Milli dirçəliş, I Türkoloji qurultay

və ədəbiyyat məsələləri

Əvvəli ötən sayımızda

Məhmət Fuad Köprülünün qurultayda oxuduğu iki məruzədən biri bilavasitə ədəbiyyat məsələsinə həsr edilmişdir. Bu məruzənin adı belədir: "Türk xalqları ədəbiyyatlarının araşdırılmasının nəticələri və perspektivləri. Akademik Bəkir Nəbiyev bu məruzənin əsas müddəasını" belə müəyyənləşdirir və dəyərləndirir: "Türk xalqları ədəbiyyatlarının vahid ortaq bir başlanğıcdan intişar tapması, onun özəyində əski türk mifoloji düşüncəsinin və folklor mədəniyyətinin dayanması konsepsiyası". Bəkir müəllim belə bir qəti fikirdədir ki, "Uzun bir zaman ortaq türk mədəniyyəti içərisində təşəkkül taparaq vahid mənəvi məkan kimi mövcud olan türk ədəbi varlığı qədim türk yazılı abidələrinin dilində, ruhunda, obraz və üslubunda qabarıq şəkildə görünməkdədir". Bəkir müəllimin bu təəssüratının doğmasında professor M.F.Köprülünün məruzəsinin, ümumiyyətlə, yaradıcılığının rolu olmamış deyil. Bu fikri Bəkir müəllimin aşağıdakı mülahizələri də təsdiq edir. O yazır: "Fuad bəy türk alimləri ilə yanaşı Avropa və rus türkoloqları - Bartold, Gibb, Samoyloviç, Tomson, Mentsel və başqalarının bu sahədəki fəaliyyətini təqdir edərək gələcəkdə daha sistemli işlərin görülməsi zərurətini də açıqlayırdı. "Çin, ərəb və Avropa qaynaqlarının dərindən araşdırılması və öyrənilməsi türk ədəbiyyatları tarixi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir" - qənaətində olan böyük ədəbiyyatşünasın nə qədər doğru yol müəyyənləşdirdiyini ötən onilliklərdə türkoloji fikrin qazandığı uğurların mənzərəsi bir daha sübut edir". Köprülüzadənin türk dilində məruzəsi qurultay iştirakçılarının alqışlan ilə qarşılanmışdır.

Qurultayda Anadolu-Balkan türklərinin ədəbiyyatının araşdırılmasının nəticələri və perspektivləri barədə F.F.Mensel çıxış etmişdir. O qeyd etmişdir ki, türk xalqları tarix boyu dörd misralıq formalarda mani, türkü, türkhani, tuyuğ şəklində bədii nümunələr yaratmışlar. Bunlar özəl xalq ədəbiyyatı nümunələridir. Lakin müəyyən mərhələlərdə milli formalara zəif etina edilmiş, xarici təsirlərə qapılmışlar və yad-yabançı dillərdə yazmışlar. F.F.Mentselə görə, bunun səbəbi "bəşər tarixinə türklər qədəm qoyduqları andan türk xalqlarının heç vaxt öz mədəniyyətlərinin mərkəzində" dayanmamalarıdır. "Əhatəsində olduqları Çin, hind, islam-fars, Bizans mədəniyyətləri onları özlərinə tabe edir və üzərlərində öz izlərini qoyurdular".

F.F.Mentsel bir məsələnin üstündə də xüsusi dayanır. Bu da ədəbiyyat tarixi məsələsidir. Mentsel göstərir ki, "Anadolu- Balkan türkləri oğuz səlcuqlarının varisi və sələfləridir. Onlar, ümumiyyətlə, bütün türk xalqları arasında ən yüksək siyasi və ədəbi inkişafa nail olublar. Mentselə görə, digər türk xalqlarının ədəbi fəaliyyətləri bir o qədər də əhəmiyyətli olmadığından, yüksək inkişaf etmiş Cığatay ədəbiyyatı, daha sonra meydana çıxan Qazan və Azərbaycan ədəbiyyatları öz araşdırıcılarını tapacaqlar. O isə Anadolu-Balkan türkləri ilə kifayətlənib, onların ədəbiyyatlarını araşdırmağa çalışacağını, məruzəsini bu məsələyə həsr edəcəyini vəd edir.

Mentsel ədəbiyyat tarixi məsələsi ilə əlaqədar təzkirələrə diqqət yetirir, onların öyrənilməsinin vacibliyini qeyd edir. Cövdət bəydə ədəbi materialların çoxluğu onu xüsusi olaraq maraqlandırır. Və ən mühüm təzkirələri məruzəsində, özü bunu ötəri adlandırsa da, sadalayır: Səhi Ədirnəvi, Lətif Kəstəmonli, Taşköpruzadə, "Schoqaiq-i-numanie", Aşıq Çələbi, Əhdi Bağdadi, Həsən Qinalızadə və ya Həsən Çələbi və Qaafzadə Feyzi, Səfai, Süfti, Rza, Səlim, Fəthi, Ramiz, Zaqib Dədə, Əsrar Dədə, Beligh, Akif, Arif Hikmət.

Qeyd etmək lazımdır ki, akademik B.Nəbiyev adı çəkilən məqaləsində bu təzkirəçilərə qətiyyən etina etməyib və bu məsələnin üstündən sükutla keçib. Halbuki, həmin təzkirəçilərin bir çoxu indiyədək yenə də öyrənilməmiş qalmaqdadır. F.F.Mentselin türk ədəbiyyatının avropalı tədqiqatçıları haqqında verdiyi məlumatlar da zamanına görə maraqlı və əhəmiyyətli idi. Mentsel hesab edir ki, türk ədəbiyyatının öyrənilməsi və araşdırılması Avropanın müstəsna xidmətidir. Müəyyən sistemləşdirmə və sxemləşdirmə işləri isə lap yaxın zamanlardan başlanıb deyən F.F.Mentsel son yüzillikdə - XIX əsrdə türk xalqları ədəbiyyatının tədqiqi və araşdırılmasındakı köklü dəyişiklikləri V.V.Radlofun fəaliyyəti ilə bağlayır. Mentsel türk ədəbiyyatı ilə əlaqədar tarixi-ədəbi səpkili əsərləri sadalayıb, onların haqqında az da olsa məlumat verdikdən sonra M.F.Köprülünün yaradıcılığına xüsusi nəzər salır və yazır: "Yalnız Fuad bəy Köprülüzadə müasir elm səviyyəsində duran çoxsaylı əsərlərilə mahir sintetik, demək olar ki, avropasayağı elmi tərzdə yüksəltməyə nail olmuş, türk ədəbiyyat elminə fəxri yer qazandıra bilmişdir".

Akademik Bəkir Nəbiyev də yuxarıda adı çəkilən məqaləsində M.F.Köprülünün yaradıcılığından xüsusi bələdliklə bəhs açmışdır. Ondan əvvəl isə Ahmet Kabaklı "Türk ədəbiyyatı" adlı dörd cildlik (sonralar bu əsər beş cilddə çap olunmuşdur) əsərində M.F.Köprülünü tarixi - müqayisəli metod əsasında elmi prinsiplə "türk ədəbiyyatı tarixinin ilk araşdırıcısı" kimi səciyyləndirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyində bu işi ilk dəfə Y.V.Çəmənzəminli görmüşdür.

F.F.Mentsel məruzəsinin sonunda müasir türk ədəbiyyatının ən əsas vəzifələrini müəyyənləşdirib, diqqəti bunlara yönəltməyi vacib bilmişdir: Bunlar aşağıdakılardır:

"1) qədim, önəmli, yalnız əlyazma şəklində qalan əsərlərin tədqiqi və çapı (hansısa komissiyaların imkanları ilə);

2) bu günə qədər (1926-cı il Birinci Bakı Türkoloji qurultayına qədər - T.H.) hər yerə səpələnmiş material və sənədlərin, o cümlədən bütün türk qəzet və jurnallarının toplanması;

3) ən önəmli monoqrafiyaların nəşri (bu, bütün dövrün həqiqi təsvirini verərdi)".

Mentselin qurultayda qaldırdığı bu məsələlər o vaxtdan keçən 80 ildə türk dünyasında daim diqqət mərkəzində olub və demək olar ki, əsasən həllini lazımınca tapıbdır.

Qurultayda ədəbiyyat məsələsi ilə bağlı ən maraqlı məruzələrdən birini Əli bəy Hüseynzadə oxumuşdur. Akademik B.Nəbiyev "Birinci Türkoloji qurultayda ədəbiyyat məsələləri" adlı məqaləsində Əli bəy Hüseynzadənin adını çəksə də, onun məruzəsi və ədəbiyyat məsələlərinə dair mülahizələrinə nədənsə qətiyyən toxunmamışdır. Əli bəy Hüseynzadə qurultayda "Qərbin iki dastanında türk" mövzusunda məruzə etmişdir. Əli bəy Hüseynzadənin məruzəsinin tezisləri "1926-cı il Birinci Bakı Türkoloji qurultayı"nın "Stenoqram materialları..."nda müxtəsər olaraq verilmişdir. Bu məruzə əsasında Ə.Hüseynzadənin yazdığı elmi əsər sonralar Türkiyədə də, Azərbaycanda da çap olunmuşdur. Bu tezislərdə qeyd edilir ki, "Bakı Türkoloji qurultayında bu risaləyə nəzərən türkdən bəhs edilərkən müqəddimə olmaq üzrə müxtəsər bərvəchi-ati mövzulara təmas olunmuşdur". Bu mövzular "Stenoqramalar..."da aşağıdakı kimi xülasə edilmişdir:

"Türkologiya nədir?

Muzeylərin, albomların lüzumu.

Beynəlmiləl ədəbiyyatdan türkə dair "Müntəxəbati-ədəbiyyə" (albom xrestomati) vücuda gətirilməsi lüzumu. Bunu türkün kəndi milli ədəbiyyatından deyil, əcnəbi ədəbiyyatından toplamalıdır".

Ona görə belə tələb olunur ki, Ə. Hüseynzadəyə görə, "Hər kəs kəndini mədh edər, gərçi Çaadayev kimi müstəsnalar da var. Çaadayev bugünkü inqilabi-tərəqqiyyatı parlaq surətdə təkzib edir".

Ə.Hüseynzadə məruzəsində, tezislərində də qeyd etdiyi kimi, "beynəlmiləl ədəbiyyatda türkün simasının əks etdirilməsindən söz açmış, Firdovsinin "Şahnamə"sini, rus ədəbiyyatından - Puşkinin, Tolstoyun, Dostayevskinin əsərlərində türk məsələsini qaldırıb şərh etmişdir. Professor məruzəsində Avropa ədəbiyyatından Bayronun "Don Juan" əsəri üzərində dayanmış, Puşkinlə Bayron arasında müqayisə aparmışdır. Ə. Hüseynzadə müqayisədə üstünlüyü Bayrona vermiş, bunun səbəbini isə belə açıqlamışdır: Puşkin Türkiyəni, yəni Osmanlı imperiyasını görməmişdi, Bayron isə görmüşdü. Odur ki, onun türklər haqqında yazdıqları daha önəmli hesab olunur.

Ə.Hüseynzadə italyan şairi Tassonun "xilas edilmiş Qüds" və portəgiz şairi Kamoensin "Luziada" əsərlərini də məruzəsində, "istər türkə xüsunətkar, istər dost surətilə yazılmış olsun" deyərək müqayisəyə çəkmişdir.

Böyük alimin çıxardığı nəticəyə görə "XV, XVI əsrlərdə Avropa üdəbası nəzərində türk sevimli bir tərzdə təsvir olunur".

Qurultayın "Stenoqramlar"ında haqqında sözü gedən tezislərdən sonra verilən "İtaliya şairi Tasso ilə portəgiz şairi Kamoensə nəzərən türk" adlı irihəcmli məruzədə ən əvvəl mühüm tarixi hadisələri əks etdirən qeydlər diqqəti cəlb edir.

"İstanbulun fəthi tarixi - 1453

Amerikanın kəşfi - 1492

Tassonun tarixi-təvəllüdü və vəfatı - 1544-1585

Qamanın vəfatı -1524

Kamoensin tarixi-təvəllüdü və vəfatı -1525-1580

Tassonun Şahnaməsi - 1575-də nəşr edilmişdir.

Kamoensin vəfatında Tassonun 36 yaşında olduğu anlaşılır".

Bundan sonra XI əsrin sonlarından XIII əsrin sonlarına qədər (1096-1270-ci illərdə) Qərb ilə Şərq arasında baş verən Səlib müharibələri xatırlanır; göstərilir ki, bu müharibələrin ən mühümü 1096-1099-cu illərdə baş vermişdir. Həmin müharibənin nəticəsində Qüds krallığı yaranmışdır. Bu müharibə dünya müharibəsini xatırladacaq bir səviyyədə olmuşdur. XIII əsrin sonunda İslam aləmi Səlib vuruşlarından müvəffəqiyyətlə çıxmış və o vaxta qədər "qüvvət və qüdrət, səviyyeyi-irfan və mədəniyyət etibarilə Qərb aləmi ilə rəqabət edə bilmişdi. Lakin haqqında söhbət gedən yazıda qeyd edildiyi kimi, elə bir tarixi hadisə baş verir ki, Şərqin bu günə qədər geriləməsinə səbəb olur. Bu, 1498-ci ildə Portəgiz karitanı, dəniz səyyahı, məşhur Vasko de Qamanın Ümid burnundan keçərək Hindistana dəniz yolunu kəşf etməsi hadisəsi idi. Əgər Səlib müharibələri Şərqə cəbhədən hücum idisə. Vasko de Qamanın Hindistan yolunu kəşf etməsi "Şərqin ticarətini, mənabeyi - sərvətini əldə etmək üçün" məhz arxadan zərbə idi. Adı çəkilən məruzədə bu iki hadisə ki, bütün Şərqə, islam aləminə, o cümlədən türklük üzərinə böyük təsir etmişdi, XVI əsrdə yetişən iki Avropa yazıçısı, yəni italyan Torkvato Tasso və portəgiz Kamoens üçün mövzuya çevrilmişdi. Tasso "Xilas edilmiş Qüds" mənzum dastanında birinci Səlib müharibəsini tərənnüm edirdi. Onun qəhrəmanları Qodefroy de Boillon və Renau idi. Portəgizli Kamoens isə Vasko de Qamanın Hindistana dəniz yolu kəşfini tərənnüm edən "Luziada" başlıqlı "Şahnamə"sini yaratmışdır. Məruzə müəllifmi belə bir sual düşündürür: "Əcəba, bu iki müəllif bir-birini tanıyormu idi?" və bu suala cavabdan çox onu bu iki şəxsin eyni dövrün - eyni zəmanənin adamları olduqları daha çox maraqlandırır. Odur ki, yazır: "Tasso 35 ya 36 yaşında ikən Kamoens vəfat etmişdir".

Tədqiqatçının təqdimatından aydın olur ki, hər iki şairin həyatı "məhrumiyyətlər, səfalətlər, iztirablar içərisində keçmişdir. Tassonun iztirabları Höte və Bayron poeziyalarında təsvir edilmiş, Kamoens isə iztirablarından özü bəhs açır, "Luizada"da özünü şikayət etməkdən saxlaya bilmir. Hər iki şair "şiddətli islam əleyhdarı olub, hissiyyat və etiqad antixristianiyyələrində ifratkar bir təəssüb göstərirlər".

Ə.Hüseynzadə məruzəsində bu iki qərbli şairlər arasındakı fərqə də diqqət yetirir; tədqiqatçıya görə Kamoens bir xristian qütbpərəsti olduğu halda, Tasso daha çox "mistisizmə" meyyal bir xristian müvərrixidir". Buna görə də Tasso islamiyyəti yaxşı anlaya bilir, hətta bəzən təqdir edir. Kamoens isə İslamdan tam xəbərsiz, anlaqsızdır. O, Qərbin - Portəgizin, Romanın tarixinə yaxşı bələddir, ərəbin, islamın tarixindən, onun mədəniyyət tarixindən isə xəbərsizdir. Bu sahədəki "Cəhaləti bariz bir surətdə gözə çarpar... Müsəlmanların əksərisi onun nəzərində, ümumiyyətlə, ya mavr, ya sarasindır.. ."Müharibə edən Əndəlus, ərəb hökmdarları hər miramulindir, tirqi - "Şahnamə"dəki Turan hökmdarı Əfrasiyab kibi..." Bu şair islama qarşı o qədər kobuddur ki, "hətta Afrika sahilinin qaba bütpərəstlərini, Hindistanın məcusilərini islamlara tərcih edər...". Bütün bunlarla yanaşı, Kamoens yunan və latın ədəbiyyat və əsatirinə dərin bir bələdlik və məhəbbətlə yanaşır.

Ə.Hüseynzadə məruzəsinin II hissəsində Vasko de Qamanın gəmilərinin açıq dənizə çıxması ilə əlaqədar olaraq Olimp allahlarının təlaşa düşmələrindən bəhs edir. III hissədə isə qeyd olunur ki, "Luizada"nın ən mühüm mövzularından biri Portəgizin milli tarixidir. Burada dastana Vergilinin "Eneida"sının təsiri açıqlanır.

Dastanın, demək olar ki, bütün süjetini izləyən Əlibəy Hüseynzadə məruzəsinin V bölməsində Kamoensin türklük və türk barədə görüşlərini nəzərdən keçirir; buna dair dastandan parçalar gətirir; diqqəti şairin emosional xitablarına yönəldir. Misal üçün: "Ey avropalılar, ey almanlar, ey fransızlar, ey ingilislər, ey italyanlar, türklərlə mücadilə dururkən, bir-birinizlə axmaqca nə boğuşuyorsunuz, nə müharibə ediyorsunuz?.."

Məruzəçinin qəti qənaəti belədir: "Bu şair türkləri nə sevər, nə də tanır, bir papaz kimi Avropanı türklərə qarşı yeni bir əhli-səlib müharibəsinə təşviq edər".

Kamoensin türklərə münasibətlərindəki amansızlığın səbəbi də Ə.Hüseynzadə tərəfindən açıqlanır.

Ə.Hüseynzadə məruzəsinin son - VI bölməsində yenidən diqqəti Torkvato Tassonun "Xilas edilmiş Qüds" əsərinə yönəltmiş və onun üç səhifəyə yaxın bir parçasının türk dilinə tərcüməsini vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə Qərbi Avropa ədəbiyyatı ilə daim maraqlandığı kimi, bu ədəbiyyatdan tərcümələrlə də məşğul olmuşdur, onun Hötenin "Faust" əsərini tərcümə etməsi Azərbaycan ədəbi ictimaiyyətinə yaxşı məlumdur. "Xilas edilmiş Qüds" əsərinin tərcüməsi, həmçinin tədqiqatçının bu əsər üzərində nisbətən geniş dayanması isə onun müəllifinin türkə olan münasibəti ilə əlaqədardır. Odur ki, bu əsər barədə bəhs açıb, onu "Luziada" ilə müqayisə edəndə təsadüfi deyil ki, yazır: "Kamoensin əsərini bir türk və hər hansı bir müsəlman sinirlənmədən oxuyub mütaliə edəməz! Halbuki, "Xilas edilmiş Qüds" mühərriri Torkvato Tasso boylə deyildir". Professor Ə.Hüseynzadə apardığı müqayisə münasibətilə türk yazıçısı Ömər Seyfəddinin "Xilas edilmiş Qüds" əsəri haqqında ona dediyi bu sözləri yada salır: "Bən həp daim bu əsəri masanın üzərində bulunduruyorum və daim sevə-sevə oxuyorum". Əli bəy Hüseynzadəyə görə: "Tasso islamı anladığı və təqdir etdiyi kimi, türkü də tanımış və təqdir etmişdir".

Beləliklə, Ə.Hüseynzadənin "Qərbin iki dastanında türk" adlı məruzəsi onun türkçülük barədə fikir və mövqeyini ifadə etmək və bununla da milli-mənəvi dirçəlişə güc vermək istəyini əks etdirmişdir. Elə Birinci Bakı Türkoloji qurultayından bütün türk aləminin gözlədiyi də dirçəlişə təkan verəcək belə bir güc arzusu idi.

Tofiq HÜSEYNOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 30 dekabr.- S.20-21.