Xəyanət və cəza, yaxud

lənətlənmiş "Samiri"

"83. "Ey Musa, səni nə məcbur elədi qövmündən ayrılaraq tez buraya gələsən?" dedik... 85. "Qövmün səndən ayrılalı Biz sınadıq onları. Sapdırmış onları Samiri doğru yoldan" - dedi Allah. 86. Musa əsəbi-əsəbi, qəmgin-qəmgin döndü qövmünün yanına. Dedi: "Ey qövmüm, gözəl bir vəd vermədimi sizə Rəbbiniz? Vaxtmı sizə uzun gəldi? Rəbbinizin qəzəbinə düşməyimi dilədiniz? Sözünüzdən niyə döndünüz...?" 87. "Sözümüzdən özbaşına dönmədik. O qövmün (misirlilərin) zər-ziynət şeylərindən bizə yükləmişdilər. Onları oda atdıq. Samiri də belə elədi" - dedilər. 88. Böyürən bir buzov heykəli düzəltdi onlara Samiri. O və onun dostları dedilər: "Bu, sizin də, Musanın da Tanrısıdır. Amma bunu unutmuş Musa.".... 95. "Ey Samiri, nədir bu elədiyin" - dedi Musa. 96. "Onların görmədiyini mən gördüm. O elçinin ayaq basdığı yerdən bir ovuc torpaq götürdüm. Bunu ziynət şeylərini əridən oda atdım. Nəfsim belə buyurdu mənə" - dedi Samiri. 97. "Get! Bütün həyatın boyu "Mənə dəyməyin" deyəcəksən. Qaçılmaz bir cəza da gözləyir səni, alacaqsan bu cəzanı vaxtı gələndə..." - dedi Musa. (Qurani-Kərim. "Ta-ha" surəsi, 83-98-ci ayələr (Nəriman Qasımoğlunun tərcüməsində).

Mənəvi deqradasiyanın təzahürü kimi ortaya çıxan xəyanətin və bunun müqabilində cəzalanmağın əsas xətt kimi alındığı "Samir, Samiri..." povestini oxuduqca lənətlənmiş Samiri ilə bağlı müqəddəs kitabımızda bəhs edilən bu hadisə-əhvalat əsər boyu düşüncələrimizə, hisslərimizə hakim kəsilir. Bu, sözügedən hadisə-əhvalatın dekonstruktiv şəkildə mətnə gətirilməsi, adların eyniləşdirilməsilə yanaşı, həm də müəyyən mənada ideya, daxili məzmun və ümumi ovqat bağlılığından qaynaqlanır.

Bu kontekstdə Qan Turalının "Samir, Samiri..." povesti janrın struktural tələblərinə cavab verməsi, mövzunun aktuallığı, intertekstuallıq və dekonstruktiv üsuldan istifadə və başqa bu kimi xüsusiyyətlərilə yanaşı və daha çox "Qurani-Kərim"in "Ta-ha" surəsinin yuxarıda sözügedən ayələrindən mənayaradıcı komponent kimi maneralı şəkildə yararlanılması ilə diqqəti çəkir.

Əsərdə bu günün mənəvi-sosial problemləri, fərdin digərlərinin, hətta sevdiklərinin, cavabdeh olduqlarının və ən əsası, öz vicdanı qarşısında mənəvi-əxlaqi məsuliyyətsizliyi təsvir edilmişdir.

Samir vaxtilə Kamera teatrının istedadlı aktyoru olmuş, sonralar maddi qazanc və populyarlıq naminə teatrı tərk etmiş, həqiqi sənətdən uzaqlaşaraq kommersiya səciyyəli serial aktyoruna və ucuz tok-şou iştirakçılarından birinə çevrilmişdir. O, ulduzsayağı görüntü yaratmaq üçün sonuna "i" hissəciyi artırmaqla adında da müəyyən dəyişiklik etmişdır. Nəticədə Samir - Samiriyə çevrilmiş, lənətlənmiş birinin adı ilə eyniləşmişdir. Bu kontekstdə süjetin uyğun məqamlarında yuxarıda sözügedən Quran motivlərindən - lənətlənmiş Samiri ilə bağlı hadisə-əhvalatdan dekonstruktiv üsulla istifadə olunması təsadüfi deyil. O Samiri kimi bu Samiri də lənətlənmişdir. Məzmun başqa olsa da, nəticə eynidir - günah və bu günahın müqabilində lənətlənmək. Samiri də Aynaya etdiyi xəyanətlərdən, Aynanın ölümündən və işlətdiyi digər günahlardan dolayı lənətlənmişdir.

Samirin məhz mənəvi-əxlaqi məsuliyyətsizliyi Aynanı dözülməz həddə çatdıraraq intihara məcbur etmişdir.

Burada xəyanət və intihar mövzusu səbəb və nəticə olaraq vəhdətdə alınmış, əsas diqqət isə nəticəyə deyil, səbəbə - xəyanət faktoruna yönəldilmişdir. "- ...Onu sənin laqeydliyin öldürdü... Min dəfə xəyanət edirdin. Ən pisi bilirsənmi nə idi?.. Sənin o əclaf yalanların. Sən Ayna kimi mələyi məhv elədin... Sənin üzərində Aynanın lənəti var, ay axmaq. Sən heç vaxt xoşbəxt ola bilməyəcəksən..."

"Samir, Samiri..." povestində xəyanət amili geniş müstəvidə götürülmüşdür.

Özünü şöhrətli aktyor, ulduz hesab edən Samir, əslində, sənət baxımından da tükənməyə doğru gedir. O, bunu italyan rejissoru Paolo Kroçenin çəkəcəyi film üçün təşkil olunmuş kastinqdən keçə bilmədiyi və rejissor dostu Həbibin dəvətilə teatr səhnəsinə qayıdıb illər öncə məharətlə canlandırdığı Biləgənli Elxan obrazını daha əvvəlki kimi oynaya bilmədiyi zaman anlayır, məğlubiyyətini qəbul etmək istəməsə də onun acısını yaşayır, hətta intihara cəhd etmək həddinə qədər çatır. İndi onun oynadığı rollar da bir-birinə əks qütbdədir. Vaxtilə teatrda Biləgənli Elxan, indi isə serialda ona əks cəbhədə dayanan Aqşin adlı sıradan bir obraz! Bu baxımdan Samirin xəyanəti təkcə qadın-kişi münasibətlərilə məhdudlaşmır. Ayna ilə birlikdə sənətin, daşıdığı adın da lənəti onun üzərindədir:

" - Sən yalan deyirsən. Mən böyük aktyoram. Mən çox zirvələr fəth edəcəm. Görəcəksən. Sən isə bu çürümüş teatrın küncündə öləcəksən. Tənha, yazıq bir adam kimi...

...Yadına gəlir, televiziyada nə demişdin? Demişdin ki, sənətin lənəti üzərində olan iki-üç istedadlı aktyor tanıyıram. Guya bilmədim ki, məni deyirsən?... Nə axmaq şeylər fikirləşirsən sən... Yalan danışırsan... Bu, sənin qarğışındır, sənin lənətindir..."

Burada obrazın daxili dramatizmi təsvir olunur, bədii sözün vasitəsilə məğlub olmuş insanın psixoloji portreti cızılır.

"Həbib aramla danışsa da, ağzından od tökülürdü:

- ...Sən Samir deyilsən, Samirisən. Bəli, lənətlisən sən. O ad lənətli addı. Samiri bilirsən kimdir? Əqidəsinə xəyanət edən adam. Elə bilirsən, o sarsaq serialından sonra gəlib burda Elxan ola biləcəksən? Ay bədbəxt, sən çoxdan Aqşin olmusan. Sən çoxdan satılmısan. Oynadığın o Biləgənli Elxanı, o Babəki bilirsən harda asıblar? Samirə şəhərində asıblar, ay bədbəxt. Sən Babəkin qatili olan şəhərin adını daşıyırsan. Samiri... Samiri... Ay yazıq, indi Babək çıxar səndən?"

Povestdə müəyyən mənada dram elementlərindən, xüsusilə də, Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" pyesindən bəhrələnmələr aydın şəkildə müşahidə olunur.

Peşəkarlığın arxa, məşhurluq iddiasının ön plana keçdiyi dövrdə maddiyyət məsələləri bir çox hallarda mənəvi dəyərləri üstələmişdir. Kimlərinsə nələrsə etmək istəyi isə hələ ki, arzu olaraq qalmaqdadır. "Yüz il sonra da baxılacaq" filmlər, ölməz sənət əsərləri yaratmaq əvəzinə teleməkanı zəbt edən seriallarla kifayətlənilir, Rafiq 10 ildir ki, gecələr yuxusunda film çəkir, reallıqda isə yalnız serial rejissoru olmağa məcburdur, qeyri-peşəkarlar gündəmi zəbt edib, istedadlı gənc aktyor isə Şaxta baba kimi fəaliyyət göstərməyə, ofisiant işləməyə məcburdur... Həqiqi sənətlə məşğul olmaq sənətkara çox vaxt məhrumiyyətlər və fədakarlıqlar bahasına başa gəlir. Povestdə bu məqam Rafiqin dilindən ifadə olunmuşdur: "Soruşursan ki, biz bu axmaq serialı niyə çəkirik... Ona görə çəkirik ki, yaxşı evdə yaşayaq, yaxşı maşın sürək, uşaqlarımız yaxşı yerlərdə oxusunlar... Biz bunu düşünürük. Sənəti yox... Pulun arxasınca gedib böyük sənəti düşünmək olmaz... Sən pulu seçmisən. Sənətin lənəti üstündədir. Məndə də eyni şeydi. Ona görə də rahat ol. Gəl, sənə bir əhvalat danışım... Musa peyğəmbər gedir Tur dağına - Allahla danışmağa. Qayıdanda görür ki, bir adam büt düzəldib, sarı buzov şəklində bir büt. Özü də qızıldan düzəldib. Onu lənətləyib qəbilədən qovur. Deyir ki, heç kim ona toxunmasın, heç kim onunla ünsiyyətə girməsin. Buna müxtəlif cür yozum verirlər. Amma mənim fikrim budur ki, Musa peyğəmbərin həmin o adamı qovmağının bircə səbəbi var. O da budur ki, həm Allaha, həm də bütə ibadət etmək olmaz. Ya odu, ya da budu... O adam da elə-belə adam olmur a. Rahib olur. Yəhudi rahibi. Amma büt düzəldibmiş. Belə...

- Bilirəm, müəllim. Samiri olub adı.

Rejissor ayağa dura-dura dedi:

- Adını mən də bilirdim. Xətrinə dəyməməkçün demədim."

Burada yuxarıda "Qurani-Kərim"in "Ta-ha" surəsindən təqdim etdiyimiz ayələr süjetin sözügedən məqamına uyğun şəkildə yozumlanaraq nəql edilmişdir. Ümumiyyətlə, yazıçının bu hadisə-əhvalata mövzuya uyarlı olaraq və sözügedən mətnin öz daxili məzmununa müvafiq şəkildə fərqli rakurslardan yanaşması və bir neçə kontekstdə mənalandırma, yozum verməsi maraqlı məqam kimi diqqəti çəkir. Mətnin dekonstruktiv istifadəsində də bu amillər əsas götürülmüşdür.

Maraqlı bədii maneralarla mətn strukturunda müəyyən funksionallığa hesablanmış şəkildə istifadə olunan lənətlənmiş rahib Samiri ilə bağlı hadisə-əhvalat əsərdə daha çox mənayaradıcı komponent kimi çıxış etmişdir. Əsərin başlıca ideyasının və yazıçı fikrinin catdırılmasında da əsas ağırlıq məhz bu mətnin üzərində cəmlənmişdir.

"Samir, Samiri..." Qan Turalının incəsənətin konkret sahəsində mövcud olan mənəvi-sosial problemləri əks etdirən ilk əsəri deyil. Onun "Şaxta babanın qətli" hekayəsində də sözügedən məsələyə diqqət çəkilmişdir:

"İncəsənət Universitetində oxuyanda ən böyük arzum Aydını oynamaq idi. Təyinatımı M. şəhərindəki teatra verəndə belə kefim pozulmadı. O qədər böyük aktyor sənətə əyalətdə başlayıb sonra parlayıb ki...

...Cəmi 150 manat maaş alır, yarıac dolanırdım. Toya tamada getməyə ürəyim gəlmirdi. Bütün boş vaxtımda kitab oxuyurdum...

Baş rejissor hamımıza Şaxta baba paltarı aldı. Bundan sonra evlərə gedib Şaxta babalıq etməyə başladıq... Pulun da yarısı teatrın idi. Yarım saata 10 manat qazanırdım.

Sonra məni göndərdilər parkdakı yolkanın yanına. Günə 30-40 manat pul qazanırdım...

Bir gün iki qızla anası gəldi: qızın biri balaca idi, o birisi ondan bir az böyük. Şeir dedilər, onlara konfet verdim. Anaları mənə gizlincə iki bağlama verdi. Onları da uşaqlara verdim. Sonra şəkil çəkdirdik. Sağollaşıb getdilər. Balacanın üzü elə gülürdü ki, səhərki dilxorçuluğum da keçdi.

Dörd-beş gündən sonra bir cavan oğlan gəldi. Əlində də bir şəkil. Soruşdu ki, bu sənsən? Qızların anaları ilə çəkdirdiyim şəkil idi. Dedim ki, hə, mənəm. Cibindən çıxartdığı bıçağı ürəyimə soxdu. "Sən kimsən ki, əlini mənim arvadımın çiyninə qoyursan?", - bu, eşitdiyim son söz oldu. Yerə yıxıldım, ayılanda isə artıq xəstəxanada idim. Bir ay xəstəxanada qaldım." (Qan Turalının "Şaxta babanın qətli" hekayəsindən).

"Samir, Samiri..."də Qan Turalı maraqlı struktura malik "Şaxta babanın qətli" hekayəsinə, daha dəqiq desək, hekayədə yer alan Şaxta babanın əhvalatına yenidən qayıtmağı lazım bilmiş və bunu intertekstual üsulla gerçəkləşdirmişdir. Lakin hekayədən fərqli olaraq, intertekstual variantda ölümdən qurtulmuş "Şaxta babanın" - bu hadisədən sonra Bakıya qayıdıb restoranda ofisiant işləyən gənc aktyorun bəxti gətirir. O, Kroçenin kastinqindən keçib filmdə çəkiləcək baş rol ifaçısı kimi təsdiq olunur.

Əsəri oxuduqca bir daha əmin oluruq ki, əsl səhnə, tamaşa elə həyatın, gerçəkliyin özüdür. Bütün struktur mərhələləri və detalları, faciəsi və dramatizmi ilə birlikdə. Həyat adlanan bu böyük və mücərrəd səhnədə hər bir insan öz rolunu oynayır. Bu zaman o, qeyri-iradi olaraq ən təbii, bənzərsiz və təkrarsız aktyordur. Bu kontekstdə Samirin də oynadığı ən yaxşı rol əsərin sonunda qəfildən pərdələri çəkib zalın işıqlarını yandıraraq Həbibin əlindən tutub dəlisov bir qışqırıqla "Qalx ayağa, öz rolumuzu oynayaq, bircə dəfə də özümüz olaq. Qorxma, boş salona oynayacağıq. Bizi heç kim eşitməyəcək. Gəl...", - deyib elə məhz özünü oynadığı rol olur. "Samirin nə səsi, nə də mimikası özünə oxşamırdı, gözlərində qorxunc bir ifadə vardı. Sanki o yox, onun bədəninə girmiş bir cin danışırdı. Səhnədə var-gəl edirdi, sanki bir azdan monoloq deyəcəkdi. .." Burada obrazın psixoloji dramatizmi daha qabarıq şəkildə müşahidə olunur.

"Samir, Samiri..." povestini mənəvi-əxlaqi məsuliyyətsizliyi ilə sevdiyi qızın intiharına səbəb olan, peşəkar aktyorluqdan ucuz şoumen səviyyəsinə enən Samir - Samirinin faciəsi də adlandırmaq olar.

Əsərdə bir sıra məqamlarda obrazın mənəvi özünütərbiyəsinə müəyyən qədər cəhd göstərilsə də, bu xətt axıra qədər davam etdirilmir, xəyanət-günah və cəza kontekstinin davamı kimi mənəvi-əxlaqi tənəzzülü əsas götürülür.

Əsərin sonunda Samiri yüngül əyləncə şousunun - "Samiri şou"nun eyni səviyyəli və tamada təsiri yaradan aparıcısı kimi təqdim olunur. Bu isə oxucuya televiziya ekranlarından yaxşı tanış olan bəzi şou verilişlərini və onların aparıcılarını xatırladır.

"Samir, Samiri..."nin müəllifi, ümumilikdə, oxucunu düşündürə bilmişdir. Yazıçı cəmiyyətdə mövcud olan bir sıra problemləri təkrarçılığa yol vermədən bədii təsvir predmetinə çevirməyə nail olmuş, demək istədiklərini, fikir və düşüncələrini bədii sözün vasitəsilə oxucuya çatdıra bilmişdir. Ədəbiyyatşünas-alim Tehran Əlişanoğlu povest haqqında fikrini qısaca olaraq belə ifadə etmişdir: "Samir, Samiri..." Qan Turalı yenə təəccübləndirir. Prokuror kimi prokuror ola bilir, aktyor kimi aktyor. Realist kimi realistdir, postmodernist soyuqluqla postmodernist. Həm belletristdir, həm ciddi. Seçim etmək qalır bir... Samir, ya Samiri?" Yazıçının seçimi Samirdir, lakin o, Samirilərin və Samirləri Samiriyə çevirən amillərin mövcudluğunu da inkar etmir. Və bu kontekstdə yazıçı ilə oxucu qənaəti üst-üstə düşür.

Aynur Xəlilova

Ədəbiyyat qazeti.- 2017.- 29 iyul.- S.26.