Taleyimdə müstəsna rol oynayan

iki şəxsiyyətdən biri

RƏSUL RZANIN DOĞUM GÜNÜNƏ

Dillər İnstitutunun İngilis-Azərbaycan dilləri fakültəsində oxuyurdum.

Rus və ingilis dillərini yaxşı bilən tələbələri seçib bir il sonra xaricdə tərcüməçi işləməyə göndərəcəkdilər. Biz üç tələbə dost İndoneziyanı seçmişdik. Bir gün M.F.Axundov adına Milli Kitabxanamızda oturub İndoneziyanın tarixi, mədəniyyəti və adət-ənənələrinə dair materiallarla tanış olurdum. Kitabxanada hamı Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə və Qasım Qasımzadənin İraqa səfərindən və Rəsul Rzanın “Azərbaycan jurnalı”nda çıxan “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” məqaləsindən danışırdı. Məqaləni oxudum və ilk dəfə İraqda dili dilimizdən olan “türkman” adlandırılan azərbaycanlıların yaşadığını, xoyratlarının bayatılarımızdan fərqlənmədiyini öyrəndim. Füzuli möhnətini duydum. Nazirliyə qaçaraq israrla xahiş etdim ki, məni İraq Respublikasına göndərsinlər. Bəxt üzümə güldü, məni İraqa göndərdilər.

Əgər Rəsul Rzanın “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” məqaləsini oxumasaydım, tələbə dostlarım Qəzənfər Məmmədov və mərhum Zöhrab Əliyev kimi İndoneziyaya gedəcəkdim. Altı aydan sonra orada çevriliş baş verəndə onlar kimi kor-peşman vətənə qayıdacaqdım. Mən isə vətənə altı ildən sonra kərküklülərin zəngin ləhcə və folklor xəzinəsilə döndüm.

Şairi ilk dəfə gördüyümü xoş məramla xatırlayıram. Elmə, biliyə, ədəbiyyata böyük maraq göstərilən XX əsrin ikinci yarısının 60-cı ili idi. İnstitutumuzda görkəmli ədibimiz Süleyman Rəhimovun 60 illik yubileyi təntənə ilə keçirilirdi. Tələbələr adından çıxış etmək mənə həvalə olunmuşdu. “Saçlı” romanının ilk çap tarixi üstündə Nəbi Xəzri ilə mübahisəm düşdü. Mən romanın ilk çapının 1944-cü ildə, Nəbi Xəzri isə 1948-ci ildə işıq üzü gördüyünü deyirdi. İndiki kimi yadımdadır, Süleyman müəllim dedi ki, “Nəbi, sənin Moskvada, Leninqradda başın oxumağa qarışmışdı. O balam düz deyir”. Qalib kimi qürrələndim. Rəsul Rza “Bu oğlandan nəsə çıxacaq” deyəndə zalda xeyriməmi, ziyanımamı olduğunu anlamadığım gülüş səsləri ucaldı. Qismətə bax ki, taleyimdə müstəsna rol oynayan, XX əsr poeziyamızın zirvələrindən biri Rəsul Rzanın bəlkə də şair fəhmi ilə dediyi “Bu oğlandan nəsə çıxacaq” sözlərindən cəmisi səkkiz il sonra - 1968-ci ildə həyatımda 2-ci əlamətdar hadisə baş verdi. O da Rəsul Rza ilə bağlı idi. Xalq şairi ilə birgə hazırladığımız, Azərbaycanda və İraqda hadisəyə çevrilən “Kərkük bayatıları” kitabını “Azərnəşr” şairin ön sözü ilə və böyük tirajla çap etdi.

Dünya şöhrətli şairin ədəbiyyat aləmində heç bir xidməti olmayan, tanınmayan bir gəncin adının kitabda öz adı ilə qoşa getməsinə razılıq verməsi, böyük şair ürəyinin sayəsində gənclərə göstərilən qayğının, inamın, onları ruhlandırmaq arzusunun nəticəsi imiş.

Buna görə şairə ömrüm boyu borclu olduğumu bir an belə unutmuram.

Görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayevin Rəsul Rza haqqında müdrik kəlamını yaşa dolduqca daha yaxşı başa düşmək olur: “Gənclərlə qaynayıb-qarışan, onların poetik nailiyyətlərini öz nailiyyəti hesab edən sənətkarlar heç vaxt qocalmırlar. Bunun üçün böyük şair ürəyi lazımdır. Rəsul Rza belə bir insan idi”.

Rəsul Rza ilə məni yaxınlaşdıran “əfsanə və bayatıda, əsatir və dastanda əbədiləşən, canlı yaddaşa çevrilən, heç kəsin soyunu, əslini, zatını unutmağa qoymayan, onu parçalanmaqdan xilas edən, şüurda, düşüncədə, mənəviyyatda xalqın bütövlüyünü təmin edən folklor” olmuşdur.

Maraqlıdır ki, Kərkük xoyratları şairə o qədər güclü təsir etmişdi ki, Azərbaycanda “Sərbəst şeir məktəbi”nin banisi Rəsul Rza ömrünün sonuna qədər onların cazibəsindən çıxa bilməmiş, 1961-1964-cü illərdə “Aşıq Yanıqlı bayatıları”nı, ölümünə bir il qalmış, 1980-ci ildə “Yaralı Kərkükün bugünlü xoyrat və maniləri” silsiləsini yazmışdır. Yaradıcılığının daha da parladığı, məşhur “Rənglər” silsiləsini yazdığı bir dövrdə, şairin bayatı formasına müraciəti bir daha təsdiq edir ki, ənənə Rəsul Rza kimi sənətkarlar üçün təməldir. Büdrəməmək, yıxılmamaq üçün söykənəcəkdir, arxadır.

Bunu nəzərə alaraq 2007-ci ildə şairin xoyrat və manilərini, eləcə də kərküklü qıza həsr etdiyi “Ağlama, gözəl, ağlama” şeirindən götürdüyümüz “Ağlayan çox, gülən hanı?” adı altında şeirlərini mərhum Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə geniş ön sözlə Kərkükdə çap etdirdik. Kitab türkman ellərində əl-əl gəzdi.

Şairin “Ağlama, gözəl, ağlama!” İraq Türkman ellərinin başına gələn bəladan, faciədən söz açır. Şeiri ixtisarla oxuculara təqdim edirik:

Hicran dərdi yaman olur,

Yollar çiskin, duman olur.

Hər dərdə bir güman olur;

Ağlama, gözəl, ağlama!

Kərkük üstü duman oldu,

Abad evlər viran oldu.

Aydın hava boran oldu,

Ağlama, gözəl, ağlama!

Göy üzündə şimşək çaxdı,

Ərbildən od-alov qalxdı.

Kimlər yazdı belə baxtı -

Ağlama, gözəl, ağlama!

Yandı Dədə Gur-gur, Mosul.

Oda girdi bütün sağ-sol.

Qurban getdi neçə oğul,

Ağlama, gözəl, ağlama!

Ağlayan çox, gülən hanı?

Göz yaşını silən hanı?

Matəm tutub bu dünyanı

Ağlama, gözəl, ağlama!

Rəsul Rzanın şair fəhmi ilə yazdığı xoyratlar və manilər sanki İraqın bu günündən bəhs edir:

Kərkükün baş qalası,

Divarı daş qalası.

Ölü ana yanında,

Tökür qan-yaş balası.

lll

Bağdaddan karvan gəlir,

Dərdli, pərişan gəlir.

Kimlər qurban kəsilib

Sularım al-qan gəlir.

lll

Bağdad qızıl, gümüşdü,

Bağdada yanğın düşdü.

Belə qara günləri

Bağdad haçan görmüşdü.

lll

Atlarım,

İlxı-ilxı atlarım.

Bir çətin günə düşdüm,

Ağladı xoyratlarım.

lll

Kərkük üstü dumandı,

Kərkük oda qalandı.

Kərbəla müsibəti

Buna baxsan yalandı.

lll

Ərbilə;

Yanğın düşdü Ərbilə;

Höcəti kəsmək olmaz

Dava-dalaş, hərb ilə.

Ustadın bu xoyratlarından da göründüyü kimi, bayatını vaxtı keçmiş janr hesab edənlər yanılırlar. Xalq yaradıcılığının ən qədim və ən geniş yayılan, lirik növün bədii cəhətdən ən kamil janrı xoyrat və bayatılarda yeni dövrün fikrini ifadə etmək münasib forma olur. Ölməz sənət əsərləri səviyyəsinə yüksələn, xalqın dünənini, bu gününü, həyat tərzini, adət-ənənəsini əks etdirən əvəzsiz xəzinəyə çevrilən Kərkük xoyrat və maniləri Rəsul Rzada sözlə ifadə edilməz sonsuz məhəbbət oyatmışdı. Bunu vaxtilə SSRİ-də Türk dilli xalqların oyanışına böyük təkan verən görkəmli türk şairi Nazim Hikmətin sözlərindən də bilmək olur:

“Ötən il Rəsul Rza İraqa getmişdi (1959-cu il). Qayıdanda əlində bir kitab gördüm. Elə bil şair əlində öz ürəyini aparırdı. Azərbaycancaya çox, lap çox yaxın olan bu şeirlər İraqda yaşayan türklərin xoyratları idi”.

Burada söhbət kərküklü folklorşünas Əta Tərzibaşının “Kərkük xoyratları və maniləri” kitabından gedir. O kitab ki, İraqda, Türkiyədə və Azərbaycanda dönə-dönə çap olunub və çoxları bu nadir incini əlinə alanda Nazim Hikmətin təbirincə desək, sanki əlində ürəyini aparır.

Yaşlı nəsil yaxşı bilir ki, 1968-ci ildə “Kərkük bayatıları” Bakıda çap olunanda elə belə də olmuşdu, eləcə də şairin “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” məqaləsi. Poetik sözün əsl nümunəsi olan, bu sanballı elmi-publisistik məqalə həm İraqda, həm də Azərbaycanda böyük hadisə kimi qarşılandı.

Rəsul Rzanın xalq qarşısında xidmətləri ölçüyəgəlməzdir. Onun ən böyük xidmətlərindən biri də Suriyanın Hələb şəhərində, 1968-ci ildə Nəsiminin qəbrini üzə çıxarması olmuşdur. Taleyə bax ki, düz qırx il sonra - 2008-ci ildə Nəsiminin 600 illik yubileyində akademik Bəkir Nəbiyev, professor Teymur Kərimli və nəsimişünas Səadət Şıxıyeva Hələb şəhərində məruzələrlə çıxış etdik. Mən məruzəmdə Nəsimi ilə bağlı Rəsul Rzanın fəaliyyətindən bəhs etdim. Nəsiminin qəbrini ziyarət edəndə hər iki ölməz şairin ruhuna dualar oxuduq.

Sevinirəm ki, hər iki şair haqqında az-çox xidmət göstərmişəm. “Nəsimi “İraq divanı” (Yazıçı, 1987, 336 s.) və “Nəsimi haqqında araşdırmalar” (“Qarabağ”, 2010, 168 s.) kitablarım çıxıb. Rəsul Rzanın yaradıcılığına məqalələr həsr etmişəm. Şairin Kərkükdə Ə.Bəndəroğlu ilə birgə “Ağlayan çox, gülən hanı?” adlı 180 səhifəlik kitabını buraxmışam.

Rəsul müəllimlə bağlı bir məsələni də oxucuların nəzərinə çatdırmaq istərdim. Ötən əsrin 80-ci illərində Bakı şəhər Partiya Komitəsinin qərarı ilə Bakı Şəhər Sovetində küçələrə adqoyma komissiyası yaradılmışdı. Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri Etibar Babayev komissiyanın tərkibinə nüfuzlu şəxsləri salmışdı. Komissiyanın tərkibində mən də vardım. İki təkliflə çıxış etdim. Yaşadığım Suren Osepyan küçəsini Süleyman Rüstəmin adına, Rəsul Rzanın yaşamış olduğu küçəni onun adına qoymağı təklif etdim.

Xalq yazıçısı Anar birinci təklifimi zarafatla “tapıntı” adlandırdı. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə və Sabir Rüstəmxanlı hər iki təklifimi dəstəklədilər və müsbət qərar qəbul olundu...

İndi hər dəfə Rəsul Rza küçəsindən keçəndə qürur duyuram. Qürur duyuram ki, belə bir dahi şəxsiyyətin müasiri olmuşam.

Qəzənfər PAŞAYEV

Professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 13 may.- S.11.