Parisdə bir qərib...

Təbrizdə başlayıb Parisdə bitən faciəli bir ömür

Avropa onu bizdən qabaq kəşf edib. 1971-ci ildə 32-ci Venesiya festivalında çaxnaşma salan və 1992-ci ildə Kannda "Ən yaxşı rejissor işinə görə" mükafat alaraq, ilk neorealist film kimi İran kinosunu dünya miqyasına çıxaran "Bəyəl əzadarları" adlı əsərin bir hissəsi əsasında çəkilmiş və özünün də ssenari müəllifi olduğu "İnək" filmiylə... Bundan öncə isə İran böyük istedada malik, yenilikçi bir yazarın yetişdiyinin fərqində idi.

Onun əsərləri ölkənin ədəbi-mədəni mühitini alt-üst edir, kino sənətinin üslubunu dəyişir, insanları ayağa qaldırırdı. Söhbət əsərləri dünyanın bir çox dillərinə çevrilmiş, təbrizli nasir Qulamhüseyn Saedidən gedir.

Qulamhüseyn Saedi 1936-cı ildə Təbrizdə, Çuxur Meydanında doğulub. Uşaqlıqdan mütaliəni sevən Saedi yeddinci sinifdən etibarən hekayələr yazmağa başlayır. Yazdığı hekayələri sinif yoldaşlarına, ədəbiyyat müəlliminə oxuyur. Bir gün müəllimi əlində "Süxən" dərgisi sinfə daxil olur, qəzəblə dərgini masaya çırpıb:"Heç xəcalət çəkirsən?! Özüm yazmışam dediyin hekayə burada çap olunub, sən demə. Demək ki, sən hekayələri bu dərgidən oğurlayırsan. Guya özün yazmısan", - deyir. Halbuki Saedi yazdığı hekayələri "Süxən" (Söz) dərgisində başqa imza ilə çap etdirir, qarşılığında həftəyə bir tümən alırdı. Müəlliminin nəzərdə tutduğu hekayə "Günəş və Ay işığı" idi.

Saedi orta məktəbdə oxuyarkən İkinci Dünya müharibəsi başlayır və İran 1941-ci ildə Sovet və İngiltərə ordusu tərəfindən faktiki olaraq işğal olunur. O, ailəsilə birgə kəndə pənah aparıb orada gizlənməyə məcbur olur. Qulamhüseyn Saedi gənc yaşlarından Azərbaycan Demokratik Firqəsinin fəal üzvünə çevrilir və qısa müddət ərzində mövcud olmuş Azərbaycan Milli hökumətinin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir. O öz xatirələrində bir il ərzində (1945-1946) görülən işlərdən, abadlıq-quruculuq fəaliyyətindən, sosial-mədəni intibahdan söz açır. O, bir il öz ana dilində təhsil alır.

"Mən bir il adam kimi yaşamışam".

(Qulamhüseyn Saedi)

50-ci illərdə İranda demokratik hərəkatın başlanması ilə Saedi siyasi fəaliyyətə qoşulur. Müsəddiq hökumətinin İran neftini milliləşdirməsindən sonra İngiltərə dövləti İranda siyasi vəziyyəti qarışdırır, ölkədə vəziyyət idarəolunmaz hala gəlir. Xalq hərəkatının gücləndiyi bir vaxtda Saedi iki ay müddətində gizlənsə də, 1953-cü ildə 18 yaşındaykən tutulur və bir neçə ay həbsdə yatır. Həbsdə olduğu müddətdə "Hər aşa noxud olan" adlı povestini yazır. Azadlığa çıxdıqdan sonra yenidən siyasət meydanına qayıdan Saedi keçirilən bütün nümayişlərdə, tələbə hərəkatlarında fəal çıxış edir, bəzilərinə isə rəhbərlik edir. Sayını unudacaq qədər tez-tez həbs edilən yazarın həbsdə olduğu vaxtlara aid bir xeyli xatirəsi var. Həbsdə yalnız birnəfərlik kameralarda saxlanılan yazıçı on beş gündən bir gözətçilərin xüsusi nəzarətilə bir neçə dəqiqəlik hava almaq üçün həbsxananın həyətinə çıxarılırdı. Belə günlərin birində nəzarətçilərdən biri yerdən bir daş götürüb tikanlı məftilin üzərinə qonan quşa atır. Daşın dəyməsilə ölən quş düz Saedinin qarşısına düşür. Quşa bir müddət gözüyaşlı baxan Saedi, "Heç olmasa dərdin bitdi, canın qurtardı. Bəs mənim dərdim? Mənimki nə vaxt bitəcək?", - deyir.

Həbsdən sonra Saedi bir yandan əsərlər yazıb, digər tərəfdən də insanlarla daha çox təmas qura biləcəyi bir ixtisas axtarır. Nəticədə yazarlığına töhfə biləcək bir ixtisası - tibbi seçir. O, 1955-ci ildə Təbriz Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur və ixtisas seçimi üçün Tehrana gəlir. Saedi psixiatriya sahəsinə üstünlük verir. Bir müddət poliklinikada çalışır. Arada-bir dərs otağına depressiyaya düçar olan 10-20 nəfər xəstə gətirir. Məqsədi sorğu-sual əsasında depressiyanın əsas və əlavə simptomlarını müəyyən etmək üçün psixoloji testlər aparmaq olsa da, universitetə insanları toplayıb siyasi təbliğat aparmaq iddiası ilə ali məktəbdən qovulur. Beləliklə də o, universitetə yenidən bərpa olunana qədər İranın müxtəlif yerlərində yaşayan Azərbaycan türklərinin psixi xarakteristikasını öyrənmək, həm də yeni yazacağı əsərləri üçün material toplamaq üçün səyahətə çıxmaq qərarına gəlir. Uzun və keşməkeşli mübarizədən sonra nəhayət, 1961-ci ildə "Azərbaycanda sosial psixonevrotik xəstəliklər" mövzusundakı elmi işini müdafiə edərək diplom almağa müvəffəq olur. 1962-ci ildə Tehranda qadın xəstəlikləri və doğum şöbəsinə təyin olunur. Ancaq bir müddət sonra bu sahənin ona uyğun olmadığını düşünərək hərbi xidmətə yollanmağı tərcih edir. Saedi Tehranda Səltənət Qarnizonunda həkim kimi xidmətə başlayır və orada da siyasi düşüncələrinə görə təzyiqlərə məruz qalır. O, əsgərlik həyatı haqqında "Qanın səsi" və "Boz rəngli qarnizon" qısa hekayələrini qələmə alır. Bu hekayələr onun ölümündən sonra "Kelk" jurnalında çap olunub.

Onun hekayələrində tibbi təhsilinin, xüsusilə ixtisaslaşdığı psixologiya sahəsinin təsiri olduqca böyükdür. O mütəmadi olaraq cəmiyyətin psixi problemlərindən yazır, onların qorxu, xurafat, batil inanclarını hekayə mövzusuna çevirir. Xüsusən də "Bəyəl əzadarları", "Qorxu və titrəmə" əsərlərində, o cümlədən "Zöhhak" və "Piqmalyon" pyeslərində əsas obrazların timsalında bu əlamət qabarıq şəkildə müşahidə olunur. Onun əxlaqi ünsürlərin az rast gəlindiyi əsərlərində dini mövzular yer almır, hadisələr yoxsulluq, xurafat, dəlilik və ölüm qorxusu ilə əhatələnmiş kədərli bir atmosferdə cərəyan edir.

Saedinin tibbi bilikləri xəstələrini sağaldır, yazdıqları isə bütöv bir cəmiyyətə şəfa verirdi. Fəqirliyin nə olduğunu yaxşı bilən həkim kimi Tehranın cənubunda yoxsullar məhəlləsində həkim olan qardaşı Əkbərlə birlikdə "Dilguşa" adlı tibb məntəqəsi açaraq, iyirmi dörd saat cüzi məvaciblə xalqa xidmət edir. Orada xəstələrə demək olar ki, tibbin bütün sahələri üzrə ilkin yardım göstərilir. Saedinin ilk dəfə xoşbəxtlik hissini yaşaması da onun bu fəlaiyyəti ilə bağlıdır. O xatirələrində qeyd edir ki, bir gün onu xəstə bir qadına yardım etməsi üçün evə aparırlar. Yazar evə daxil olanda otaqda qadınların ağlaşaraq mərsiyə oxuduqlarını görür. O, qadınları çölə çıxarır. Xəstə olduğu deyilən qadının isə doğuş ərəfəsində olduğunu görür. Doğuma yardım göstərsə də, dünyaya gələn körpə nəfəs almır. Dərhal boynuna dolanan göbək bağını kəsən Saedi, körpənin nəfəsalma refleksini oyandıraraq, onu ölümdən xilas edir. Körpə ağlamağa başlayır. Yazar məhz həmin o anda ilk dəfə olaraq xoşbəxtlik hissini daddığını yazır. İllər sonra iki qadın ziyarət zamanı qəbiristanlıqda Saediyə yaxınlaşaraq yazıçının xilas etdiyi həmin körpəni göstərir. Saedinin xilas etdiyi Mustafa artıq boy-buxunlu, saqqallı bir oğlan idi.

Saedi yaşının gənc yaşlarından İranın məşhur ədəbi, fəlsəfi, siyasi fikir adamları olan Calal Al-Əhməd, Əhməd Şamlu, Pərviz Natel Xanləri, Camal Mirsadiqi, Səməd Behrəngi kimi ədəbi şəxsiyyətlərlə dostluq edirdi. Onun Səməd Behrəngi ilə olan münasibətləri isə xüsusi məna kəsb edirdi. Onlar 1958-ci ildə Təbrizdə yerləşən "Mərifət" adlı kitab dükanında tanış olmuşdular. Səməd Behrəngi kitabçıdan Çernışevskinin kitabını soruşur. O, isə həmin kitabın satılmadığını deyir. Saedi bu gəncin həmin kitabı istəməsindən təəccüblənərək onu səsləyib həmin kitabdan onda olduğunu deyir. Saedi Şah devrilməmişdən öncə həyətdə gizlətdiyi kitabı tapıb ona verir. Beləliklə, iki böyük ədib dost olur. Səməd məhz Saedinin məsləhətilə yazarlığa başlayır və beləcə, müddət sonra Behrənginin məşhur "Balaca qara balıq" əsəri "Araş" dərgisində işıq üzü görür. Öz həmyerlisi və yaxın dostunun vaxtsız ölümü isə Saedini dərindən sarsıdır.

Yazıçılığa başladığı illərindən mahir hekayə ustası kimi tanınan Saedinin yaradıcılığının ən bəhrəli dövrü 1965-75-ci illərə təsadüf edir. Bu on il ərzində 80-dən çox əsər, onlarla pyes, hekayə, pantomim, roman yazıb, müxtəlif tərcümələr edir. 1965-ci ildə ilk magik realizm üslubunda yazılmış "Bəyəl əzadarları" adlı səkkiz hekayədən ibarət əsərini çap edir. Qısa zamanda məşhurluq qazanan, əldən-ələ gəzən bu əsərə görə İran təhlükəsizlik orqanı SAVAK tərəfindən həbs edilərək dözülməz işgəncələrə məruz qalır.

Dünya onu daha çox "Bəyəl əzadarları" adlı hekayə-romanının bir hissəsi əsasında çəkilmiş və özünün də ssenari müəllifi olduğu "İnək" filmi ilə tanıyır. Neorealizm ruhunda çəkilən və Azərbaycanın sadə insanlarının mühitini bədii boyalarla sərt şəkildə təsvir edən film qısa bir zamanda məşhurluq qazanır. Bir çox nüfüzlu film festivallarında nümayiş olunur və mükafatlara layiq görülür. Film Şah üsul-idarəsi tərəfindən qəbul edilməsə də, 1971-ci ildə 32-ci Venesiya festivalına çaxnaşma salmaqla, onun ölümündən sonra 1992-ci ildə Kannda "Ən yaxşı rejissor işinə görə" də mükafat alır və ilk neorealist film İran kinosunun dünya miqyasına çıxmasında müstəsna rol oynayır. Saedinin cəmiyyətin sosial-siyasi və mənəvi-əxlaqi problemlərini əks etdirən "Biz eşitmirik" və "Zibil qutusu" filmləri də ilk uğuru təkrarlayır və sevilir. Saedi cəmi 49 il ömür sürsə də, 17 roman və hekayə, 6 etnoqrafik monoqrafiya, elmi-siyasi məqalələr toplusu, 4 tərcümə əsəri, 3 ssenari və çoxlu sayda pantomim əsərlər yadigar qoyub. O elə bil öncədən az yaşayacağını bilirdi, ona görə də həmişə tələsir, əsərlərinin hər biri ədəbiyyat aləmində bir hadisəyə çevrilsə də, o, yazdıqlarından heç vaxt razı qalmırdı.

"Qırx yaşına çatmışam, hiss edirəm kimi qalaq-qalaq yazdıqlarımın hamısı boş, mənasız, cəfəng şeylərdir, tələsik yazılıb, tələsik də çap olunub. Hər dəfə mən bu haqda danışanda zənn edirlər ki, mən təvazökarlıq edirəm. Yox, mən həyalı, təkəbbürsüz bir insanam, özümü təvazökar göstərmirəm. Əgər ömür vəfa etsə, ki, əminəm, uzun olmayacaq- əslində bundan sonra yazacağam".

"...Hər işi başlayarkən istəmişəm ki, onu tez bitirim, ondan tez xilas olum. Bir hamilə qadın kimi doğmağa tələsmişəm. Elə bu səbəbdən də həmişə ölü uşaq doğmuşam" (Q.Saedi)

"O qədər başıma döydülər ki, məcbur oldum farsça yazım", deyən Saedinin öz doğma dilində-Azərbaycan türkçəsində yazdığı "Qurdlar" adlı yeganə pyesi aylıq dərgilərin birində çap olunsa da, senzura orqanları tərəfindən son nüsxəsinə kimi köşklərdən, kitab dükanlarından yığılıb. Lakin Məşrutə dövründə Təbrizdə cərəyan edən bir vaqiədən söz açan pyes rejissor Cəfər Vali tərəfindən ekranlaşdırılıb.

Onun əsərlərinin Qabriel Qarsia Markes, Frans Kafka, Qi de Mopassan, Samoel Bekt, Günter Grassın əsərlərilə çox oxşarlıqları var. Saedi yaradıcılığında özünü taleyin hökmünə təslim etmiş zavallıların fanatizm, cəhalət, qorxu, fəlakət, mistika burulğanında çarəsizliyi əks etdirir. Saedinin yazdığı əsərlərin əksəriyyəti sehrli realizm üslübundadır. Təsadüfi deyil ki, bu üslubun ilkin nümunəsinin məhz Saedi tərəfindən yazıldığı irəli sürülür.

"Saedi Markesdən öncə sehrli realizmə müraciət edib. O, "Bəyəl yaslıları" nı bizim yazarlar hələ "markesləşməmiş" yazmışdı". (Əhməd Şamlu-İran şairi)

"Qulamhüseyn Saedi Qabriel Qarsia Markesdən əvvəl, mistik realimz üslubunda yazan bir yazıçıdır". (Hüşəng Qolşiri-İran yazıçısı)

Qısa müddət ərzində 30-dan artıq kitab yazan Saedi Şahlıq dövründə "tənqidi-satirik üsluba söykənən yazılarla kütləni hərəkətə gətirdiyinə görə" 19 dəfə həbs edilir. 1979-cu ildə İranda İslam inqilabını Saedi sevinclə qarşılasa da, bir müddət sonra yenidən inqilabçılara müxalif mövqedə dayanır və ona qarşı yenidən təqiblər baş qaldırır. Təqribən 3 il müxtəlif yerlərdə gizlənərək məhrumiyyətlər içində yaşayıb-yaradan Saedi nəhayət, 1982-ci ildə Fransaya mühacirət etməyə məcbur olur.

"... Mən evimdən qaçmağa və bir il müddətində dam altında bir otaqda gizlin həyat yaşamağa məcbur oldum... Rejimin məmurları qapı-qapı məni axtarırdılar... Ömrünün çox hissəsini Şah rejiminə qarşı mübarizəyə görə zindanlarda keçirmiş yaxın dostlarımdan birini tutdular və bir müddət sonra edam etdilər və bir gecə də mənim dam altındakı sığınacağıma tökülüşdülər, lakin qonşuluqdakı qadın mənə əvvəlcədən xəbər vermiş, mən damdakı yolla qaçmışdım. Bütün gecəni bir film studiyasının dekorları arxasında gizləndim və sabahkı gün sübh çağı dostlarımdan bir neçə nəfər gəlib saçımı qırxdılar, bığımı təraş etdilər və qiyafəmi, libasımı dəyişməklə gizlin bir sığınacağa getdim... Lakin daim yer dəyişirdim. Təqribən 6-7 ay müddətində gizlin bir məkana sığındım, onlardan biri bir neçə ay qaldığım tərk edilmiş qadın dərzi dükanı idi və həmişə mütləq qaranlıqda yaşayırdım. Çırağı yandırmırdım. Pərdələr həmişə bağlı idi... Çox vaxt qaranlıqda yazırdım. Min səhifədən çox qısa hekayələr yazdım. Bu arada qardaşımı həbs etdilər. Yerimi tapmaqdan ötrü daim atamı təhdid edirdilər. Axırda dostlar mənə qaçmaqda kömək oldular və mən gözüyaşlı, hiddətdolu min bir kələklə dağ yoluyla, dərələrlə sərhədi keçdim və Pakistana çatdım. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının səyləri və bir neçə fransalı hüquq müdafiəçilərinin köməyilə Fransaya viza aldım və Parisə gəldim və indi iki ilə yaxındır ki, burada sərgərdanam, hərçənd ki, günümü dostlarımdan birinin evində keçirirəm. Kökümdən qoparıldığımı hiss edirəm... Daim vətənim haqda düşünürəm... Hər gecə yuxumda vətənimi görürəm... Qərarsız və hər an evinə qayıtmağı mümkün olan bir insanın vəziyyəti... Qürbətdə olmaq işkəncələrin ən betəridir... Baxmayaraq ki, qürbət həyatının uzun çəkəcəyini hiss edirəm, ancaq daim vətənə qayıtmaq arzusundayam..." (Q.Saedi)

Parisdə olarkən, "Otello qəribə məmləkətdə", "Nurlu qəlblər", "Doktor Əkbər" və "Renessans" ssenarilərini yazır. Dünya şöhrətli rejissor Dariyuş Mehrcuyi ilə birlikdə "Ev təmiz olmalıdır" hekayəsi əsasında "Molus-Korpus" ssenarisini ərsəyə gətirir.

Nazlı həyat yoldaşım,

Mənim halım heç yaxşı deyil, artıq zərrə qədər də olsun hövsələm qalmayıb. Maliyyə vəziyətim xarab, bir tərəfdən xanimansızlıq, artıq özümü toplaya bimirəm. Son dərəcə ümidsizəm. Əgər intihar etmirəmsə, bu fəqət sənə görədir, vallah, birdəfəlik əl çəkərdim bu həyatdan, rahatlanardım. Hər şeydən yorulmuşam. Ən böyük eşqim olan yazmaq belə mənim üçün məzhəkəyə çevrilib, bilmirəm başıma haranın külünü töküm. Çox qaralmışam. Qəmli, bədbəxt, bəxtiqara olmuşam. Burdakı həmvətənlərim tam xəbisdilər, zir-zibildilər. Xalis zir-zibil. Mən biçarə nə günah iş tutmuşdum ki, bu günə düşdüm. Mən hər şeydən yorulmuşam. Üç gün öncə intihar niyyətilə çölə çıxdım, rahatlayacağım bir işi görmək istədim, təkcə, təkcə sənin qəm-qüssələrinin fikri idi ki, məni evə qaytardı. Heç kəsin məni görməyə hövsələsi yoxdur, heç kəs məni sevmir, çünki həqiqəti deyirəm. Artıq neçə aydır ki, heç kimdən bir dinar belə olsun borc götürməmişəm. Şalvarım yırtıq-yırtıqdı. Düymələrim qırılıb. Dilimə yemək vurmuram. Bir divarın dibindəcə ölüb qalmaq istiyirəm. Mənə çox zülm edilib. Dinimə-imanıma, etiqadıma and olsun ki, əgər sən olmasaydın, indi əynimə yeddi qat kəfən geyinmişdim. Mən yorğunam, evsiz-eşiksizəm, dərbədərəm. Bütün günü ciyərim alışıb yanır. Fransızca bir kəlmə belə olsun öyrənməyə həvəs göstəməmişəm. Mən vətənimi istəyirəm. Mən qadınımı istəyirəm. Həyat yoldaşım olmadan əmin ol, bir necə aya öləcəcəyəm. Mən əgər sən olmasan öləcəyəm, bəlkə ölüm məni seçməmiş, mən onu seçdim.

Dadıma yetiş, ərin.

49 il əvvəl Təbrizdə başlayan faciəli bir ömür 1985-ci ilin noyabr ayının 23-də sona çatır. Saedi 49 yaşında Fransada, xəstəxanada vəfat edir, Parisin Per-Laşüz qəbiristanlığında dəfn edilir.

"Sonuncu görüşümüz Parisdə, günortadan sonra oldu. Mənzilinin qapısını döydüm, qapını açdı; həmin Tehrandakı Qulamhüseyn idi. Onda xəstəlikdən, vərəmdən ya da solğunluqdan bir əsər yox idi. Qızım da yanımda idi. Dedi: -"Doktor Saedi, necə də cavanlaşmısınız", Saedi güldü. O gecə əl-üz yuyulan çanaqda qıırmızı ləkəni də görmüşdüm, amma anlamamışdım. Sabah sübh tezdən qızım zəng etdi ki, Qulamhüseyn Paris yaxınlığındakı xəstəxanadadır. Sübh tezdən idi, hava buludlu idi. Cansıxıcı, ruhsuz, böyük bir xəstəxanada Qulamhüseyn komadaydı və mən daha sonra Qulamhüseyni görmədim. Ondan koma halında eşitdiyim yalnız bu sözlər idi: "Mən yazıçıyam, mənim vəzifəm indi ölümlə mübarizədir. Bundan sonra mənim yazarlığım başlıyacaq. Yazmaq lazımdır...yazmaq...".

(Nasir Pakdamən- yazıçı-tədqiqatçı, Saedinin yaxın dostu).

Ariz Tarverdiyev

AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq

İnstitutunun dissertantı, telejurnalist

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 23 dekabr.- S.12-13.