlərə üstünlük verildi. Şərqdə ilk demokratik dövlət quruculuğu həyata keçirilməyə başlandı. Milli-mədəni quruculuq işləri görüldü: universitet, teatr yaradıldı. Xarici ölkələrdə səfirliklər açıldı. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay fəaliyyət göstərdi. Bu 23 ayda ölkənin xarici siyasəti müəyyənləşdirilib bəyan edildi. Yazıçı Yusif Vəzir xarici işlər sahəsində görülməli və görüləcək işlər barədə ölkə mətbuatında silsilə məqalələrlə (ədibin "Xarici siyasətimiz" adlı 1919-cu ildə "Azərbaycan" qəzetində çap olunmuş məqalələri nəzərdə tutulur) çıxış etdi. Hökumət mətbəəsi yaradıldı ki, bu mətbəədə sayca ikinci çap olunan kitabın adı belə idi: "Biz kimik və istədiyimiz nədir?" Bu kitabın müəllifi də yazıçı Y.V.Çəmənzəminli idi. Hələ Cümhuriyyətin yaradılması haqqında bəyanatdan bir il əvvəl Azərbaycanda belə bir kitab çap olunmuşdu: "Azərbaycan muxtariyyəti". Bu kitabın da müəllifi yenə də Yusif Vəzir Çəmənzəminli idi. O, kitabında gənc hüquqşünas kimi Azərbaycanın müstəqillik və ya muxtariyyət qazanacağı halda görüləcək işlərdən bəhs açırdı. Y.V.Çəmənzəminli AXC dövründə xarici siyasətlə yanaşı, daxildə milli-mənəvi dirçəlişi gücləndirmək üçün mədəniyyət sahəsində görülməli məsələlərə dair parlament qəzeti "Azərbaycan"da "Milli və mədəni işlərimiz" adlı silsilə məqalələrlə çıxış etdi.

Ölkənin daxili həyatında milli-mədəni dirçəlişi gücləndirmək sahəsində xeyirli mübahisələr də aparılırdı, yollar axtarılırdı. Əhməd bəy Ağayev hələ əsrin əvvəllərində Tiflisdə çap etdirdiyi "Jenhinı po islamu i v islame" (1903) adlı kitabında Azərbaycan cəmiyyətində əsl milli dirçəlişə nail olmaq üçün iki yoldan və üsuldan bəhs açırdı. Bu yollardan biri, Əhməd bəy Ağayevə görə, Azərbaycan qadınının istismardan, mənəvi və fiziki təzyiqlərdən azad etmək, ancaq bundan əvvəl maarifləndirmək, savadlandırmaq, sonra azad etmək fikri idi. XX əsrin ilk üç onilliyində bu məsələdən bəhs etməyən nə bir romantik və realist sənətkar, bədii düha sahibi və ya ümumiyyətlə ziyalı, nə də bir siyasətçi var idi. Hüseyn Cavidin yazdığı kimi, belə bir qəti inam formalaşırdı ki, "Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək". Lakin qeyd etmək lazımdır ki, qadın azadlığı məsələsindən bəhs açmaq az qala bir dəbə çevrilmişdi. Bu bəhsdə iştirak edənlərin heç də hamısı qadın azadlığı məsələsini axıra qədər ardıcıllıqla həll etmək üçün bütün gücü ilə çalışmırdı. Hətta elələri var idi ki, məsələni qaldıranlara qoşulur, lakin əsl fəaliyyətdə onun yarımçıq həllini üstün tuturdular və ya qadın azadlığı məsələsinin həllini öz həyatından kənarda, ailəsinin xaricində görürdülər. Azərbaycan ədəbiyyatında daim mütərəqqi mövqedən çıxış edən istər romantik, istərsə də realist ədəbiyyatımızda bu hala qarşı güclü etirazlar edilirdi. C.Cabbarlının yaradıcılığının birinci dövründə yazdığı əsərlərini, o cümlədən "Hürriyyəti - nisvan" şeirini yada salmaq olar. Gənc şair ona etiraz edir ki, müsəlman işə "Bismillah" sözü ilə başladığı kimi, bəzi "itilgetlər" daim hər hansı çıxışında birinci olaraq "hürriyyəti - nisvan" kəlməsini dilə gətirirlər. Bu cür ziyalıların səciyyəvi obrazları "Oqtay Eloğlu" melodramında yaradılmış və kəskin tənqid edilmişdi. Aslan bəy surəti və b. misalların, nümunələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar.

Əhməd bəy Ağayevin adi çəkilən "Jenhinı po islamu i v islame" - "İslamiyyətdə qadın və islama görə qadın") kitabında milli-mədəni və mənəvi dirçəliş üçün göstərilən ikinci yol-əlifbanı dəyişmək məsələsi ilə əlaqədar idi. Əhməd bəyə görə, Azərbaycan qadınının savadlanmasını və Azərbaycan cəmiyyətinin dirçəlişini sürətləndirmək üçün əsasında ərəb qrafikası dayanan Azərbaycan əlifbası dəyişdirilməsi, yeni qrafika əsasında əlifbaya keçmək lazımdır. Göstərilən səbəbə görə ərəb qrafikası çətindir. O, maariflənmənin sürətinə və mədəni səviyyənin yüksəlməsinə maneçilik törədir. Mütərəqqi fikirli Azərbaycan ziyalıları: yazıçılar, jurnalistlər, müəllimlər, siyasətçilər Əhməd bəyin Azərbaycan qadınının inkişafı, savadlanması və bundan sonra azadlığa qovuşmasına nail olmaq üçün göstərdiyi birinci yolu, demək olar ki, istisnasız qəbul edirdilər. Lakin ərəb əlifbasının çətinliyini nəzərə alıb, əlifbanı dəyişmək fikri ilə razılaşmayanlar var idi. Belələrindən yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlini misal göstərmək olar. Y.V.Çəmənzəminli, maraqlıdır ki, əsasında ərəb qrafikası, yazı texnologiyası dayanan Azərbaycan əlifbasının dilin tələbinə uyğun, münasib olmadığını qəbul edirdi. "Milli və mədəni işlərimiz" adlı məqaləsində hətta belə bir təkliflə çıxış etmişdi ki, yazını sağdan sola yazmaq özü də çətin və qeyri-münasibdir. Odur ki, təklif edirdi: əsasında ərəb qrafikası dayanan Azərbaycan əlifbası qalsın, lakin yazı tərzi-qaydası dəyişdirilsin, yəni yazı sağdan sola yox, soldan sağa aparılsın.

M.F.Axundovdan başlayıb gələn və Əhməd bəy Ağayev tərəfindən yenidən qadınları Azərbaycan əlifbasını yeni əlifba (latın qrafikası əsasında) əvəz etmək, işlənən mövcud əlifbanı kökündən dəyişmək fikrini Y.V.Çəmənzəminli qəbul etmirdi; ədib düşünürdü ki, yazının (ərəb qrafikası əsasında əlifbanın) çətinliyi maarifçiliyin, maariflənmənin qarşısını ala bilməz, savadlanmanın sürətlə həyata keçirilməsinə mane ola bilməz. Y.V.Çəmənzəminliyə görə, dünyada ən çətin yazılardan biri olan yapon yazısı yaponların sürətlə maariflənməsinə, savadlanmasına mane ola bilmədiyi kimi, ərəb qrafikası əsasında Azərbaycan yazısı da Azərbaycan cəmiyyətinin savadlanmasına, onun sürətli inkişafına mane ola bilməz.

Bütün bunlardan sonra qeyd etməyi lazım bilirik ki, XX əsrin əvvəllərində əlifbanı dəyişmək barədə mübahisələrin qalxdığı və gücləndiyi bir dövrdə əlifbanı dəyişməyi alqışlanmağı biz də sözün tam mənasında müsbət qiymətləndirməyin tərəfdarı ola bilmirik. Çünki o dövrdəki əlifbanı dəyişmək həmin əlifbada mövcud olan zəngin bir milli mədəni və mənəvi irsi oxumaq, öyrənmək işindən gələcək nəsilləri məhrum etmək demək idi. Həmçinin, islam dəyərlərini əhatə və əks etdirən zəngin mənəvi sərvəti mənimsəmək işini gələcək nəsillər üçün müşgülləşdirmək idi; bütün bunlardan başqa, ərəb əsilli qrafikadan istifadə ilə yaradılmış Azərbaycan əlifbasının bütün türk dünyası üçün bir universallığı var idi: bu əlifbada səslilər (sait səslər) əsasən yazılmırdı. Türk xalqlarının dillərinin getdikcə diferensiallaşma nəticəsində bir-birindən fərqlənməsi məhz səssizlər (samitlər) ilə yox, səslilər (saitlər) ilə müəyyənləşirdi. Yəni müxtəlif türk xalqlarının danışıqlarındakı fərqləri, səslilər əks etdirirdi və bunlar yazıda öz əksini tapmadığı üçün bariz görünmürdü. Ona görə də, "Molla Nəsrəddin" jurnalı yayılma və oxunma əhatəsinin genişliyinə, abunəçilərinin çoxluğuna görə geniş bir dairədə fəaliyyət göstərirdi. Bu Azərbaycan jurnalını türkmən Aşqabadda, özbək Daşkənddə, osmanlı İstanbulda və ya hər hansı bir türk qövmündən olan hər kəs Kəlküttədə və s. alıb oxuyur, ondakı vaqiələrdən xəbərdar və mənfəətbərdar olurdu. Yəni "Molla Nəsrəddin", "Füyuzat" jurnalları, eyni ilə də Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləri bütün türk dünyasına, bu dünyanın adamlarına mənəvi-mədəni sərvət olaraq, tərcüməsiz çatır və təsir edirdi. Hətta Bakı mətbuat orqanlarında müxtəlif - yaxın və uzaq regionlarda yaşayan türk qövmlərinin yaradıcı ziyalıları əsərlərini çap etdirirdilər. Misal üçün, sonralar - 1918-ci ildə Krımda çap edilən "Millət" qəzetinin baş redaktoru Hasan Səbri Ayvazovun "Nədən bu hala qaldıq" pyesi 1907-ci ildə Bakıda çıxan "Füyuzat" jurnalında yazıldığı dildə, tərcüməsiz - yazıldığı kimi çap olunmuşdu. Y.V. Çəmənzəminlinin məqalələri: "Azərbaycan və azərbaycanlılar", "Haqq söz", "Milli axşamlar" və s. Krımda çıxan "Millət" qəzetində yazıldığı kimi, yəni Azərbaycan dilində, yaxud "Litva tatarlarının tarixi" kitabı Ağməsciddə, "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər" və "Tarixi, coğrafi, iqtisadi Azərbaycan" İstanbulda yazıldığı dildə ərəb qrafikası əsasında yaradılıb işlənən Osmanlı əlifbası ilə çap olunmuşdu, bütün türk qövmləri tərəfindən oxunub başa düşülürdü. Y.V.Çəmənzəminlinin yeni qrafika əsasında əlifbaya keçmək məsələsi ilə razılaşa bilməməsi, bu sahədə Əhməd bəy Ağayevə qarşı çıxması bu mülahizələrdən sonra başa düşüləndir, zənnindəyik. Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərindən milli ziyalılarımızın dirçəliş naminə əlifba, məktəb, ədəbiyyat məsələlərinə, həmçinin, bunlarla əlaqədar tərbiyə, maariflənmə, savadlanma məsələlərinə xüsusi bir tələblə yanaşmaları təsadüfi deyildi. Bütün bunların hamısı milli dirçəliş üçün, milli dirçəliş naminə idi.

Ardı var

Tofiq Hüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 16 dekabr.- S.26-27.