Mənim Seyid Əzimim

Esse

Dünyanı idarə edən ictimai fikirdir. Odur ki, həmin bioloji mühitdə yaranaraq formalaşan insan ümumi ictimai fikrə zidd gedirsə, cəmiyyətdən dışlanır. Çünki cəmiyyətin ümumi, amansız qanunu "bizim kimi olmayan bizdən deyil" gerçəyini diktə edir. Seyid Əzim Şirvani doğulub böyüdüyü cəmiyyətin qanunlarına baş əyməyən və qarşı çıxan fərqli düşüncəli biri kimi cəmiyyət tərəfindən anlaşılmırdı. Bütün hörmət və sevgiyə baxmayaraq, həm də qəbullanmırdı. Bu cür həyat faktları istər-istəməz sənətkarın yaradıcılığında əksini tapırdı.

Mütəxəssislər müəllifin şəxsiyyət konsepsiyasının onun "mən konsepsiyası" ilə birləşdiyini qeyd edirlər. Həqiqətən, müəllifin yaratdığı obraz əksərən bir az da onun özünü ifadə edir. Amma bu, yazarın şəxsiyyəti ilə yaradıcılığını birləşdirmək anlamına gəlmir. Yanlış bir qənaət var ki, müəllif nə yazsa, mətnin içində onun özünü axtarmaq lazımdır. Məncə, bu, daha çox yazıçının, şairin xəyal gücünə inanmamaqdan irəli gəlir. Belə bir fikir də var ki, şəxsiyyəti olmayan adam yaxşı əsər yaza bilməz. Halbuki həyatda bunun əksini iddia edəcəyimiz yüzlərlə nümunə var. Yaradıcılığı ilə tanıyıb sevdiyimiz və özünü tanıyınca "kaş tanımayaydım" deyə təəssüf edəcəyimiz böyük sənətkarlar var və olub. Bu baxımdan demək olar ki, müəllifin şəxsiyyət konsepsiyasının bütün hallarda onun "mən konsepsiyası"nı əks etdirməsi ilə razılaşmıram.

Bioloji olaraq dünyaya gələn insan fərdi xüsusiyyətlər kəsb edərək fərdiyyətə çevrilirsə, şəxsiyyət olması üçün ictimai mühitdə yetişməsi vacibdir. Mühitin şəxsiyyətə, onun inkişafına təsiri haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məsələn, biheviorizm, praqmatizm cərəyanlarının nümayəndələri belə hesab edirlər ki, şəxsiyyətin vəzifəsi mövcud ictimai mühitə uyğunlaşmaqdan ibarətdir. Fransız materialistləri də insanı mühitin passiv məhsulu hesab etmişlər. Marksistlər isə deyirdilər, insanla mühit daim qarşılıqlı əlaqədədir: mühit insana təsir etiyi kimi, insan da mühiti dəyişdirir, yeniləşdirir. Yəni insanlar şəraitin və tərbiyənin məhsulu olsa da, həmin şəraitin özünü də insan yaradır. İnsanın fərqli ictimai mühiti formalaşdırması uzunmüddətli bir prosesdir.

Əvvəlcə Dağıstanın Yaqsay kəndində babasının yanında 11 il yaşayan və yaxşı təhsil alan, sonra isə Şərqin qabaqcıl elm və mədəniyyət mərkəzlərinə üz tutaraq savadını, dünyagörüşünü artıran, möhkəmlədən Seyid Əzim geriyə dönərkən qoyub getdiyi cəmiyyətin geriliyinə, cəhalətə, insanların könüllü şəkildə avam yerinə qoyulmasına göz yuma bilmirdi. Üstəlik, aldığı ruhani təhsil də öz doğma diyarında həyat tərzinə çevrilmiş dini dünyagörüşdən xeyli fərqli idi. Odur ki, ziyalı olaraq, sükutun kütləvi silah kimi zərərli olduğunu dərk etdiyindən susa bilmirdi; sözünü, səsini çatdıra biləcəyi əsasən yaradıcılığı olduğundan onun vasitəsilə fikirlərini, etirazını izhar edirdi.

İlk səfərində Şamda və Bağdadda ruhani təhsil alan şairin ikinci səyahəti öncə Məkkə və Mədinəyə, daha sonra isə Misir və Suriyaya olmuşdur. Rübailərindən onun İrana da səyahət etdiyi aydın olur. Deməli, Seyid Əzim Şirvani XIX əsrdə sufizmin sürətlə yayıldığı müsəlman mərkəzlərindən bəzilərində olmuş və özünün yazdığı kimi, "arifanə kəsbi-ülum" etmişdir.

Baxmayaraq ki, sovet tədqiqatçıları Seyid Əzim Şirvaninin ərəb ölkələrində məhz dini təhsil aldığına peşman olduğunu və əməyinin buna görə zay olduğundan şikayətləndiyini qeyd edirdilər, əslində, şair əldə etdiyi elminin dərk olunmadığına görə zay olduğunu yazır, qeyd edirdi ki, camaat onun fəlsəfi biliklərinin heç bir xeyri olmadığını, hamının başa düşə biləcəyi sadə hekayətlər yazmasını tələb edir.

Nə gərəkdir hekayəti-xilqət,

Nə gərəkdir bizə o keyfiyyət?!

Bu nə sözdür ki, xəlqi-kövnü fəsad

Nə qərar ilə oldular iycad?!

Nə gərəkdir fəzilət izharı,

Haq-təala bilir bu əsrarı.

Dövrünün onu anlamayan adamlarının dilindən verilən bu sözlərdə onun dini bilgilərinin səmərəsizliyindən bəhs olunmur, fəlsəfi biliklərin lazımsızlığından danışılır. Odur ki, bu vəziyyətdən yorulub-usanan şair belə bir nəticəyə gəlir ki, əgər zəmanə sənə uyğunlaşa bilmirsə, gərək sən özün zəmanə ilə ayaqlaşasan. "Mərifət şərhin etmə nadanə, Səni eylər hesab divanə", - deyə oğluna müraciətlə hamının anlaya biləcəyi bir dildə danışmağı məsləhət görür. Deməli, bu şeirdə Seyid Əzimin məqsədi Şərq ölkələrində əldə etdiyi biliklərin səmərəsizliyindən söz açmaq deyil, əksəriyyət tərəfindən anlaşılmadığını bəyan etmək olmuşdur.

Çünki bilikli və cahil, arif və nadan arasındakı fərqli, zidd dünyagörüş arada uçurum yaradırdı. Fərqli fikir, söz, əməl, bütövlükdə fərqli dünyagörüşü cəmiyyətlə fərd arasında keçilməz sədd yaradır. Cəmiyyət heç vaxt fərdlərə fərqlilikləri bağışlamır; gec, ya tez fərqliləri özlərindən biri etməyə nail olur. Nadirən başa gələn mənəvi qələbələr isə böyük qurbanlar tələb edir.

Sosial məzmunlu satira o zaman meydana çıxır ki, cəmiyyət özünə güləcək qədər inkişaf etmiş olur. Seyid Əzimi satirik kimi yetişdirən mühitdə tənqid hədəfinə tuş gələcək o qədər nöqsanlar vardı ki, onun bir ziyalı kimi bu nöqsanlara göz yumması mümkün deyildi. Lakin fikir versək, görərik ki, Seyid Əzimin davası yalnız riyakar ruhanilər və kiçikçinli məmurlarla idi. İctimai məzmunlu lirikasında əsas tənqid hədəfləri daha çox zahid, vaiz, abid kimi yalançı ruhanilər; satiralarında xalqdan istifadə edən, dərisini soyan "sahibi-ixtiyarlar": xanlar, bəylər, qazilər, məhkəmə üzvləri, pristavlar, kvartallar və s. idi. Maraqlıdır, Seyid Əzim bütün bu haqsızlıqların arxasında çar hakimiyyətinin durduğunu bilmirdimi?

Dövrünün bir çox sənətkarları kimi, Seyid Əzimin də dünyagörüşündəki məhdud və ziddiyyətli cəhət ondan ibarət idi ki, o, bütövlükdə sinifli cəmiyyətin mövcudluğunu inkar etmirdi. O, problemin kökünü dərində axtarmır, yalnız üzdə olanı görə bilirdi. Şairin fikrincə, bəylərin, xanların yaxşı insan olması, kəndlilərlə insaflı davranması problemdən çıxış yolu olardı. Seyid Əzim nə çar imperiyasının hakimiyyətini, nə də xan, bəy siniflərinin mövcudiyyətini cəmiyyətin ən böyük bəlası hesab etmir və bütövlükdə quruluşu inkar edəcək, ona güləcək qədər kəskin yazmırdı.

S.Ə.Şirvaninin yaradıcılığında bilavasitə hakimiyyət başçılarından şikayət yox dərəcəsindədir, biz onun şeirlərində, xüsusilə də, mənzum məktublarında daha çox çarı mədh etməsinin, onun ünvanına dua və sənalar yağdırdığının şahidi oluruq. Şairin Hacı Səid Ünsizadəyə yazdığı mənzum məktubunda oxuyuruq:

İradə eyləsə bir qövmə xeyrin feyzi-rəbbani,

Olur bir padşahi-adil ol qövmün nigəhbani.

Bihəmdüllah kim, sultan bizə bir zati-alidir -

Ki, ədlindən olubdur gürg çöldə bərrə çubani.

...Aleksandr Aleksandrnəsəb kim, ədlü rəfətdə

Bu iki zatə yoxdur aləm içrə salisü sani.

Yaxud "Şamaxının vəziyyətinin təsviri" şeirində camaat hələ köhnə borclarını qaytarmamış yeni fərmanın çıxmasından - bəyin töycü pulu yığmasından şikayətlənən Seyid Əzim deyir ki, nə qədər yalvarsaq da, bizə möhlət vermirlər. Amma şair əmindir ki, imperatorun bu vəziyyətdən xəbəri yoxdur, əks təqdirdə onları çətinlikdə qoymazdı.

İmperatur bu əhvaldan olsa hali,

Razı olmaz ki pərişan ola xəlqin hali.

Ey "Ziya", yaz qəzetə, şərh elə bu əhvali,

Sənə, ey kani-ədəb, xəlqdə minnət görünür.

Daim xalqının dərdləri ilə yaşayan şairimiz ölkədəki hərc-mərclik, özbaşınalıq və dərəbəyliyi məhz Rus imperiyasının işğalçı siyasəti nəticəsində meydana gələn bir vəziyyət kimi dəyərləndirmirdi. Odur ki, 1883-cü ilin mayında çar III Aleksandrın tacqoyma mərasimi münasibətilə Şamaxıda keçirilmiş təntənəli yığıncaqda fəal iştirak etmiş və elə həmin vaxt tamamladığı dərsliyi bu münasibətlə "Tacül-kütub" adlandırmışdır. Bunları, eyni zamanda, "siyasi cəhətdən şübhəli" sayılan şairin özünü hücumlardan qoruma üsulu kimi də dəyərləndirmək olar. Çünki məqsədim nə Seyid Əzim Şirvanini "inqilabçı" olmamaqda qınamaq, nə də gərəksiz müdafiəsinə qalxmaq, bütləşdirməyə çalışmaqdır. Nə onların bizim müdafiəmizə ehtiyacları var, nə də bizim məqsədimiz kimlərisə tənqid etməklə cürətli görünməkdir...

Seyidin poeziyasındakı insan və sevgi münasibətlərini "aşiq və məşuqə", "bəndə və Yaradan" deyə 2 cür təsnif etmək olar. Aşiqin sevdiyi qadına da, fövqəlqüvvəyə də olan sevgisi intəhasızlığına görə seçilir. Seyid Əzimin həyat tərzi etibarilə sufi olduğunu sübut edən heç bir dəlilimiz olmasa da, lirikasının əsasını təsəvvüf poeziyası tutur - müstəqim mənalı şeirlərinin də çoxluğuna baxmayaraq, daha çox təsəvvüf şairidir. Onun poeziyasında yar heç də həmişə Allahı, mey isə eşq şərabını ifadə etmir. Bununla belə, müqayisə etdikdə təsəvvüf yüklü şeirləri xeyli üstünlük təşkil edir. Fikrimcə, şair üçün sufi - realiyaların fövqünə qalxan, ucalan, bir mənada ilahiləşən bəndə; aşiq onun idealı, arzusunda olduğu obraz idi - Seyid Əzim təsəvvüf həyatını yaratdığı şeirlərdə yaşayırdı.

Olan vaqif özündən, eşqdə biganədir bizdən,

Özündən kimsə kim, biganədir, ol aşinamızdır.

"Sufi kimdir?" sualına veriləcək ən yaxşı cavablardan biri hesab oluna bilən bu şeirin hər beytində müəllif "biz" deyə tanıtdığı insanların hansı dünyagörüşə, düşüncəyə malik olduğunu açıqlayır. Tədqiqatçı K.Ernst sufizm haqqında geniş, əhatəli tədqiqatlarının sonunda belə bir lakonik nəticəyə gəlir: "Sufi - o insandır ki, o, yoxdur." Həqiqətən də, özünü onu yaradana təslim edən aşiq bəndə, başqa sözlə, sufi özünün varlığını unudaraq, yoxluq aləminə qərq olur, fiziki və cismani istək və arzuları onun üçün ikinci dərəcəli zövqə çevrilir, birinci yerdə Tanrıya qovuşmaq, onun sevgisinə, vüsalına nail olmaq durur.

Fikrimcə, insan sevgisinin intəhasızlığı özünün uydurduğu illyuziyadır və insan ona inanmaq istədiyi üçün inanır. Bu inama tutunmadan yaşamaq faciəni dərk etmək və əzab çəkmək deməkdir.

Nə Məcnunam ki, vəhşət eyləyim

Leyla cəfasından,

Düşəm səhrayə sərgərdan

qəmi-eşqin bəlasından.

Nə Fərhadəm ki, dağlarda vuram öz başıma tişə,

Qurtarmaqçın bu şirin canımı hicran xətasından.

Vətəndə cövri-canan xoşdu

qürbət içrə rahətdən,

Xudavəndə, qurtarma sən məni

canan cəfasından.

Sevmək zövqünü dadan, duyan, içdən-içə yaşayan aşiq bu zövqü rahatlığa, asan ömrə, cəfadan qurtulmağa qurban vermir, verə bilmir. Çünki bu sevgi onun tapınağıdır, üz tutduğu qibləsidir, onu tapmışkən nəyəsə xatir itirmək, qurban vermək istəmir. Bu sonsuzluq və özünü aşmaqla, fövqəlinsani hisslər yaşamaqla insan özünün əsl mahiyyətindən qismən uzaqlaşaraq fövqəlmahiyyət kəsb edir, ilahiləşir.

Seyid Əzimin lirikasında insanın iç dünyasına baxmağa sövq edən daha bir məqam tövbə motividir. Klassik Şərq ədəbiyyatında çox geniş yayılmasa da, tövbənamələrin maraqlı nümunələri var. Amma Seyiddə bu, bir qədər fərqli, orijinal şəkildə meydana çıxır. Belə ki, tövbəsi ilə qarşımıza çıxan (əslində isə Yaradanın qarşısında duran) günahkar bəndə hələ özü üçün nə istədiyini tam olaraq müəyyənləşdirə bilməyib.

İçib hər şam mey yar ilə, etdim hər səhər tövbə,

Sınar saətbəsaət, şişeyi-meydir məgər tövbə?..

...Əgər əhli-hünərsən, tövbədən qıl tövbə,

ey Seyyid,

Və gər nə, eyləməzlər badədən əhli-hünər tövbə.

Tövbə mütləq bir günahdan və günahın dərkindən, onu qəbullanmaqdan sonra gəlir. Günah hissi yoxdursa, tövbə də içdən, səmimi deyil. Seyid Əzimin bu misralarında məhz şəriətin hökmü ilə günah olanı dini görüşləri ilə qəbul edən lirik qəhrəman bu günahı qəbullanmaqda səmimi olmadığını dilə gətirərək tövbədən də tövbə edir.

S.Ə.Şirvaninin yaratdığı obraz bütün bu mürəkkəb, ziddiyyətli cəhətləri ilə heç bir şəkildə şişirdilmiş obraz deyil - sətirlər arasında hətta ilk baxışda sezilmədikdə belə, suallar verən, suallar qarşısında aciz qalan, bəzən psixoloji tarazlığını qoruya bilən, bəzən bunu bacarmayan hərtərəfli insan obrazıdır.

Deyə bilərik ki, insan özünü Yaradanda tapıbsa, suala gərək qalmaz. Lakin məsələ də məhz bundadır ki, inancının ən yüksək zirvəsinə, az qala kamillik səviyyəsinə çatan insanın içində baş qaldırır bu suallar. Təkcə ədəbiyyatın deyil, bütövlükdə sənətin mahiyyəti ortaya çıxara bildiyi suallarda gizlidir. Sual qoyulmazsa, cavab aranmaz. Arandıqca daha çox öyrənməyə meyl edirik. Seyid Əzim poeziyası da insanın daim suallar qarşısında qalması ilə düşündürəndir.

Mətanət Vahid

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 8 iyul.- S.9.