Daha gözəl şeylər icad etmək...
Esse
Bədii
əsərdə, onun hansısa yuxulu qatında elə proseslər
gedir ki, ürəyinə sirayət edən fanilik duyğusu həm
də gələcəyin sürəkli dəyişməsi
anlamına gəlir. Bəli, bizim intizarla gözlədiyimiz gələcək.
Sənin heç bir zaman çata bilməyəcəyin gələcək.
Buna görə, bədii mətndən həmişə bir səs
də gəlir: günlər əriyib damcı-damcı
keçmişə töküldükcə, gələcək
də ilmə-ilmə sökülür, yox olur, gəlmir, ələ
keçmir, elə keçmişdə qalır. İndinin nəsrində
personaj və oxucuların cəlb edildiyi oyun strategiyası fərqli
paradiqma təklif edir. Amerika yazıçısı Besterin
"Çarpaz xətlər" hekayəsində eyni
göyün altında, fəqət fərqli zamanlarda
yaşayan insanlar təsvir edilir. Dünyada hər şey
yalandı, həqiqətsə fiksiyadır. Bu yalandan xilas
olmağın yolu yoxdu, sənə yalnız onunla oyun oynamaq
şansı verilib. Bir rus yazıçısının hekayəsində
belə bir situasiya var: çalğıçı gecənin
bir yarısında, həm də sərxoş halda toydan
qayıdır, ayağı nəyəsə ilişir,
yarğana düşür, gözünü açanda canavar
gözlərini görür, əlini biixtiyar skripkasına
uzadır, çalır və canavar fikrindən vaz keçir.
Yorulan kimi yenə canavarın gözlərini görür.
Qorxudan yenə çalır, yenə, yenə... Beləcə,
yorğunluq keçmiş və gələcək arasında
bölüşdürülür. Bu bölgü
"reyestri" harda baş verir, bunu kim bilə bilər?
Heç kim.
Elə
mətnlər var ki, yazan adamın son sözünə
çevrilir, onun özünü əvəz edir, onun yerinə
susur və gizlində daş kitabələrə sızaraq
oralardan toz basmış arxivlərin içinə nüfuz
edir, "şpion viruslar"
(spy....) kimi keçmişin ən son qatında
qərar tutub ordan gələcəyin necə dəyişməsini
müşahidə edir. Bu hadisə olsun ki, adlarını əzbər
bildiyimiz və hardasa bizə yaşamaqda mane olan böyük
klassiklərin başına gəlmir, az (bəlkə
də səhv-!) tanıdığımız bir şairin
düşüncəsində yuvalanır. Metodlar,
araşdırma üsulları dəyişdikcə, bir-birini əvəz
etdikcə, bu mətnlər fərqli-fərqli donlara girir,
göz qamaşdıran libaslarda peyda olur, ancaq... sirr deyilən
nəsnə daha dərin qatlara ötürülür. Məsələn,
Nəbati... Yaxud, Şəhriyarın
yaradıcılığında olduğu kimi...
Şairin,
yazıçının yazı
manerası, gerçəkliyin
qapısını üzünə qapayıb dünyadan
ayrılmaq, tək qalmaq, onu saya saymamaq, ondan daha gözəl
şeylər icad etmək cəhdləri bəlkə də
sonda yazıçı üçün çox fərqli bir
perspektiv yaradır: bizim intizarla gözlədiyimiz gələcəyin
hər an dəyişdiyini hiss etmək,
bilmək, ancaq bunu sözə çevirə bilməmək.
Sözə sığmayan şeylər bəlkə də həmin
o gələcəyin anonim yazıçısının
yazması üçündür, ya da yox, əbədi
sükunəti hifz etmək üçün...
"Mən sözəm"
deyən şairlər
çox olub.
Amma qədimlərdə bunu heç kəs
demirdi, bununla yaşayırdı, söz kimi
danışırdı və susurdu. Məsələn,
Əl Məəri necə deyirdi: "Le temps est
un oiseau qui prend l'espace. Attrape le! Toute la sagesse
tiendra dans ta main. " ("Autres
Pensies de Al Maari.") Yəni: zaman məkanı tutan, onu
işğal edən quş kimidir. Onu tut! Bütün
müdrikliyi ovcun içində görəcəksən."
Şair ya sözə çevrilir, ya da ondan kənarda qalır.
Söz olmaq istərdim,
Təkcə və tənha,
Tərkidünya söz....
Ərəb şairi Adonisin
bir sözü var: Gələcəkdən
gəlirəm! Biz yuxarıda bədii mətnin
içində hifz olunan gələcək duyğusundan (...gələcəyin
sürəkli dəyişməsinin izlənməsi!)
danışdıq. Keçmişdən təəssüflə
danışmaq, Koreya şairi Ko Un demişkən "sonsuz
keçmişlə sonsuz gələcəyin kəsişdiyi
yerdə baş vermiş "zəlzələnin" izləri
nə vaxtsa dilə gəlir, metafora deyilən nəsnənin
qabığını yarıb gerçəklikdən
başqa dünyalara qədəm basır. Yəni,
elə mətnlər var, yazılır ki, tək qalsın, yəni,
bu mətni kimsə bir daşın altına qoyub, o inamla ki,
kimsə mütləq gəlib götürəcək və
oxuyacaq. Yəni, kimsə bunu yazıb və
gedib. Dar macalda yox, sadəcə iş belə gətirib.
Orda deyilən sözlər sondur, sözün
bitdiyi və başlanmadığı bir yer. Müşfiqin şeirləri kimi. Əvvəlcə
Əli Kərimin "Nə xoşbəxt imişəm..."
şeirinə baxaq.
Mətnin diktə elədiyi həqiqət budur ki, şair məhz bu
şeiri yazıb və köç edib. Son şeir.
Bundan əvvəl heç nə olmayıb,
bütün yazılanlar pozulub. Bax, bu
duyğu, bir şeirin (daha doğrusu, onun içində dərdlə
təskinliyin qol-boyun yaşaması-!) şairin bütün əvvəlki
mətnlərini "aradan qaldırması" bambaşqa bir
kateqoriyadır. Bu kateqoriyanın nüvəsində,
məğzində o durur ki, əvvəlki mətnlər səhradakı
toz dənələri kimi qalxıb, havada cəm olub yeni bir nəfəs
("poetik fiqur"- !) yaradıb, onlar yeni yaranan nəsnənin
ən dibindəki rişələrin qəlbinə sızıb
və yoxa çıxıblar. Edmond Jabe bir məqaləsində
deyir ki, kitab bir gün səhrada əlinə
aldığın qum dənəsi kimidir,
bir neçə addımdan sonra nə olacağı bilinmir. Belə bir hərəkilik, dərinlərdə
cövlan edən hərəkət və dinamikanın
yaratdığı "qəfil" assosiasiyalar
gözümüzə çökən yalanları
dağıtmaq məqsədini güdür.
Şeirin
("... Nə xoşbəxt imişəm...")
sonradan arxivdən çıxarılaraq dərc edilməsi
faktı da bunu "təsdiqləyir". Bütün
hallarda belə bir şeirin meydanda olması başqa versiyalara
da imkan yaradır: bu mətn son olmaqla bərabər, həm də
çox kədərli bir insanın
yaradıcılığının davamıdır. Ən azı ona görə ki, "bir sözün
qoşa hecası kimi ayrılmazdır qəlbimiz" deyən
şairin gələcəkdən gəlməsi sadəcə
"metafora işi" deyildir. Metafora
keçmişdə qalıb, keçib gedib, tükənib.
Gecələr toranlı vüsal
məskəni,
Hər səhər ruhumun səhəri imiş...
Metaforadan bu şəkildə "azad olması" nə deməkdir? Bu şeir,
onun içindəki xiffət, yalqızlıq duyğusu, bəlkə
daha artığı, bircə anlığa gerçəklikdən
yaxa qurtarıb mətnin içiylə keçib getmək,
indiyə qədər görmədiyin şeyləri görmək
duyğusunu canlandırır.
Yuxarıda adını çəkdiyimiz
Ko Un yazdığı mətnlərin
içindən keçərək beləcə "yoxa
çıxırdı". Onun bir mətni var,
orda adicə köpəyin ölməsindən bəhs edilir,
onu bir ağacın altında dəfn edirlər. Yağış yağır, bir azdan yamyaşıl
budaqlar itin "hürüş"üylə rəngdən-rəngə
düşür. Belə bir keçid
anını hər şair yaşaya bilmir, bu halı
yaşamaq şeirdən bir addım, bir qarış... geridə
qala bilməkdir.
Müşfiq. Çox yox,
bir neçə şeirində bu "anlaşılmaz
keçidi" ifadə edə bilmişdi. Bunun üçün şair ürəyini, beynini,
bütövlükdə xəyalını zəbt etmiş
bütün "ənənədən" xilas
olmalıydı, oldu da. Müşfiq ənənəvi
formalarda yeni məzmunun, yeni mənaların ifadə edilməsində
demək olar yeni cəbhə açdı.
Müşfiqin həyat yoldaşının
da xatırlatdığı kimi, birdən
olurdu ki, gecələr hövlnak yerindən durur, yuxuda
gördüyü şeirləri vərəqlərə
köçürürdü. Xarakterindəki
çılğınlıq, xəyalının çevrələdiyi
səmanın sonsuz, geniş olması (Əl Məərinin
sözlərini yada salın: bütün müdriklik ovcunuzun
içində olacaq...), ruhunun yazıda çox incə, həssas
məqamlara tuş gəlməsi... bütün bunlar onun poetik
mətnləri haqqında xüsusi modusda bəhs etməyi
şərtləndirir. Rəzul Rzanın Müşfiqə həsr
etdiyi poemanın adı da təsadüfi deyildi:
qızılgül olmayaydı. Bu xəyalın,
incə ruhun özəlliyi onun ürək yandıran gözəlliyində
idi. Saib Təbrizi demişkən: ....könül pərdələrində
eşqi pünhan eyləmək olmaz. Yaxud elə
Müşfiqin özü demişkən: "Mehribanım,
baği-eşqin ey müəttər süsəni/ Qoyma
öpsün gizlicə hər bülbülü-bədxa səni..."
Elə bir şahanə gözəllik ki, bədbəxtlik
həmişə yanını kəsdirir, bir addım belə
ondan aralanmırdı. Müşfiqin
şeirlərində bu damar, bu keyfiyyət həmişə
hiss edilir, onları oxucunun qəlbinə
yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərdən ən
ümdəsi zənnimizcə, elə bu olmalıdır.
Bu kateqoriya ("şair xəyalı") klassik poeziya
havasında cilvələnərək klassik aşıq
poeziyasından incə bir xətt kimi keçən və
fikrimizcə, aşıq yaradıcılığının tədqiqatçılarının
bütün təsadüflərdə nəzərindən
qaçan "könül" obrazı ilə birləşir
və dünyaya təkrarsız bir şair gətirir. Onun məşhur "Küləklər"
şeiri adı keçən təkrarsız şairin
naturasını bəlirləmək mənasında
xarakterikdir. Elə bu məqsədlə
bayaq yada saldığımız könül obrazına
qayıdaq. "Könül"
aşıq poeziyasında bəlkə də anadillərin
çağırdığı, bulmaq istədikləri nəsnədir,
elə bir nəsnə ki, aşiqin, aqilin... eşq dəryasına
batan hər bir kəsin özündən qabaqda gedir, əlac
ona qalır ki, əl atıb tuta bilmədiyi könlünə
başına gələnləri danışsın. Dərdin danışıldığı bu nəsnə
bir də görürsən şikayət obyektinə də
çevrilir. Bu hər şeyin fəna pisləşdiyi,
qəliz vəziyyət yarandığı anda hər şeyi
könlünün, dəli könlünün üstünə
yıxması aşıq poeziyasında xüsusi ortam
yaradır. Nəvaidə işlənən
"telba könül" (dəli könül), Abbas
Tufarqanlıda "dəli könlüm" (dəli
könlüm nə divanə gəzirsən...) sırası
müasir poeziyada, XX əsr ədəbiyyatında ilkin sifətini
qoruyub saxlayır. Hətta
"könül" sözünün işlənmədiyi
qoşmalarda belə onun yeri, damğası, daha doğrusu,
qarsıdığı yer apaydın görünür.
Bu çərxi-fələyin nərdivanı var / düşən
ağlayarmış, qalxan gülərmiş...
Müşfiqin ritm sistemində iki şeyin baş-başa gəlib sonra
haçalanması və nəhayətdə qovuşması
hadisəsi baş verir. Klassik poeziyanın yaddaşında yaratdığı
son dərəcə orijinal anımlar, obraz və detallar
yaddaşın elə bil dünən yaşanan, dolan hissəsinə
keçid edir, folklorun ondan kəskin fərqli işarələri
ilə yüklənir, bu iki sistem onun poetik ladında elə
qovuşur ki, şeirin hansısa boşluğu labələb
doldurması təəssüratı yaranır: Şairləri
qanadında bəsləyən/ İnsanların həyatını
süsləyən / İncə ruhlu mələklərə
and olsun/ Boynundakı dalğa-dalğa tellərə/
Qaşlarının altındakı sellərə/ Qəlbindəki
istəklərə and olsun!
Müşfiqdə bu müraciətlərini
"ürək
sarsıntıları" şkalası üzrə izləsək,
çox qəribə bir mənzərə yaranar:
Beləliklə:
Şimşək kimi buludları
qovaraq,
Verdim parlaq çiçəklərə
könlümü...
Sonra:
Mənim
könlüm deyir ki,
Hələ bunlar nədir ki...
Ay işığı, dolu ürək, yaşıl bağ,
Qızğın günəş, sərin
çeşmə, qarlı dağ...
Yaxud:
Ah, bu uzun sevda
yolu
Vurulurmu
başa, könül!
Nişan
aldım, kaman tutdum,
Dəydi
oxun daşa könül!
Bir od düşdü
buluduna
Yandı
könül eşq oduna,
Qaldın
hicran umuduna,
Ey qırılan şüşə
könlüm!
Və nəhayət,
"Küləklər" - bu şeirdə
könlün özü var, şair bir işarə kimi yoxa
çıxıb, gerçəkliyin əngəllərindən
qurtulub. Şair mətndə son damlasına qədər əriyib
yoxa çıxıb. Belə bir deyim var: o uzun bir
ömür yaşadı, qırx yeddisində öldü...
Belə bir deyim də var: Müstəbidlər başa
düşmür şairləri, o zaman ki, başa
düşür, fərman verir ölümünə... Hegel
yazırdı ki: "mənim nitqimdə elə bir xəbərdarlıq
ehtiva edilir ki, bax, elə bu dəqiqə dünyaya ölüm
göndərilib, o, qəfildən mənimlə,
danışan şəxslə mənim müraciət etdiyim adam arasında peyda olub; bu ölüm bizi
ayırır, aramızda elə bir məsafə yaradır ki,
həm də ayrıla bilməyək". Ölüm
yazanın həm nişangahı, həm də bəraətidir.
Başqa bir müəllifdən: "...ölüm dilə yiyələnir,
onu bir məmləkət kimi ələ keçirir və o,
total dematerializasiyanın, mortal karnavalın növbəti
qurbanına çevrilir; o artıq özünün əsas
funksiyalarını icra edə bilmir: təsvir etmək,
göstərmək, müəyyənləşdirmək: ancaq
dil - ölüm,-deyə səslənə bilər. Və burada partlayış baş verir - məkan
dışına açılan pəncərə, qara xronotop
deşiyi, bu məkanda ölüm dəqiq təsəvvürün
sərhədlərindən kənarda, sərhəddən o
taydakı şizoid diskurs ilğımında necə olmasa da dəf
edilən və yaşanan işarəvi hadisəyə
çevrilir".
Yuxuda olacaq şeylər gerçəklik qatına
çıxarılana qədər mətn yuxunu, yuxu isə
gerçəkliyi əvəz edir və bu "gizlənpaç"
oyununda əsas ağırlıq mərkəzi mətndənkənar
əlaqələrin üzərinə düşür,
çünki "yuxudan oyanmaq" sadəcə sürəkli
silkinməni tələb edir. Mətndənkənar
əlaqələrə güclü və sürəkli meyl
janrın hərəkt ritmini dəyişdirir, şərtilik
işarələri ilə gerçək işarələr
arasında əvəzlənmə oyunu sıxlaşır.
Bədii mətndə elə şeylər danışılır
ki, az qalır ki,
"bu lap yuxuda ola bilərdi!" deyəsən.
Müşfiqin şeirləri və ölümü də belədir:
bu lap yuxuda ola bilərdi...
Adonisin bu sözləri doğrudan möhtəşəm səslənir : gələcəkdən gəlirəm
! O, görünməyəni, yəni, hələ deyilməmiş
sözləri eşitmək, onların ifadə etdiyini öz
gözləriylə görmək istəyir. İçindəki
sorğu-sualın ani hərəkətini yerli-yataqlı təsvir
edir, azır ki, şeylərin içindəki sirdən
qurtulsun. Addımladıqca addımlayır
və onun poeziyasının ritmi təkbaşına
addımlayan insanın ayaq səslərini xatırladır,
ancaq bu ritm şəhərlərin uzaqdan hiss edilən
qarışıq qoxusundan xali deyildir.
Müşfiq kimi bir şairin
şeirlərini bəlkə də sətirlər arasından
oxumaq lazımdır. Onun ...Sənin hər qəhqəhən Ay kənarından
// Keçən buludmudur, uçan quşmudur? - misraları
digər şeirlərindən, repressiyaya uğradıqdan sonra
taleyinə çökən nakamlıqdan süzülən
hisslərin təsiri altında dəyişir, dünyanın,
elə könlünün də şad-xürrəm
vaxtındfa (?) sevdiyi qızın gülüşünü Ay
kənarından keçən quşa (həm də buluda) bənzətməsi
dəyişir, quş bir nar budağına dönür, oda
tutaşır, külü səhralara səpələnir.
Adonissə bu külü keçmişinə
"qaytarır", Müşfiqin xəyalındakı
sözə sığmayan şeyləri dilləndirir:
Sual verdim dedilər ki,
Oda tutaşmış budaq
Quşmuş
Dedilər ki, sifətim bir əlçim ləpə
Dünyanın üzüsə güzgüymüş
Səhərin doğuşunda ağrı
Gəlib
çıxdım
Yolumun üstündə
Mürəkkəbim dünyaydı
Cümlələr tir-tir əsirdi
Xəbərim yoxdu ki, aramızda
Körpü atılıb - od topaları və kahinlik
Qardaşlıq körpüsü
Xəbərim yoxdu ki, üzüm
Qayığa dönmüşdü
Qığılcımlar içində üzürmüş...
Adonisin poeziya ilə bağlı fikirlərinə qayıdaq
:"Mənim şair kimi bütün
yaradıcılığım belə bir inamla
aşılanıb ki, sənət, poeziya varlığı,
yaxud insanı ifadə etmir, onları tamamlayır. Hər hansı nəsnəni ifadə etmək ən
yaxşı halda onun hər hansı aspekti haqqında söz
deməklə məhdudlaşa bilər. Mən
danışdığım an özümü ifadə etmirəm,
nümayiş etdirirəm. Sənət və
poeziya varlığın davamıdır. Onlardan
istifadə etməklə mən gerçəkliyi
çoxaldıb artırmıram, onu tutmağa
çalışmıram, yalnız elə bir yeni gerçəklik
uydururam ki, içindən çıxdığı
gerçəkliyi eyni zamanda həm unutdursun, həm də yada
salsın".
Varlığın, gerçəkliyin, onun
səthindəki nəsnələrin ani hərəkətdən
canlanması, qəribə hallar yaratması həmin o sürəklə
dəyişən gələcəyin "küləyi"nin
təsiri ilə baş verir, bizsə şeiri oxuyub orada
keçmişin "xarabazarında" azırsan,
yaşadığın yerləri tanımırsan,
çünki sən birbaşa gələcəkdən gəlibsən.
Hər şey min verstlikdəki dənizin qabarmasına
bağlıdı:
Laçın yatağıdır bizim
məkanlar,
Yavaş-yavaş gedin səsiniz anlar,
Qorxuram toxuna ötən zamanlar,
Sürbəniz dağılıb çaşa,
durnalar!
"Ötən zamanlar"
bütün məlum
şərhlərə, izahlara əlavə olaraq həm də
həyatının bəlkə heç bununla birbaşa əlaqəsi
olmayan fraqmentlərində daha düzgün aşkarlanır.
Qasım bəy Zakirin kəndinə yerli
hakim qonaq gəlir, el qaydasıyla qonaqların qabağına
çıxır, əllərini qandallayıb, atın
döşünə qatıb aparmaq istəyirlər. Bu məqam
onun həyatındakı normal ritmi pozan bir həlqədir, bu
andan etibarən onun mətnlərində "durnaların
baş-başa verməsi", "sürbəsinin
dağılması" və bu kimi hadisələr becidləşir.
Zamanın birdən donması, donuşluğa
düşməsi və ani hərəkətdən
açılması, məhz bu "əsəbi" hərəkət
mətndə şeirin yazıldığı dövrün dərinliklərini
göstərir. Zakirdə tarixilik
duyğusu bu səbəbdən onunla eyni dövrdə
yaşayan bütün şairlərdən daha
güclüdür.
Müasir ingilis şairəsi Marqaret Atvud bunu bilirmiş kimi sözlərin
damarlardan axmasını təsvir edir. Onun bir şeirində
keçmişlə (keçmişə axan indiki zamanla) gələcək
anidən görüşüb qəribə təəssürat
formalaşdırır. "Damarlarınızda
axan sözlər" ifadəsinə qədər şeirdə
lap elə vizual görkəmdə cüzi, ancaq
qarşısıalınmz dəyişikliklər baş verir.
Ağacların "güllə səsindən" əyilməsi
(uşaq tapançasından atılan) vizualdır, gələcək
vizual olaraq kadr önünə gəlir, virtual bir
çaşqınlıq yaranır...
Çöldə
uşaqlar oyuncaq
tapançadan
atdıqca
ağaclar əyilir.
Onları
tək buraxın
Onlar başlarına gələcəkləri
Oynayırlar.
Onlara su,
Təmiz
portağal qabığı
verirəm
Sizi tutub saxlamaq üçün
Orda
Damarlarınızda axan
Sözlər bəs deyilmi...
Doğrudan da, sözlər bəs deyilmi? Bəs deyil..
Cavanşir YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.-
4 noyabr.- S.4-5.