"Mən Yer kürəsini
çeçələ
barmağımda gəzdirirəm..."
Memuar
Tanınmış rus
psixiatrları, tibb elmləri doktorları Anatoli Mixayloviç
Sprints və Oleq Fyodoroviç Yerışev müştərək
yazılmış bir neçə elmi araşdırmanın
müəllifləridir. Onların qələmə
aldığı "Dahilərin
yaradıcılığında şəxsiyyət və xəstəlik"
kitabında psixi
pozğunluqlardan və xarakterlərində üzə
çıxan anomaliyalardan əzab çəkmiş
dünyanın bir sıra
görkəmli
yazıçı, şair,
rəssam və bəstəkarları haqqında söhbət
açılır. Bu alimlərin jurnalımızda çap
olunmuş dahi rus yazıçısı Nikolay Qoqol
haqqında apardıqları araşdırma oxucuların
marağına səbəb olmuşdu. Bunu nəzərə
alaraq, həmin kitabda yer almış görkəmli rus
şairi Velimir Xlebnikovun ruhi xəstəliyini sübut edən
yazını da oxucuların diqqətinə çatdırırıq.
Velimir
Xlebnikovun yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslarla
psixiatorların döyüş meydanı kimi görünsə
də, əslində onların arasında bu barədə
heç vaxt coşqun müzakirələr və kəskin
mübahisələr olmayıb.
Ədəbiyyatşünasların Xlebnikov yaradıcılığına aid çoxsaylı elmi tədqiqatlarında - istər sağlığında olsun, istərsə ölümündən sonrakı uzaq, yaxın dönəmlərdə - onun psixi xəstəliyinə heç yerdə işarə edilmir, hərçənd, əsərlərində düşüncə dalğınlığı və ruh düşkünlüyü açıq-aydın görünür. Ruhi xəstə, "dünyanın anlaşılmaz dil sahibi", "Yer kürəsinin sədri", zamanın qanunlarını ələk-vələk edən, məqsədsiz yerə Rusiyanı gəzib-dolaşan, öz əsərlərini döşəkağında yazan bu bədbəxt sənətkarda psixiatrlar saymazcasına heç bir qüsur görməyiblər. Bu istedadlı şairin klassik, çox az şəxslərə şamil edilən dahilər dahisi (V. Mayakovski), poeziyada yeni sıçrayışlarla addımlayan (O.Mandelştam), sənətin axarlarında və şeirin nəhayətsizliyində öz nəhəngliyini göstərən (V.Kamenski), çətin anlaşılsa da, oxucusunu valeh edən (tənqidçi D.Mirski), mifoloji, epik söz ustası (ədəbiyyatşünas V.Smirnov) adlandırılması, əlbəttə, boş yerə deyildi. Bəlkə də onun həyat və yaradıcılığının psixopotoloji tərəfi ona görə nəzərə çarpmır ki, sanki iki dəfə (1916, 1919-cu illərdə) psixi klinikaya yerləşməsi xəstəliyi ilə bağlı olmayıb. Hospitala ilk dəfə düşməsi hərbi çağırışla bağlı olub, ona "yararlıdır" diaqnozu qoyulub. O, bununla bağlı Petroqrad Hərbi Tibb Akademiyasınındakı tanışı, privat-dosent N.İ.Kulbinə müraciət edib. Nəticədə həmin alim Xlebnikovun "əsəb sistemində fövqəladə səbatsızlıq" aşkarlayıb. O, həm də bu nəticəyə gəlib ki, Xlebnikovun ruhi vəziyyəti "həkimlər tərəfindən qətiyyən anormal sayılmayıb" (yəni, ruhi xəstə diaqnozu qoyulmayıb). Şair (öz dediyinə görə) üç həftə Saritsında və Astraxanda "dəlilərin arasında" keçirməli olub.
İkinci dəfə hospitala yerləşdirilməsi (Xarkovdakı "Saburov bağı"nda) sanki yenidən hərbi xidmətdən azad edilməsi üçün, Xarkovu tutmuş Denikinin ağ qvardiyasına çağırışdan yayınmaqdan ötrü olub. Xəstəxanada onu dörd ay saxladılar. Yalnız 18 ildən sonra onun yaradıcılığındakı ruhi patologiya haqqında, çox az adamın diqqətini cəlb etmiş ilk məqaləni V.Y.Anfimov dərc etdirdi.
Ümumiyyətlə, onun ruhi xəstəliyi psixiatrlar tərəfindən müfəssəl şəkildə analiz edilib (V.Y.Anfimov - 1957; A.V.Şuvalov - 1995; V.Domil - 2007). Amma bu müəlliflər ədəbiyyatçılara və ədəbiyyatşünaslara toxunmur və onları müzakirə etmirlər (sanki bir vaxtlar rusların və monqolların birbaşa Uqre çayının sahilində "dayanıb" üz-üzə baxdıqları, amma bir-birlərinə toxunmadıqları kimi). Yeri gəlmişkən, yuxarıda adları çəkilən psixiatrların Xlebnikovun xəstəliyinə qoyduqları diaqnoz müxtəlifdi: Anfimova görə şəxsiyyətin ruhi pozğunluğu, Domilə görə onun qeyri-sağlam ruhla əhatə olunması və nəhayət, Şuvalova görə şizofreniya prosesi.
Biz bu mütəxəssislərin dediklərinə nəsə əlavə etməyəcəyik, çünki məqsədimiz ayrıdır:
- psixoloqların diqqətinin Xlebnikova yönəlməsi üçün tam olmasa da, kifayət qədər sübutlar göstərməli, yaradıcılığı isə psixopatoloji təhlil predmeti olmalıdır;
- müzakirə edək: o hansı zamandı ki, tələbələri də özü kimi olan ruhi xəstə tənqid edilmir, əksinə, təqdirlə qarşılanır.
Amma əvvəlcə şairin istedadını dəyərləndirək və iki çox gözəl sənət nümunəsinə müraciət edək:
...Gərəyim olan çoxmu? -
Çörəyin kömbəsi,
Bir damcı süd,
Bir də bu göy üzü,
Bir də buludlar!
"Daş
qadın" şeirindən (1919)
İllər,
insanlar, xalqlar,
Qaçırlar
həmişəlik
Təbiətin
dəyişkən aynasında
Axar sular
kimi...
"İllər, insanlar, xalqlar" şeirindən
(1916)
Bu
şeirlər heç də şairin sağlığında
və sonrakı dönəmlərdə ittiham edildiyi qrafomanlığa aid
deyil.
İndi isə psixopatologiya haqda danışaq. Xlebnikov
ağır irsi çatışmazlığı olan bir ailənin
övladıdır (belə ailələrə elmi dildə
nüvə ailəsi deyirlər; yəni qan qohumluğu olan
insanların izdivacından törəyən ailə. Qarşin də, Hemenquey də bu qəbildən olub və
biz onlar haqda da yazmışıq). Xlebnikovun
dayısında və qardaşlarından birində psixi
pozğunluq müşahidə olunmuşdu. Psixiatr V.Y.Anfimovun bildirdiyinə görə,
şairin qardaşı "artilleriyanı öyrənir və
elmi fəaliyyətə hazırlaşırmış, amma
ruhi xəstəlikdən cavan yaşında ölüb". Xlebnikovun qohumları
arasında xasiyyətlərində psixi əlamətlər
qabarıq olan qəribə və qeyri-adi insanlar olub (V.Domil -
2007). Bununla belə, ağır irsi
çatışmazlıq insanın ruhi xəstəliyini təyin
etməyə kifayət etmir.
Birincisi, şairin neologizmi - onun
yaradıcılığının erkən dövrünə
aid edilən yeni tapıntıları, "öz" ifadə
tərzi psixiatrı sayıq olmağa məcbur edir.
Neologizmlər - inkişaf etmiş şizofreniya prosesinin
və ya oxşar nasazlığın simptomudur. Ədəbiyyatşünaslar
onun şeirlərindən nümunə gətirəndə,
"bənzərsiz söz yaradacılığı",
"səslərin pak duyğusallığı", "səsin dili ilə plastik mənzərələrin
görüntülü şəkildə ötürülməsi"
ifadələrini işlədirlər. Olsun.
Amma çox keçmir ki, (1910-cu ildə) Xlebnikov "insanları bir
araya gətirə bilən mücərrəd bir dünya
dili" (bu, mövcud dillərin sintezi olan esperanto deyil
heç də! ) yaratmaqla məşğul olmağa
girişir. Yəni doğrudanmı bu
axtarış patologiya deyildi?
"Mücərrəd dil"
axtarışlarının nəticələrindən
nümunələr gətirməzdən öncə, ilkin
neologizmə qayıdaq. Bizə etiraz edə bilərlər ki, əgər bunu xəstəlik
mərhələsində baş verən proses
sayırsınızsa, bəs Xlebnikovun yeniyetməliyi, gəncliyi
(1908-ci ilə qədər) necə olub? Patologiyası
olubmu? Axı şizofreniya əlamətləri
olan pozuntular boş yerə yaranmır.
Xlebnikovun yeniyetməlik çağlarının
xarakterik xüsusiyyətləri barədə dəlillər
A.V.Şuvalov (1995) və V.Domil (2007) tərəfindən irəli
sürülüb. Kazan Universitetində yaşıdları
onu bu dünyanın adamı kimi qəbul etmirdilər.
Onu qəribə adam, xoşbəxt,
qeyri-adi tərzdə özünə qapanmış, son dərəcə
bacarıqsız birisi kimi hamıdan fərqli saymaları
sağlamlığına təsir etmişdi. O, dəfələrlə
həkimə müraciət etmişdi - ona vegetonevroz və
nevrasteniya diaqnozları qoyulmuşdu. O, dağınıq bir
ovqatdaydı, imtahanlarından heç birini verə bilmirdi. Bütün bunlar isə şizofreniyanın ilkin mərhələsini
xarakterizə edən tipik hallar idi. Bundan başqa, o,
bir-birinə uyğun gəlməyən müxtəlif sahələrə
maraq göstərirdi (riyaziyyat, rus ədəbiyyatı, Şərq
xalqlarının dilləri, rus və dünya tarixi,
zoologiyanın quşlardan bəhs edən hissəsi - ornitologiya). Sonralar o, Peterburqda oxuduğu fakültəni tez-tez dəyişib
başqasına keçirdi, axırda da universitetdən xaric
edildi. Daha sonralar isə Rusiya
hüdudlarında dolaşmağa başladı. Ç.Lomborzo belə bir sərgərdanlığı
ruhi xəstə olan dahilər üçün səciyyəvi
hesab edirdi (1998).
Bəs
"mücərrəd dünya dili" axtarışı
hansı nəticələri verdi?
Xlebnikovun "Bizim söz" məqaləsindən bir
neçə fikrini misal gətiririk:
"Əlifbanın hər hərfi bir məna
daşıyır. Mücərrəd dil öncə iki şərti
özündə birləşdirir. İlk
samit bütün sözü idarə edir, yerdə qalanına
göstəriş verir. Məsələn,
L hərfi kəsişən yollarda hərəkət xətti
üzrə uzadılmış cismin iki ölçülü
keçididir".
"Əgər
bütün sözləri "Ç" hərfiylə
yaratsaq, bu zaman qalan səslərin hamısı bir-birini məhv
edəcək, həmin sözlərin mənası isə təkcə
"Ç"-dan ibarət olacaq. "Ç"
ilə başlayan sözləri müqayisə etdikdə
görəcəyik ki, bir cism başqasının daxilində
yerləşir... "Ç" qabıqdı..."
Bunları şizofreniya prosesindən kənar olan kimsə
anlaya bilərmi? Psixiatriyada isə düşüncənin
buna bənzər pozuqluğu daim nəsihət vermək istəyi
- çürükçülük, yəni heç bir nəticəsi
olmayan mühakimə adlanır. Bu hal isə
ruhi nasazlıqları olan insanlar üçün xarakterikdir.
Yeri gəlmişkən, şair özünün vahid
dünya dili axtarışlarında - təbii ki, sərsəm
ideyasında - tam ciddi idi. İnqilabdan öncə nazir
Narışkinə "Lüğətin genişləndirilməsi
barədə"
tələbnamə xarakterli məktub da göndərmişdi.
Xlebnikov
ancaq xəstələrin anlaya biləcəyi müraciətlə
nəticəni və ya ibarələri birləşdirəndə ruhi pozğunluğu səciyyələndirən
paralogizm düşüncəsinə açıq-aydın
qapılırdı. Nümunə üçün
"Heyvanxana" (1909, 1911) şeirindən bir neçə
misraya baxaq:
Süvaridən
omayan donqası iri dəvənin
bütpərəstliyin müəmmasını bildiyi
və
Çinin nazını gizlətdiyi yerdə,
çiçəkləmiş geniş daşın qorxusu
ancaq
maral olduğu yerdə
insanların geyimləri qırışdığı yerdə
insanlar
qaş-qabaqlı, dalğın getdiyi yerdə...
Yaxud
başqa bir misal (yazılma tarixi məlum deyil):
...Gecənin
səltənəti - Çingizxan!
...Gecənin
şəfəqləri - Zərdüşt.
Mavi səma
isə - Motsart...
1919-cu ildə V.Y.Anfimov şairlə söhbət
zamanı "assosiativ eksperiment" keçirmişdi, bu zaman
sınağa çəkilənə təklif olunmuşdu ki,
təklif edilənlərin izahını fikirləşmədən,
dərhal ağlına gələn sözlərlə bildirsin. Xlebnikovun düşüncəsinin
özünəməxsusluğunu göstərən həmin
eksperimentin nəticələrindən bəzilərini misal
çəkirik:
Tufan -
sürətlə uçan qırmızı zolaqlı fincan.
Moskva -
nişangah, kütlənin edam yeri.
Mərmi - idrakın vahid mərmisi.
Qasırğa - qaçır, qov.
Ancaq onun bu cür qəribə assosiasiyalı
cavablarıyla yanaşı, canlı təxəyyüldən
xəbər verən "adekvat" cavabları da olunmuşdu
("Arxa- yaralılarla dolu vaqon"). Bu patoloji və normal dəyişmələr
fenomeni üzərinə biz sonra qayıdacağıq.
Budur, Xlebnikovun özü öz assosiasiyalarını necə
deşifrə edir. O, yaşıl ağaca
"vao-veya", tünd
gövdəyə "nijeotı", göy üzünə
"mam-emi", buludlara "mam və emo" deyir...
Ədəbiyyatşünaslar
belə bir təzahürü fonetik-semantik kontaminasiya kimi izah edirlər. Psixatriayaya
məhəl qoyulmaması heyrət doğurur!
Yuxarıda adı çəkilən məktubda Xlebnikov
Narışkinə "Rəqəmlərin mahiyyəti və
gələcəyi öncədən görmək
üsulları haqda oçerk" təklif edirdi. Şairin bu
mühüm ideyası üzərində dayanaq. Unutmaq
olmaz ki, o, öz hesablamalarının köməyi ilə
öncədən Oktyabr inqilabının baş verəcəyi
ili demişdi.
Sanki bu fakt onun üzərindən psixi pozğunluq
yarlığını götürür.
1915-ci ildə şair 317 rəqəmini insanların,
xalqların taleyində mühüm rol
oynadığını bəyan etmişdi. O, hesab edirdi ki, zəmanənin
ideal dövlətlərini 317 sədr idarə etməlidir.
V.Y.Anfimov onun 317 rəqəminə həsr etdiyi şeiri
nümunə çəkir (onun tapşırığı ilə
yazılmış "Ay işığı"
poemasından).
... və budur mənim
düşüncəmdən doğursan sən
müqəddəs 317 rəqəmi,
ona
inanmayan
buludların arasından doğursan.
"Lya"
simi saniyədə
435 dəfə
titrəyir, ürəyin döyüntüsü isə
dəqiqədə 70 dəfə - 317 dəfə çox...
Petrarka
sevgilisinin şərəfinə
317 sonet yazmışdı.
1914-cü
il Almaniya qanununa görə
donanmada
317 gəmi olmalıdı.
Mədinəyə
Milad yürüşü
(Susima) 1588-ci ildə
olmuşdu -
Sidoniyaya
dəniz yürüşündən 317 il əvvəl idi -
Yəni
ingilislər 1588-də,
Yaponlar 1905-ci ildə
etmişdilər hücumu.
Alman
imperiyasının özülü
1841-ci ildə qoyulmuşdu -
Miladdan 31
il öncə özülü qoyulmuş
Roma imperiyasından 6
x 317 il sonra.
Puşkinin
evliliyi
nişanından 317 gün sonra baş tutmuşdu...
Bu,
artıq neologizm təzahürlü ilk şeirlərin meydana gəlməsindən
7 il sonra - 1915-ci il idi.
Həqiqətən də müəllifin
düşüncələrinin dağınıq və məntiqi
əlaqələrdən məhrum olduğu
görünmürmü yəni? Amma düşüncənin
rabitəsizliyi şizofreniya prosesinin çox sonrakı
simptomlarıdı, bu, dərin qüsurların
formalaşması mərhələsidi, daha çox məntiqi
səhvlərdən doğan nəticələrin nümunəsidi.
1915-ci ildə Xlebnikov "Yer kürəsinin sədri"
elan edilir. Bu zarafatyana bəyanatı yaymaqla Sergey Yesenin və
Anatoliy Marienqof məşğul olmuşdu. Əslində, bu, ağır xəstə olan, bədbəxt
bir insanı ələ salmaqdan başqa bir şey deyildi və
o, bu bəyanatı tam ciddi qəbul edirdi. 1917-ci
ilin 23 oktyabr tarixində o, Müvəqqəti hökumətə
məktub yazaraq onu devrilmiş hesab etdiyini bildirmişdi (real
çevrilişdən iki gün öncə). Məktubu
"Yer kürəsi sədri"nin adından
yazmışdı. Xlebnikova sonrakı dönəmlərdə
aid olan ifadələrdən də ("bəyannamələrin"
nəticəsi kimi) nümunələr verilir: "Yer kürəsi sədrinin
bayrağı hər yerdə mənimlədi..." və ya
"Mən Yer kürəsini sağ əlimin çeçələ
barmağında gəzdirirəm" (V.Domil - 2007). Bunlar
olduqca mənasız və açıq-aydın sərsəm böyüklük
ideyalarıdı. Doğrudur, bunlar Xlebnikovun
davranışlarında onun autizmi üzündən öz əksini
az tapırdı, bu barədə isə biz
bir qədər sonra söhbət açacağıq.
Şair ömrünün son ilinə qədər (1922)
zaman qanunlarını hesablamaqla məşğul oldu və
esseyə bənzər "Tale lövhələri"
adlı nəsə çap etdirdi.
İndi
isə Xlebnikovun çılğınlığı haqda: o,
özünəməxsusdur və şeirləri tamamilə bu
hissə bürünmüşdür. Həyatdakı
durumuyla bağlı isə psixiatrik qeydlərə nəzər
salaq (A.V.Şuvalov - 1995; V.Domil - 2007).
Bir dəfə Xlebnikov dostu Dmitri Petrovskini
çölün düzündə ölümlə
baş-başa qoyaraq onu tərk edir. Sonralar Petrovski yazırdı:
"Çöl, şoranlıq... Hətta
içməyə su da yox idi. Mən xəstələndim.
Hərarətim yüksəldi. Bu, malyariya idimi, yoxsa məni hansısa bir həşərat
dişləmişdi - bilmirəm. Boğazım
şişmişdi, otluqda uzandım və huşumu itirdim...
Özümə gələndə gecə sona yetirdi. Təmiz hava
vardı. Ötən səhəri və üzərimə
əyilmiş Xlebnikovun surətini dumanlı
xatırlayırdım... Bu cür yalqızlığa
öyrəşmədiyimə görə canımı bir
qorxu bürüdü. Güclə
toparlandım, gərginlik içində iradəmə söykənib
ayağa qalxdım və xeyli yol keçdikdən sonra gəmiylə
Həştərxana gəldim.
Mən ona baş çəkəndə Xlebnikov oturub
yazırdı.
- Bəs
siz ölməmisiz? - O, sevincək halda və təəccüblə
soruşdu. Və əlavə etdi: - Məncə, rəhm gərəksiz
bir şeydi. Mən kəşf etmişəm ki,
çöl ölü duasını insanlardan daha
yaxşı oxuyur".
Bənzər qeydlər Valentin Katayevin "Mənim almaz
çələngim" adlı essesində də yer alıb. Amma izahı
verilmir. Qeyd edək ki, həyəcan
keçirmək qabiliyyətinin olmaması şizofreniya xəstələri
üçün səciyyəvi haldır. Bu, qədərindən asılı olmayaraq olduğu
mühitə, çevrəsindəkilərə
etinasızlıqdı, həm də özünəqapılmadır
- yəni, autizm. Bu isə Xlebnikovun öz xarici
görünüşünə, geyiminə, hətta
yazdığı şeirlərin taleyinə biganəliyində autizm özünü göstərirdi.
V.V.Mayakovski onun patoloji pintiliyi, intim yerində deşik olan
paltarı, insanın yaşamağı üçün
yaramayan mənzili haqda yazırdı: "Onun otağı
xırda xətlə yazılmış, müxtəlif
ölçülü vərəqlərlə doluydu. Xlebnikov balışüzünü də həmin
kağızlarla doldurmuşdu və elə ona da baş qoyub
yatırdı. Tez-tez yaşayış
yerini dəyişdiyinə görə içi əlyazmalarıyla
dolu yastığını itirirdi. Yazdıqlarını
çap etdirmək ona müyəssər olmurdu. Çap işini onun əvəzinə
dostları edirdi. Burlyuk və Kamenski
şeir parçaları olan kağızları bir-birinə
yapışdıranda çox vaxt mətnin əvvəlinin
harda, sonunun harda olduğunu bilmirdilər. Bu
tipli montajların Xlebnikovun şeirlərini necə əks
etdirdiyini söyləmək çətindi. Şairin özü isə bu məsələyə
kifayət qədər sakit yanaşırdı. Görünür, onun üçün heç də
son nəticə deyil, yazı prosesinin özü önəm
daşıyırdı".
Korney
Çukovski isə şairi belə xarakterizə edirdi:
"Xlebnikovun hay-küylü kampaniyalarda bir kəlmə belə
danışmadan saatlara oturmaq kimi güclü
bacarığı vardı. Sifəti ölü
üzü kimi solğun olardı, sanki tükü də tərpənməzdi,
deyərdin ki, dərin xəyallar içindədi. Elə bil, unutduğu nəyisə xatırlamaqdan
ötrü ümidsizcəsinə əzab çəkirdi.
Ətrafdakılardan o dərəcədə təcrid
olurdu ki, onu bu məqamda dindirməyə kimsə ürək
etmirdi".
Xlebnikovun
güzərana uyğunlaşmaq bacarığının olmamasını 1918-ci
ildə baş vermiş adi bir epizoddan da görmək olar:
dostları onun ilk seçilmiş əsərlərini
hazırlamışdılar və yalnız şairin
özünün yazacağı giriş sözü
qalmışdı, bu zaman o, heç kimə xəbərdarlıq
etmədən çıxıb Xarkova getmişdi. Gözlənilməz yerdəyişmələr etmək,
gəzib-dolaşmaq ona xas idi. Dəfələrlə
piyada, ac və yarıçılpaq şəkildə Xəzər
sahili boyunca səfər etmişdi. Bir dəfə də Jeleznovodskdan
Pyatiqorska piyada getmişdi (1918). Onun yalqızlıq istəyi,
buna ehtiyac duyduğu üz-gözündə davranışında aydın şəkildə ifadə
olunmuşdu.
V.Y.Anfimov Xlebnikovun tibbi bioqrafiyasında "onun
mövcudluğunda seksual həyatın rolunun cüzi
olduğu"nu aşkar etmişdi. Bu, həmçinin
şizofreniya xəstələri çevrələrində
xarakterik haldır.
Ruhi xəstəlik
güclənirdi: bu, sabit durum deyildi, şəxsiyyətin
aşınmasında da belə olur (V.Y.Anfimovun fikirlərinin əksi
olaraq); psixi pozğunluq dərinləşirdi. Neologizmə
qapılmaq, "yeni sözlərlə", "dünya
dilini birləşdirmək" kimi kifayət qədər mənasız
fikrə söykənmək, psixatriyada
"islahatçılığın gülünc
ideyaları" adlanır. Daha sonra, "sehrli" 317 rəqəmi
ilə "vaxtın qanunlarının hesablanması" mənasız
və sərsəm bir ideyadı və autizmin artmasına təkan verir. Bu zaman yalnız şeir
yaradıcılığına cəhdlər qalır. Onun həyatının son ilində (1922)
yaradıcılığının zəiflədiyini iddia edən
bəzi müəlliflərin dedikləri sübuta yetməyib.
Xlebnikovun gəncliyində və 1920-ci ildəki
müasirlərinin kənardan müşahidələrindən
doğan təəssüratları müqayisə edək
(A.V.Şuvalovun məqaləsindən).
Gəncliyində: "Demək olar ki, yoldaşları
yox idi. Bir küncdə əyləşir, bütün gecəni
bir kəlmə də danışmır, əllərini
ovuşdura-ovuşdura gülümsəyirdi..." 1920-ci ildə:
"Əyninə nə geyindirirdilərsə, xaotik bir
görkəm alırdı. Çəkmələrinin
qaytanları beşincidən onuncu deşiyə gedib
çıxır, dolaqları topuğunun üstə
sürüşüb düşürdü. O, qeyri-təbii
görünüşündən qətiyyən
utanmırdı. Elə bil hissiyatı yox idi, üzündən
laqeydlik yağırdı... "
1922-ci
ilin yayında şair Novqoroda piyada yollandı (40
verst), yol boyu yalxı torpağın üstündə
yatırdı. Öskürəyi artdı, sonra
"ayaqları tutuldu", bədəni şişib yara tökdü. İyunun 28-də, 37 yaşında
dünyasını dəyişdi, ölüm öncəsi
ağır hallüsinasiya yaşadı. Dostu,
rəssam Mitruç onun qəbri üstündə xaç
inşaa etdi və üstünə "Yer üzünün sədri"
yazdı. Müasirlərindən, o cümlədən
qələm əhli olan kollegiyalarından yuxarıda deyilənləri
təsdiqləyən, onun psixikasıyla bağlı bir
çox təsvirləri misal gətirmək olar. Amma deyilənlər kifayət edir ki, şairin
yaradıcılığı, ümumiyyətlə,
bütün ömrü psixopatoloji analizlərin predimetinə
çevrilsin, daha doğrusu, bu çözüm,
araşdırma olmasa, onunla bağlı heç nəyi dərk
etmək mümkün deyil.
Biz uzun müddət diaqnostika üzərində israr etməyəcəyik:
Xlebnikovun təfəkküründə, sosial aktivliyində və
emosiyalarında tədricən artan qüsur -
şizofreniya prosesi müşahidə olunurdu.
Onun poemaları, şeirləri, nəsri bir ruhi xəstənin
yaradıcılığından xəbər verir. Amma bu ruhi xəstə
dahidi....
Bu gün
mən yenidən gedəcəm
Oraya - həyata,
ticarətə, bazara...
Və
mahnıların qoşununu aparacam
bazarın ləpədöyəniylə təkbətək
döyüşə!
1914, bu şeir Mayakovskini xüsusilə
heyran etmişdi
Ey,
başları küləkli
cavan
tacirlər!
Əynimdə Puqaçov
kürkü
Gəzirəm
Moskvada!
Biz
gerçəyimizi
Ona
görə ucalara qaldırmamışıq ki,
Köhlən
ata minib
kimlərisə ələ salıb gəzək!
Düşmənin
ucuz qanı
ona
görə axıdılmayıb ki,
alverçilərin əlləri
mirvari dənləsin
içindən...
"Soyğunçuluq etməmək"
– 1922
Nağıllara
qabaqcadan inanıram,
Nağıl olan unudulur.
Növbə
mənə yetəndə
Ətim
toza dönəndə,
Kütlələr
aparanda
Bayraqları
bir ucdan
Oyanacam
bax o zaman,
Darıxacam
tozlu kəllə sümüyümlə...
"İran nəğməsi" -
1921
Mən
bütün cənabları gətirərdim,
tanıdardım dəri soyulan yeri.
Sonra
boğazlarına
Bir-bir bağlayardım kəndiri.
Sonra mələfələrimi
yaxaladıqca
yaxalayıb günə sərərdim.
Sonra cənabları
Yuduqca
yuyub
təhvil
verərdim...
"Camaşırçı
qız",
"Bu gün" poemasından - 1921
Nəyə görə Xlebnikovun xəstəliyi ilə
bağlılığı olmayan dahi şeirləri və xəstəliyinin
diktə etdiyi son dərəcə bədii, həm də
yüksək patoloji yaşantıdan doğan nəzmləri
bir-birinin ardınca sıralanır? Nəyə görə autizm
şairi ölkədə baş verənlərlə canlı
ünsiyyətə meyilləndirir (Yeni iqtisadi siyasət, Volqaboyunda
aclıq və sair)? Nəyə görə
şeirləri emosiayalarla dolu olduğu halda, özünün
insanlarla ünsiyyət qabiliyyəti yoxdu?
Bunların mahiyyətini şizofreniyanın xüsusiyyətlərini
biləndə dərk etmək olur. Şizofreniya zamanı psixikanın
iflası geniş miqyaslı olmur - bu, hələ nə təmiz
inkar və nə də tam sıradan çıxma deyil
(qocalıq psixozlarında və ya sətəlcəmdən
beyində iltihab prosesləri baş verəndə, ya da ki,
ağır beyin zədələnmələrindəki kimi).
Ruhi pozuntu baş verəndə, sanki birləşməsi
mümkün olmayan yaşantılar, - heç bir əlaqəsi
olmayan düşüncələr, həlli çətin olan
məsələlər və onlara nüfuzetmələr bir
araya gəlir. Biz xəstələri psixotrop vasitələrin
tətbiqinə - "aminazin erası"na
qədər müşahidə etmişik: dəhliz boyunca yeriyən
səliqəsiz, dağınıq görkəmli, susqun pasientlər
mürəkkəb şahmat məsələləri həll
edirdilər... Və emosional sferanın
pozuntuları çoxmənalıdır, bu, qlobal laqeydlik
deyil. Bizə öz doğmalarıyla və
tibbi personalla ünsiyyətə laqeyd olan pasiyentlər rast gəlirdi,
amma belələri hansısa bir məktəbli
yoldaşının ölüm xəbərini eşidincə
göz yaşları axıdırdılar.
Adlı-sanlı psixiatrlardan biri olan E.Kreçmerin (1995)
müşahidələrindən misal çəkək: "Xəstələr
(şizofreniya xəstələri) təkcə hədsiz həssaslıqları
və ya soyuqluqlarıyla deyil, eyni zamanda həm də hər
iki hissə malik olmalarıyla fərqlənirlər". Bu deyilənlər
Xlebnikovun da davranışlarında müşahidə edilir.
Bəs onda yaradıcılıqla xəstəliyin əlaqəsi
necədi? Ruhi pozğuntu prosesi onun
yaradıcılığına, həm də bütün həyatına
nüfuz etmişdir. Amma Batyuşkovda və
ya Qoqolda olduğu kimi, yaradıcılığını məhv
etmir, Tassodakı kimi zədələmir, epilepsiya xəstələri
və ya şəxsiyyəti deqradasiyaya uğrayanlar
sayağı əsərlərinə əlavə ştrixlərlə
"bəzək-düzək" vurmur. Bu
cür "xəstəliklə yaradıcılığa
nüfuzetmə" Xarmsda və Nervalda da müşahidə
edilib.
Bu
hansı dövr idi ki, ruhi xəstənin ifadələri və
ideyaları təntənəylə qəbul edilir, özü
"fövqəldahi" sayılır, yaratdığı
"məktəbdə" isə başqa bir ruhi xəstə
"oxuyur" (D.Xarms)? Bizcə, bu, cəmiyyətin
maksimum "bulanıq" dövrüydü.
A.V.Lunaçarskinin sərrast ifadələrlə zəngin
qeydlərini misal gətiririk: "Dayanıqlı dəb və
məişət epoxası psixopat ifadəçilərə
ehtiyac duymur. Əgər belə bir vaxtda xəstə
ağzını açarsa, hətta onu... klinikaya göndərərlər.
Mədəniyyət və məişət
münasibətlərində qərarsız olan dövrlərdə…
tarix zərbəni məhz qeyri-normal, patoloji şəxsiyyətlərə
vurur". Belə dövrlərin
sırasında inqilabdan sonrakı Rusiya da yer alır, əlbəttə,
həm də təkcə o yox. Hüqonun "Doxsan
üçüncü il" romanında Yakob Konventi barədə oxumaq
faydalıdır. Patalogiyanın əsl təntənəsidir! Yeri gəlmişkən, yakobçular ruhi xəstə
(şizofreniya xəstəsi) Russonun ideyalarından
ilhamlanırmışlar. Eləcə də
Almaniya, intizamlı və mədəni ölkə Hitlerin
ideyalarıyla çalxalanıb-bulanmışdı, yeri gəlmişkən
o da dəfələrlə psixi tədqiqatlar predmetinə
çevrilmişdi (məsələn, A.Liçko tərəfindən).
Nürinberq məhkəmə prosesində
fürerin bəzi silahdaşları, o cümlədən,
yaxın köməkçisi Hess də psixiatriya
ekspertizasına cəlb edilmişdilər.
Düşünmürük ki, Xlebnikovun əsərləri
sabit dönəmlərdə unudula bilərdi. Amma daha
çox, ədəbiyyat aləmində dəfələrlə
olduğu kimi, ölümündən xeyli sonra məşhurlaşardı.
Tərcümə
etdi:
Zahid Sarıtorpaq
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 24
yiun.- S.12-13.