"Uliss"i
necə oxumalı…
Kiçik bir tədbirdə, kiçik bir dairədə Azərbaycanın
bəzi yazıçıları
arasında sorğu keçirdim. Daha doğrusu, soruşdum ki, "Ceyms Coysun "Uliss" əsərini sona qədər oxuyan varmı?". Biri 10, biri 25, lap sonuncu 32 səhifə oxuduğunu bildirdi. Cavab verən sonuncu yazıçı həyatda
çox səbirli olduğundan düşündüm
ki, səbrin son nöqtəsi 32 səhifə
imiş. İrland yazıçısının
adıçəkilən romanını
necə oxumaq barədə illərlə
adi məsləhətlərdən
tutmuş fundamental əsərlərə
qədər yazılıb.
Çox təəssüf
ki, bəzən əsəri oxumayanlar elə lap başlanğıcdan
qorxudulur: "Yaxşısı
budur ki, bu əsəri oxumağa cəhd göstərməyin, alınmayacaq".
Hardasa haqlıdırlar. Ancaq bu dünyada ölümdən
başqa hər şeyə çarə
var. Sadəcə, əsəri
müəyyən epizodlara
bölüb asan mütaliəyə girişmək
mümkündür. Ancaq bir
məsələdə tam səmimi
görünürlər ki,
"Uliss" romanını
tam mütaliə edib başa çatdırmaq üçün oxucu 8 dil bilməlidir. Bircə o aydındır ki, Coys qədər oxucuların hissi və əsəbi ilə oynayan ikinci yazıçı hələ doğulmayıb.
"Uliss" modernizmin
zirvə nöqtəsi
sayılır. 100 məşhur
əsərdən biridir.
Əslində, süjet xətti
sadə olsa da, əsər özündə külli miqdarda tarixi, fəlsəfi, ədəbi
və mədəni illüziyaları toplayıb.
Kitab yəhudi əsilli Leopold Blumun sadə həyatından bəhs olunur. Söhbət 16 iyun, 1904-cü ildən gedir. "Uliss"in sadiq
oxucuları həmin tarixi "Blum günü"
kimi də qeyd edirlər. Blum iyunun 16-dakı gününü nəşriyyatda,
küçədə və
Dublin kafelərindən birində,
tanışının dəfnetmə
mərasimində, körfəzin
sahilində, doğum evində keçirir.
Doğum evində Stiven Dedalla tanış olur. Dedal orta məktəb
müəllimidir. O, yenicə
tanış olduğu Dedalı gecəyarısı evinə
aparır. Romanın əsas qızışdırıcı
məqamı Blumun xəyanətkar arvadı ilə bağlıdır.
Blum arvadına qarşı hər hansı ölçü götürə bilmir.
Romanda incə xətt həm də "ata-oğul" məsələsidir.
Ata rolunu Blum, oğul rolunu Dedal oynayır. Onlar doğma deyillər. Sadəcə,
Coys "atalar və oğullar" məsələsini qabardıb.
Ceymc Coysu zamanın parodiya ustası kimi də təqdim edə bilərik. Parodiya təkcə
audio səciyyə daşımır.
Məsələ burasındadır ki, Coys romanda
müxtəlif epoxa nasirlərinin yazı üslubunu parodiya üslubunda təkrarlayıb.
Bunu qəsdən edib, yəni oğurluq-filan yoxdur. Bir romanda yüzlərlə
müxtəlif üslublu
romanları toplamağı
qarşısına məqsəd
qoyub və öhdəsindən gəlib.
Coys əvvəlcə əsəri
"Uliss Dublində"
adlandırmaq istəyib.
Dostlarına deyib ki, çoxsaylı hekayələrini
bir romanda toplamaq niyyətindədir.
Sonra fikrindən daşınıb,
hekayələrdən ibarət
kitabını "Dublinlilər"
adlandırıb. "Uliss" əsərinə
isə 1914-ci ildə başlayıb.
Aydın məsələdir ki, hər bir oxucu
"Uliss"i Coysun qurduğu mexanizm əsasında oxumalıdır
ki, nəsə anlasın. Əks halda, çətinlik
yaranacaq. Bu əsəri oxumaq üçün Coysun özü olmaq lazımdır. Ədəbiyyatşünaslar hesab edir ki, yalnız 10-cu cəhddən sonra əsəri anlamaq asanlaşır. 20-ci cəhddə isə Coysun özü göz önünə gəlir. Sonuncu variant 50-ci cəhddədir.
Bax onda əsər yarıyacan anlaşılır.
Bir məsələ çox vacibdir. Romanı oxumağa çalışan
şəxsin intellektual
bazası olmalıdır.
O, tarix, fəlsəfə,
ədəbiyyat və
incəsənət dünyasını
çoxdan ötüb
keçməlidir. Məsələn, Azərbaycanda deyilir ki, Məhəmməd Füzulinin qəzəllərini
anlamaq üçün
"Qurani-Kərim"in bütün
ayə və surələrini bilmək vacibdir. Çünki Füzuli əsərlərini
Qurandan təsirlənərək
yazıb. Ceyms Coysu
da anlamaq üçün beynin doluluğu vacib şərtdir. Nəzərə alsaq ki, "Uliss" həm də beyin gimnastikası
üçün əla
vasitədir, onda tərs oxucuların da sayı artır.
Oxuculara əsas məsləhət
ondan ibarətdir ki, romanı şərhlərlə bərabər
dərc edilən formada alsınlar. Birinci epizodu oxuyandan sonra şərhə nəzər salsalar, romanın oxunuşu asanlaşacaq. Düzdür, hər epizoddan sonra şərhə nəzər salmaq yorucu olsa da,
başqa çıxış
yolu yoxdur, asan variant belədir.
Şərhi oxuyub anlamaq
və yenidən birinci epizoda qayıtmaq. Məhz belə etdikdə
Coysun yazı mexanizmi barədə məlumat alacaq, həm də gizli kodun açarını
tapacaqsız.
Əsəri oxumaq xüsusi yanaşma tələb edir. Yəni, adi qaydada mütaliə kodu sındırmayacaq. Heç
kim inciməsin,
ancaq kitab xüsusi oxucu dairəsi üçün
nəzərdə tutulub.
"Marginal" ifadəsi burada yerinə düşür. "Uliss"
romanını oxumağa
görə oxucuları
2 qismə ayırmaq mümkündür: 1-ci qism
oxucular yalnız cümlələri oxuyur və heç bir şərhə nəzər salmır. Bəzən bitib-tükənməyən 5-10 səhifəlik cümləni
oxumaq onların xoşuna gəlir, bundan zövq alırlar. 2-ci qism oxucular isə
hər cümlənin
alt qatını anlamağa
çalışırlar. Gəlin, həmin oxucuları prinsipial adlandıraq.
Bundan başqa,
"Uliss"i oxumaq üçün İrlandiyanın
tarixini və həmin illərdəki ictimai-siyasi hadisələrini
də bilmək lazımdır. Digər asanlaşdırcı vasitə Coysun əvvəlki əsərlərinin
mütaliəsindən keçir.
İlk hekayəsindən tutmuş
sonuncusuna qədər
mütləq nəzər
salınmalıdır. Fikir etməyin. Müəyyən məsləhətlərə əsasən romanı oxuyub başa çatdırmaq mümkündür.
Əsərin reputasiyasına baxmayaraq,
müəyyən məsləhətlərə
əməl etməklə
anlaşılır ki,
əsər elə də çətin deyilmiş.
Birinci məsləhət: Romanı
oxumazdan əvvəl nə istədiyinizi bilməlisiz. "Uliss" 18 epizoddan ibarətdir. Hər bir
epizod bir-birinə bənzəmir. İstər üslub,
istərsə də cümlə uzunluğuna və mövzu seçiminə görə
fərqlidir. 14-cü epizod
bütün dövlərin
ingilisdilli yazıçılarının
parodiyasıdır: Çoserdən
tutmuş Dikkensə qədər. 18-ci epizod isə 10 000 sözdən ibarət uzun monoloqdur. O da 2 cümləyə yerləşdirilib. Saqqız kimi
uzanan cümləni oxumaq hər bir oxucudan yüksək
səbir tələb edir. Hər bir epizod ayrıca kitab şəklindədir. Elə
"Uliss"in möhtəşəmliyi
də bundadır.
İkinci
məsləhət: Romanı
oxumaq üçün
hər bir sətri izah edən ayrıca kitab alın. Çünki roman kalamburlarla dolub-daşır.
Həm də əsəri mütaliə edərkən
yarımçıq qoymaq,
hansısa işin qulpundan yapışmaq qəti qadağandır.
Yoxsa, həmin səhifəyə
yenidən qayıdarkən
çaşıb qalma
ehtimalı yüz faizdir. Əsas odur ki, məzuniyyət götürüb
evdə oturun, soyuducuda kifayət qədər qida ehtiyatı toplayın, dostlar və qohumlar zəng etməsinlər, harasa dəvətdən imtina da mümkündür.
Ceyms Coys əsəri elə mexanizmlə qələmə alıb ki, oxucu ona
özünü kökləyərək
yanaşsın. Yəni, "mənim əsərim ya oxunmalı, ya oxunmamalıdır".
Üçüncü məsləhət:
Əsəri qarşınıza
qoyanda onun barəsində müxtəlif
ədəbiyyatşünasların fikirlərinə əhəmiyyət
verib üşənməyin.
Elə hesab edin ki,
bu kitab komediya janrında yazılıb, özü də çox sadədir. 700 səhifəlik əsər
Çarli Çaplinin
həyatı barədədir,
yaxud "Robinzon Kruzo" kinofilmidir. Gülmək
üçün əsas
da tapaq. Məsələn, Coys
"Odisseya"nın
qəhrəmanlarını Dublinin yazıq sakinlərinə döndərib.
Təsəvvür edəndə necə
də gülməli çıxır. Beləliklə, romanı intellektual komediya hesab etsəz, işlər yüngülləşəcək.
Dördüncü məsləhət: Siz
əsəri tam başa
düşməyəcəksiz. Elə epizodlar var ki,
Coys onun anlaşılmaması üçün
çox tər töküb. Həmin yerlərdə
üzülməyin. Yenə də
gülməyə başlayın
ki, başa düşmədiz. Həmin hissələrin üstündən
keçin.
Beşinci məsləhət: Epizodların
başlığına diqqətlə
nəzər salın.
Özünüzü kökləyin ki,
söhbət nədən
gedəcək.
Altıncı məsləhət: Coys
əsərdə 2 sxem
cızıb. Siz də
həmin sxemlərdən
yararlanın. Yəqin ki,
açar kod elə sxemlərdədir.
Yeddinci məsləhət: Romanın
mütaliəsini asanlaşdırmaq
üçün kiməsə
oxutdurun. "Uliss" oxunanda deyil, eşidiləndə anlaşılır. Heç olmasa
50 faiz.
Səkkizinci məsləhət: Əsəri
oxuyarkən cədvəl
tutun. Yaxud ay ərzində neçə
səhifə oxuyacağınızı
qeyd edin. Hər gün belə qaydaya əməl olunmalıdır. Əks halda,
bir günlük istirahət sizi həvəsdən salacaq.
Bax belə. İstənilən halda ədəbiyyat adamları hesab edir, ya Coys
psixi xəstə olub, ya da
oxucularla məzələnib.
Azər Qismət
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 17
iyun.- S.26.