PROFESSOR
Fuad Köprülü
barədə düşüncələr
15 sentyabr
1656-ci il.
İstanbul.
15 yaşlı Sultan IV Məhməd 78 yaşlı Məhməd
Paşa Köprülünü sədr-əzəm - baş
nazir təyin edir. Təyinat səltənət çevrələrində
birmənalı qarşılanmır: "Oxuyub-yazmağı
bilməyən 78 yaşlı qocanın özünü idarə
etmək gərəkirkən, o özü bu məmləkəti
necə idarə edəcək?" Amma hökumətin qoca
başçısı nəinki məmləkəti, hətta
gənc sultanın özünü belə idarə edir...
Gözlənilməz addımlar atır, yeniçəri
paşalarını, asilik edən sipahiləri əzir,
hüquqi islahatlar həyata keçirir, osmanlı
imperatorluğunu içəridən vurmağa cəhd edən
yunan patrikini edam etdirir....
…
Üstündən 250 il keçib. Məhməd Paşanın onuncu göbəkdə
övladlarından olan Məhməd Fuad Köprülü 23
yaşındadır. İstanbul
Universitetinin professorudur.
Qasırğa tarixin dibindən əsir.
XVII əsrin ortalarından - Məhməd Paşadan etibarən
Osmanlı sarayında söz sahibi olan Köprülülər
XX yüzilə Məhməd Fuad Köprülü ilə daxil
olur.
… Bu
yazını bilərəkdən, həm də bir az ibrət
olsun deyə "Professor"
adlandırdım. Çünki artdıqca artan "professor" diplomlarının
kölgəsində ömür sürən
"intellektual" barsızları gördükcə, adi bir
rüşdiyyə - orta məktəb məzununun dünya
elminin patriarxlarından birinə necə çevrilə bilməsinin
sehrli cazibəsi adama ayrıca bir zövq yaşadır.
Fuad
Köprülü orta məktəbi bitirdikdən sonra
üç il hüquq fakültəsində
təhsil alıb və sonra da:
"… Mənim
ixtisas almaq
istədiyim elm sahəsinin məktəbi yoxdur ki, mən oradan məzun ola bilim… İdadiyədən sonra… hüquq fakültəsində
böyük bir xəyal qırıqlığına
uğradım. Tədris son dərəcə
fəna idi. Şərq dillərini,
fransızcanı bəzi müəllimlərimdən daha
yaxşı bilirdim. Hətta bəzi dərsləri,
bəzi bəhsləri onlardan çox əvvəl və daha
yaxşı öyrənmişdim. Hüquqda qalmaq vaxt itirməkdən
başqa bir şey deyildi".
Hədsiz dərəcədə geniş və parlaq zəkasıyla
o, Türkiyənin heç bir məktəbinə sığa
bilmədi. Hamının sığdığına "ağ
üzlü, qara çaçlı, uzun kirpikli, yaşıl
gözlü" Köprülü sığmadı.
Sığmadı, amma ali təhsil
almamasına rəğmən, orta məktəb vəsiqəsiylə
23 yaşında İstanbul Universitetinin türk ədəbiyyatı
tarixi üzrə ilk professoru oldu. Ədəbiyyat
fakültəsinin dekanı seçildi. İlahiyat fakültəsində
türk tarixindən, Mülkiyyə məktəbində siyasi
tarixdən, Gözəl Sənətlər məktəbində
mədəniyyət tarixi fənlərindən mühazirələr
oxudu. Sonralar Türkiyədə ilk türkoloji
İnstitutu qurdu, Türk Tarix Cəmiyyətinin başqanı
seçildi, türkolojiyə dəxli olan dünya elmi təsisatlarının,
demək olar ki, əksəriyyətinin fəxri doktoru, yaxud
akademiki oldu… Saymaqla qurtarmaz: İstanbul Universitetinin professoru,
Heydelberq Universitetinin fəxri
doktoru, Sorbonn Universitetinin doktoru, SSRİ Elmlər
Akademiyasının əcnəbi üzvü, Harvard
Universitetinin professoru, London Şərq və Afrika Dilləri Məktəbinin
fəxri üzvü, Macar Şərq Tədqiqləri Elm Cəmiyyətinin,
Alman Arxeoloji İnstitutunun, Çexoslovakiya Şərq Cəmiyyətinin
müxbir üzvü, Macarıstan Elmlər
Akademiyasının akademiki, Amerika Şərqşünaslar Cəmiyyətinin
və Amerika Tarix Qurumunun fəxri
üzvü, Afina Universitetinin fəxri doktoru, Kəraçi
Universitetinin fəxri hüquq doktoru, Ukrayna Universitetinin fəxri
doktoru...
Babalarından miras aldığı saray ərkanı
psixolojisini, əsilzadələyini elmi mühitin
davranış qaydalarına tətbiq etmiş, elmdə
aristokratik zehniyyəti yaratmış Fuad
Köprülünün "hələ 29-30
yaşlarındaykən, elmini, sənətini, xidmətlərini
və əsərlərini öymək yolunda Avropada
yarış başlamışdı" (Nihat Sami Banarlı). 1939-cu ildə Sorbon (Paris)
Universitetinin fəxri doktoru seçildiyi o tarixi günlərdə
Köprülünün şərəfinə Sorbon
Universitetinin çatısında Türk bayrağı
dalğalanırdı... "Bu mənim elmi həyatımın
ən dəyərli mükafatı oldu. Sarbonna
üstündə Türk bayrağı dalğalanırkən,
universitetə Fransız Rəisicümhuru (Fransa prezidenti Alber
Lebren) girmişdi. Kəndilərinə məni
Türk alimi, - deyə təqdim etdilər. Əlimi sıxdı, nazikanə təbrik etdi".
Universitetin
rektoru Sebastian Karlety "Osmanlı imperatorluğunun
quruluşu" əsərinin fransızca nəşrinə
yazdığı ön sözdə etiraf edirdi ki:
"Köprülünün Sorbonnada verdiyi dərslər
getdikcə artan bir şöhrət və müvəffəqiyyətə
məzhər olmuşdur. Fuad Köprülü
çətin bir mövzunu təzələmişdir".
"Millətinin
parlaq timsalı olan bu adam Şərq
zehniyyətinin bağlarından qurtularaq, fəqət qüvvətli
kültürlərlə dolu bir qüvvət qaynağı
olan milliyyəti tərk etmədən yeni və hürr avropai
zehniyyətə qovuşma vəzifəsini öz qüdrətiylə
və tamamən həll etmişdir".
Brüssel
Universitetinin professoru Paul Vittek bu sözləri bir az sonra, Fuad Köprülü
Almaniyanın Heydelberq Universitetinin fəxri doktoru seçilərkən
söyləyəcəkdi.
SSRİ
Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçiləndə
isə Fuad Köprülünün 35 yaşı vardı və
rus elminin məşhurları Bartold, Oldenburq, Kraçkovski
etiraf edirdilər ki: "...Köprülüzadənin tədqiqləri
sayəsində türkoloji elm sahəsi istər tarix, istərsə
də lisaniyyət baxımından keçmiş vəziyyəti
ilə ölçülməyəcək dərəcədə
yüksəlmişdir". Akademik Vladimir Qordlevskiyə görə,
"Köprülüzadə Məhməd Fuad bəy,
şübhəsiz ki, yeni Türkiyənin ən mühüm
simalarından biridir... Onun incə və parlaq bir üslubda yazılan əsərləri
mövzularının yeniliyi ilə diqqəti cəlb etməsindən
başqa, yalnız Türkiyə üçün deyil,
bütün avropalı araşdırıcılar
üçün də böyük dəyər
daşıyır..."
Qordlevski
elə həmin il Rusiya Elmlər
Akademiyasının 200-cü ildönümü ilə
bağlı tədbirlərdə Köprülünün
iştirakını yada salıb deyirdi ki, rus şərqşünasları
XVII əsr Türkiyəsinin böyük vəzirlərinin nəvəsi
ilə o zaman tanış oldu.
Amma 24 il sonra "...1948-ci ildə Moskva siyasi səbəblər
üzündən 1925-ci ildə seçildiyi Sovetlər Birliyi
Elmlər Akademiyasından onu xaric etdi. Bununla bərabər,
1950-ci ildən sonra Xarici İşlər Naziri vəzifəsində
çalışdığı dövrdə ruslar
Ankaradakı səfirləri vasitəsilə onu yenidən eyni
Akademiyaya seçmək istədiklərini bir neçə dəfə
bildirmişlərsə də, Köprülü nazikanə bir
şəkildə bu istəklərin hamısını rədd
etmişdir". (Orxan F. Köprülü)
Fuad Köprülünin SSRİ Elmlər
Akademiyasından xaric edilməsi Stalinin qərarıydı. Çünki 1948-ci idə
Gürcüstan Elmlər Akademiyasının alimləri sovet mətbuatında
Türkiyə torpaqlarının böyük bir qisminin sovet
Gürcüstanına aid olması iddiası ilə
çıxış etmişdilər... Fuad Köprülü
gürcü alimlərinə cavab olaraq "Vətən" qəzetində
"Gürcü alimlərinə cavab", "Tarix
yalançı şahid olamaz", "Tarix deyil, əfsanə",
"Əfsanə deyil, tarix" sərlövhəli silsilə
məqalələrini yazmış, dünya ictimai fikrini
Türkiyənin xeyrinə yönəldə bilmişdi. 1948-ci
ilin 12 noyabrında isə SSRİ Elmlər Akademiyasının
ümumi yığıncağında Sovet İttifaqına
qarşı "düşmənçilik və böhtan
ruhlu" çıxışlarına görə türk
professoru Fuad Köprülü Akademiyanın əcnəbi
müxbir üzvləri sırasından xaric edilmişdi.
Digər tərəfdən, Fuad Köprülü həm
də II Dünya müharibəsində Türkiyənin
Almaniyaya qarşı müharibəyə qatılmasına əngəl
olan siyasətçilərin sırasında əsas simalardan
biri kimi çıxış etmişdi.
1935-43 illərdə
millət vəkili, 1946-cı ildə Adnan Menderes və Rəfiq
Koraltanla bir yerdə Demokrat Partiyanın qurucusu, 1950-56-cı
illər Türkiyənin Xarici İşlər naziri, 1956-57-ci
illərdə Dövlət naziri, Türkiyə Cümhuriyyəti
Baş nazirinin müavini…
Türkiyənin
NATO-ya daxil olması üçün beynəlxalq miqyasda ən
həlledici işləri görən diplomat və bu münasibətlə
ABŞ ilə Türkiyə dövləti arasındakı
müqaviləni Türkiyə adından imzalayan (və
Türkiyəni siyasi tənhalıqdan qurtaran) ədəbiyyat
professoru Fuad Köprülü.
Türkiyədə təkpartiyalı sistemə
qarşı çıxanların da ilki
Köprülüydü. Modern türk ədəbiyyatşünaslığının,
eyni zamanada, Strohmeirə görə, "modern türk tarix elminin də
qurucusu" olan Köprülü, həm də müasir
Türkiyəni öz universal elmi zəkasıyla hasilə gətirənlərdən
biriydi.
1960-cı
il hadisələrindən sonra üç
ay Yassıadada dustaq həyatı da yaşadı, amma
bütün hər şeyə rəğmən, tarixə həkk
olunmuş elmi imzasının şərəfini sonacan qorudu. Fuad Köprülünün həbsdən azad
olunması üçün Amerika Universitetlərinin
dünyada tanınan məşhur doqquz professoru əsli Camal
Gurselə, surəti Ankara və İstanbulun bütün qəzetlərinə
məktub göndərdilər. Amerikalı professorlar
"dünyalarca ünlü, doğruluğu inkar
götürməz, dövlət idarəsində mahir və
Türkiyənin Şimali Atlantik Paktı təşkilatına
girməsini təmin edən şərəfli
arkadaşları professor Fuad Köprülünün"
azadlığa buraxılmasını israrla tələb edirdilər…
Milli tədqiqlərin
çağdaş modelini yaradan Məhməd Fuad Köprülü ədəbiyyatşünaslıqda
ümumtürk kontekstini qurdu. Türk millətinin
tarix və ədəbiyyatşünaslıq elmini Orta əsr təzkirəçiliyindən,
"orta çağ qalıntılarından" təmizlədi.
"Şəxsiyyətin tamamilə ictimai bir məhsul
olması" düşüncəsinə inanan Fuad
Köprülü şəxsiyyətlərə ictimai və
milli rakursdan baxdığı üçün İstanbulda
bir Bethovenin, Qanuni Süleymanın sarayında bir Şekspirin,
Hotantolar arasında bir Füzulinin yetişə bilməyəcəyi
qənaətində israr etdi.
Əhməd
Yəsəvini, Yunus Əmrəni türk ədəbiyyatına
qazandıran da, Anadolu səlcuqları tarixinin yerli
qaynaqlarını ilk dəfə tədqiata cəlb edən də,
Bartoldun kiçik həcmli "İslam mədəniyyəti"
əsərinə 290 səhifəlik izahlar və təshihlər
yazaraq onu "İslam mədəniyyəti tarixi" adı
ilə nəşr etdirən də, elmi tədqiqlərə
Avropa tərzini gətirən də, öz elmi şəxsiyyətini
XX yüzil türk mədəni
fikir tarixinin patriarxı səviyyəsinə yüksəldən
də odur. Ondakı fikir zənginliyinə,
erudit zəkasına, zehniyyətində iki dünyanı birləşdirə
bilmək bacarığına yalnız heyrətlənmək
olur.
"Türk
ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər" əsərində
yazırdı: "Tənzimatdan bəri ədəbiyyat
tariximiz haqqında heç bir elmi qiyməti haiz olmayaraq
yazılan xırda-para şeylər arasında, xalq mütəsəvvüflərinin
mövcudiyyətini bildirən bir sətir belə
bulunamaz".
Tədqiqlərini Türkistan arealına, Türküstan
dərvişliyinin mahiyyətinə yönəldən
Köprülü nə etdiyini, məşğul olduğu sahələrin
milli, siyasi və dövləti proseslərə zəmin
hazırlamış olduğunu bilirdi. (düşündürücü,
maraqlı və kədərlidir ki, 1919-cu ildən
başlayaraq Köprülüyə
dünyada elmi etibar və nüfuz qazandıran ilk əsəri
"Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər"
olduğu kimi, 1964-cü ildə yazdığı son
araşdırması da "Orta Asiya türk dərvişliyi
haqqında bəzi notlar" adlanırdı).
Hələ 1926-cı ildə Əli bəy Hüseynzadə
ilə birgə Türkoloji Qurultaya gələndə Batumdan
Bakıya qədər və "Yeni Avropa" otelində sovet
xüsusi xidmət orqanları onları təqib etmişdi. A. Millerin 1948-ci ildə
Moskvada nəşr olunmuş "Qısa Türkiyə
tarixi" adlı kitabında "türk professurasının
ifrat sağçı qanadına mənsub" Fuad
Köprülüzadənin adı SSRİ-nin siyasi rəqibləri
sırasında hallanırdı. Milliyyətçiydi.
Amma özünün də dediyi kimi, hər
cür irqçilikdən uzaq insanpərvər bir milliyyətçiydi.
Bu mühüm amil onun elminə də, şəxsiyyətinə
də sirayət etmişdi. Azərbaycan ədəbiyyatı
ilə bağlı tədqiqlərinə Füzulinin iraqlı bir kürd
olmasını iddia edən Vladimir Minorskinin görüşlərini
təkzib etməklə başlaması da bu səbəblə
bağlıydı. "Füzuli ədəbi təsirinin
davamı və genişliyi etibarı ilə olduğu qədər,
şeirlərinin bədii qiyməti baxımından da, hətta
ən böyük türk şairi sayıla biləcək
müstəsna bir şəxsiyyətdir... Cağatay
ədəbiyyatı da daxil olmaqla, türk ədəbiyyatının
bir çox sahələrində qüvvətli təsir və
nüfuzu mövcud olmaqla bərabər, onu azəri və
osmanlı ədəbiyyatlarının müştərək
bir şəxsiyyəti ədd etmək, ədəbiyyat tarixi
baxımından zəruridir" deyirdi. Münazirə
poetik formasının ərəb və İran ədəbiyyatına
türk xalq ədəbiyyatının təsiri ilə və əslən
türk olan İran şairləri tərəfindən
keçdiyini, türk şeirindəki qitə şəklinin
fars ədəbiyyatındakı rübai şəklinin sələfi
olduğunu, ermənilərin, gürcülərin,
ukraynalıların, macarların, serblərin qədim xalq ədəbiyyatları
üzərində türk xalq ədəbiyyatının danılmaz nüfuzunu ilk dəfə
o irəli sürür və dünya elmi ictimaiyyətini buna
inandırmağı bacarırdı. Jak de Morqan kimi fransız
alimlərinin erməni aşıqlarını Homerlə
müqayisə etmələrinə qarşı yüksək
elmi və tarixi məntiqlə cavab verən Fuad
Köprülünün "Türk ədəbiyyatının
erməni ədəbiyyatına təsiri" əsərindən
sonra Avropada inanmağa başladılar ki, erməni
aşıq ədəbiyyatı türk aşıq ədəbiyyatının
təqlidindən başqa bir şey deyilmiş.
Heca vəzni haqqında ilk elmi mülahizələr də
Fuad Köprülü tərəfindən irəli
sürülüb. 1915-ci ildə yazırdı ki, "…Heca vəzni bizim ruhumuzdan qopmuş,
səmimi, milli bir məhsuldur; Mərmərə sahillərindən
Tibet hüdudlarına qədər milyonlarca türk nəşə
və kədərini bu vəzn ilə tərənnüm edir. Artıq buna qarşı əcəm şairlərinin
əski ahənglərini (qəzəl ahəngini - A. T)
yaşatmaq istərsək türkün ruhuna tamamən
yabançı qalmaqdan əbədilik qurtula bilmərik".
Köprülü,
eyni zamanda, Osmanlı dövlətini Bizans imperatorluğunun
davamı kimi dəyərləndirən Qərb alimlərinin osmanlı sisteminə yanlış münasibətini
təshih etdi. Osmanlı imperatorluğunun qurulması tarixini və imperatorluq
sistemini keyfiyyətcə yeni - Avropa modelini tətbiq edərək
araşdıran Fuad Köprülü həmin aspektdə elmə
əsaslandırılmış yeni düşüncə
dalğası gətirdi: "Bizans müəssisələrinin
Osmanlı müəssisələrinə təsiri" əsərində
gəldiyi qənaət, əslində, dünya elminin
inanıb və bir daha bu barədə mübahisə etmədiyi
son nəticə oldu: "Osmanlı dövlətinin hakimiyyət
tələqqisi və idarə sistemi üzərində
Bizansın həmən heç bir təsiri
olmamışdır... Osmanlı dövləti,
Anadolu səlcuqlu səltənətinin idari ənənələrinə
varis olmuş, ilhanlıların və məmlüklərin təsiri
altında qalmış bir türk-islam səltənətidir".
Yaxud, Köprülüyə qədər beynəlxalq elmi
çevrələrdə mövcud olan "Osmanlı dövlətinin
hüquq sistemi islam hüqüq sisteminin təkrarıdır"
hökmünü o, 1937-ci ildə keçirilən İkinci
Türk Tarix konqresində əsaslı dəlillərlə təkzib
etdi və islam hüqüqündan əvvəl türklərin
öz xalq hüqüq sistemi vardır, - iddiasını ortaya qoymaqla məsələni birdəfəlik
həll etdi…
* *
*
Hər dəfə
İstanbula yolum düşəndə Ayasofyanın, Sultan
Əhməd Camesinin, Topqapı Sarayının, Gülhanə
parkının... civarında yerləşdiyi, az qala, iki
minillik dünya tarixinə ağuş açmış Divanyolu
caddəsindəki Köprülüzadələr külliyəsini
ziyarət edirəm. Osmanlı sədr-əzəmi
olmuş bütün Köprülüzadələrin - sədr-əzəm
Məhməd Paşa Köprülünün və Fuad
Köprülünün də məzarı burdadır.
Hər
halda, əsalət öz işini görür…
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 15 iyul.- S.2-3.