Məcnunlar və Leyli

Esse

İkinci yazı

Nizami Gəncəvinin Şirin obrazı Leylidən daha kamil qəhrəmandır. Ona görə də Leyli həm Nizaminin, həm də Füzulinin eyni adlı əsərlərində Şirinə bənzədilir. Maraqlı olan nədir? Füzuli də qəhrəmanını Nizaminin Leylisinə yox, Şirininə bənzədərək ucaldır. Əsərin müqəddiməsində - qəhrəmanların tanışlıq səhnəsində Füzuli Leylini öyərək yazır:

Şəhbaz baxışlı, ahu gözlü,

Şirin hərəkətli, şəhdi sözlü.

Orta əsrlərdə sevgi timsalına çevrilmiş qadın obrazları çox idi, amma şair Leylisini onlardan heç birinə bənzətmədi. O sanki öz "Leyli və Məcnun"unu Nizaminin qaldığı yerdən - "Xosrov və Şirin"dən davam etdirdi.

***

Qeys, Məcnunluğa yüksələnə qədər kimlərisə aldada bilir. Qəsdən səhvlər edir (dərsdə), bilsə də, özünü bilməmiş kimi göstərir və s. Eyni zamanda Leyli də sevdiyi halda bunu anasından gizlədir, deyir ki, bilmirəm eşq nədir.

Eşqin kimsə qılmazdı yadın,

Ha səndən eşitdim indi adın.

Billah, nədir, anə, eşqə məfhum?

Bu sirri-nihanı eylə məlum.

Ancaq Qeys, Məcnunluğa ucalandan sonra heç bir yalana, hiyləyə əl atmır. Dəlilik onu tam həqiqətə qovuşdurur. Leyli həmin mərtəbə qalxa bilmir deyə, İbni Səlamı aldada bilir. Qeys, Məcnunluq mərhələsində ucalır, Leyli Leylilik mərhələsində qalır. Məcnunluq mərhələsində yalnız inam var. İnam olan yerdə yalan olmur. Əslində, Məcnunun da yalan danışmaq üçün fürsəti olur: məsələn, müqəddəs məkanda zəncirdən tutub dilində ayrı, ürəyində ayrı dua edə bilərdi. Fəqət etmir. Çünki Məcnun eşqin gücüylə tam həqiqətə çatmışdı. Əsərdə qəhrəmanın adının dəyişməsi də aşiqin bir mərhələdən başqa mərhələyə keçməsinin simvoludur.

***

Əsərin əvvəlində "Qeys" adı "Məcnun"la əvəzlənəndə qəhrəmanın dilindən bir qəzəl verilir. Qəzəldə maraqlı bir məqam var:

Məhvəşimdən, dustlar,

dövran cüda istər məni.

Düşmənimdir, hiç bilməm,

netmişəm dövran ilə?

Doğulanda ağlamışdı, çünki dünyanın qəmini tanımışdı, eşqə düşəndə düşməni - dövranı tanıdı. Bu qəzəldən sonra əsərdə onun adı daha "Qeys" kimi çəkilmir. Məcnun hər bəlanı əvvəlcədən tanıyır: yaşamağa başlayınca dünyanı, eşqə düşüncə dövranı…

***

Leylinin anasına vəsiyyəti əsər boyu onun eşq yolunda elədiyi ən böyük etirafıdır. Əsərdə qadın hüquqsuzluğu ən çox bu məqamda görünür: qadın öz sözünü yalnız ölüm ayağında, vəsiyyət şəklində deyə bilir. Leylinin yaşam amalı ətrafındakılar üçün ancaq öləndə aşkar olur. Məcnun etirafı isə sevgiyə düşən gündən başlayır. Biri eşqini etiraf edib cəmiyyətdə dəli adını qazanır - Məcnunluq dünyasına qovuşur, digəri isə haqq dünyasına.

***

Əsərdə Leyli ilə Məcnunun o dünyadakı səadəti Zeydin yuxusu kimi verilir. O, Leyli ilə Məcnunun qovuşması üçün bu dünyada əlindən gələni edir. Aşiqlər vüsala o biri dünyada çatdığı kimi, Zeyd də arzusuna bu dünyada çatmır, diləyi başqa bir aləmdə - yuxuda reallaşır. Qəhrəmanların vüsalı həm də Zeydin yuxusudur. Leyli ilə Məcnunun vüsalı o dünyada özlərinin, bu dünyada Zeydin çatdığı arzudur.

***

Zeydin yuxusu əsərin ən önəmli hissələrindən biridir. Əgər o hissə olmasaydı, "Leyli və Məcnun" nakam eşq dastanı kimi yadda qalacaqdı. Orta əsərlərdə sevginin ən yüksək məqamı ya Məcnun kimi, ya da ondan da artıq sevməkdir. Bəs nəyə görə belə nakam taleli biri kimi sevmək heç bir aşiqi qorxutmur? Ona görə ki, hər aşiqin bir "Zeyd yuxusu"na ümidi var. Orta əsrlərdə dini düşüncə üstün mövqedə idi, o dünyanın varlığı şübhə doğura bilməzdi, odur ki, çoxları ən azı axirətdəki xoşbəxtliyə ümidliydi. İsa Məsih deyirdi: "Bu dünyada axırıncı olanlar, o dünyada birinci olacaqlar, bu dünyada birinci olanlar, o dünyada axırıncı olacaqlar".

***

"Leyli və Məcnun"da Məcnun eşqə düşəndən sonra əsərdə zaman anlayışı qırılır, hansı hadisənin hansı vaxtda baş verməsi tam bilinmir. Vaxt anlayışı ikinci plana keçir. Bunu görüşlərin ardıcıllığı tənzimləyir. Məsələn, Leylinin Məcnunla görüşü, Nofəlin Məcnunla görüşü və sair. Eşq öz tarixçəsini, zamanını diktə edir. Maraqlı olan nədir: əsərdəki bölmələr və o bölmələrdəki hadisələr özündə ən vacib faktları cəm edib və oxuduqlarımızın hamısı bu və ya başqa formada qəhrəmanların ömrünün ən vacib hissələridir. Bununla da qəhrəmanların ömrü yox, eşqə həsr edilən zaman əsərdəki vaxt anlayışını ehtiva edir.

***

Əsərdə Nofəl, Zeyd və Leyli eşqə çatmaq üçün Məcnuna kömək edirlər. Ancaq Məcnun, biz düşündüyümüz anlamda ona qovuşa bilmir. Məcnun arzusuna çatsaydı, Qeysliyə qayıdacaqdı. O, sevdikcə ilkinliyindən uzaqlaşmışdı, çatdığı məqam geriyə yolu bağlamışdı. Vüsala yetməyini istəyənlər onu geri - Qeysliyə çağırırdılar. Məcnunun qət etdiyi məsafə isə o qədər uzaq idi ki, o dövranın, zəmanə adamlarının çağırışlarını eşitmirdi. Bəlkə də, geri çağırıldıqca irəliyə daha çox can atırdı. Məcnunun "korluğu" Leyini görməyindən, "karlığı" zəmanənin diktəedici səsinə "qulaqlarını tutmaq"dan başlayır...

***

Məcnunun gözəl bir qadının qucağında kiriməsi, sünnətli doğulması və s. elementlər obrazın ilahi paklığının göstəricisidir. Məcnun o təmizliklə də sevərək, zəmanənin çirkabından qorunaraq, ilkinliyini - yaradılışındakı paklığı saxladı. Məcnun İlahi tərəfindən ona bəxş olunanlara sadiq qalıb ədəbi oldu, Leyli isə Məcnunun bəxş etdiyini - eşqi qoruyaraq unudulmazlaşdı.

***

Füzuli "Xəmsə"yə daxil olan əsərlərdən birini - "Leyli və Məcnun"u qələmə alıb. Ancaq burda Məcnun elə qiyaslanmaz, elə bəşəri bir qəhrəmandır ki, ona təkcə aşiq demək haqsızlıq olar. Bu mənada Nizaminin insan fəlsəfəsinin alqoritmi Füzuli yaradıcılığında bir qədər fərqlidir. Füzuli bir qəhrəmanla - Məcnunla - Nizaminin adi insandan peyğəmbərliyə qədər ucalan obrazlarına tay oldu. Füzulinin Məcnunu:

* Qeys kimi adi insandır;

* eşq sultanlığında Xosrova bənzədilə bilər;

* ucaldığı aşiqlik mərtəbəsinə görə Bəhramın keçdiyi sınaqlı kamillik yolunun yolçusudur;

* əqidəsinin dönməzliyinə, fanilik hissini unutmamasına və s. xüsusiyyətlərə görə isə İsgəndər kimi "peyğəmbərləşən" (eşq timsalında) obrazdır.

Nizaminin ayrı-ayrı həyat imtahanlarında, dövran sınaqlarında kamilləşən və zirvəyə çatan qəhrəmanları Füzulidə ancaq eşqin sınağından çıxan bir obrazda birləşir.

***

Məcnun atasının sözüylə Kəbəyə gedir. Orda dərdinə dərman yox, eşq diləyir. Füzuli bu duanın qəbul olunduğunu aşkar yazır: "Bu Məcnunu-biçarənin Kəbəyə üz tutduğudur və münacatla sevdası artdığıdır". Əslində, bu hissədən sonra Məcnunun onsuz da əsrlərdir (Füzuliyə qədərki "Leyli və Məcnun"larda) hamıya məlum olan aqibəti oxucuya məlum olur. Məcnun uşaq vaxtı dayəsindən süd yerinə qan içmişdi, odur ki, eşqin də süd kimi insanı bəsləyənini yox, qan misalı canını alanını dilədi. Bu sözlər Məcnunun özünə "qarğışı"dır:

Az eyləmə inayətimi əhli-dərddən,

Yəni ki, çox bəlalara qıl mübtəla məni.

***

Bəs nəyə görə yaşlılar, zəmanədaşları, hətta sevib-sevilənlər belə Məcnunu anlamırdılar? Niyə "Leyli və Məcnun"da elə göstərilir ki, sanki o çağacan sevib-sevilmək xoş qarşılanmırmış. İnsanları bir-birinə qarşı anlaşılmaz edən, fərqləndirən düşüncədən, əqidədən başqa bir də zövqün fərqidir. Zövq ayrılığı ən qəddar cəbhələşmələrin belə yaranmasına səbəb olur. Məcnunun cəmiyyət tərəfindən anlaşılmamasının başlıca səbəbi onun eşq, sevda zövqünün başqa - daha ali olmasındadır. Hər dəfə kimsə yeni zövq aşılayanda, əlbəttə ki, qarşısına sədd çəkənlər tapılır. Məcnunun sevgisi yox, eşq zövqü başqa idi, o ayrı cür sevirdi. Ona görə də cəmiyyət onu başa düşmədi, "dəli" adlandırdılar. Məcnun da insanlardan məhz zövqünə görə ayrı düşdüyünü bilirdi, ona görə də cəmiyyətdən uzaqlaşmaq, bir az da "əlçatmazlaşmaq" üçün özünə daha ali zövq arzuladı. Zövqü gözəlləşdikcə də aşiqliyin digər mərhələlərindən kam ala bildi. Məcnun zəmanəsində elə məqamlara yaraşan zövq sahibləri, demək olar ki, yox idi deyə o, bir az da ucada tənhalaşa bilirdi. Bu səbəbdən, Məcnun Kəbədə dua edəndə üz tutduğu ünvandan zövq dilədi:

Eşq içrə müdam şövqümü artır,

Şövq ilə həmişə zövqümü artır.

***

Leyli dərdini, sevgisini çırağa, şama, səbaya, pərvanəyə və s. şikayət edir. Məcnun isə halından razıdır. Eşq Məcnunda razılıq, məmnunluq yaradır, Leylidə giley, şikayət. Bunun əsas səbəbi isə mühitdir: Çünki Məcnun eşqini azad, Leyli isə zəmanənin yaratdığı həbsxanada yaşayır. Eşq Məcnuna azadlıq, Leyliyə zindan nəsib edir. Bu məqamda Məcnun Leylidən daha xoşbəxt görünür. Səhra Məcnunun azadlıq həbsxanasıdır...

Fərid Hüseyn

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 11 noyabr.- S.14.