Xoşbəxtliyin rəssamı - Abidin Dino

Rəssamlıq təkcə sənət, yaradıcılıq deyil. Bu, həm də taledir, həyat tərzidir. Sivilizasiyanı xəstəlik hesab edən, işini, ailəsini tərk edərək uzaq Taitidə məskunlaşan Pol Qogen, depressiyalardan, xoşagəlməz hadisələrdən qurtuluş yolu axtaran və bir gün özünü düz ürəyindən güllələyən Van Qoq... Bu siyahını uzatmaq, ən müxtəlif taleli rəssamların adlarını əlavə etmək olar. Lakin nəticə dəyişməz olaraq qalacaqdır: hər bir rəssam boya, kətan, fırça ilə sənət ərsəyə gətirməklə yanaşı, həyatı da eskizləri ilə rəngdən-rəngə salır, dünyanı bozluqdan xilas etməyə çalışır.

***

Onun adına ilk dəfə Adil Mirseyidin şeirlərində rast gəlmişdim. Daha sonra rəsm əsərlərini araşdırmış, sözün əsl mənasında sənət adamı ilə mənəvi tanışlığın zövqünü yaşamağa nail olmuşdum. Eyni zamanda bilmişdim ki, o, rəssam olmaqla yanaşı, həm də yazıçı, tərcüməçi, karikatura ustası, rejissor, ssenarist, şair, folklor araşdırmaçısı olub. Həyatı ilə sənətini ayrı düşünmədiyi üçün siyasətçi olduğu qədər də romantik, inandığı yolda qanının son damcısına qədər mübarizə aparacaq qədər inadkar olan həmin yaradıcı şəxs Abidin Dinodu.

Abidin Dino 1913-cü il mart ayının 23-cü günündə dünyaya göz açmışdır. Birinci Dünya müharibəsindən sonra İsveçrənin Cenevrə şəhərinə köçən ailəsi, daha sonra - 1920-ci ildə Fransaya köç etmiş, beş il sonra isə Türkiyəyə geri qayıtmışlar.

Rəssam öz həyat hekayəsini qələmə aldığı "Qısa həyat hekayəm" adlı avtobioqrafik əsərində həmin günləri belə nəql edir: "Hər şey gözəl idi, yaxşı idi. Amma bu parlaq görüntünün arxa üzündə fəlakətin gizləndiyini də sezirdim. Bir az çətin olsa da, vəziyyəti başa düşürdüm. İsveçrə, daha doğrusu, Cenevrə qorxunc bir fırtınanın mərkəzindəki qayıq, sığınacaq kimi idi. Ətrafında Dünya müharibəsi gedirdi. Saysız-hesabsız qanın axdığı bu müharibədə Türkiyə Almaniyanın tərəfində idi və fəlakətdən-fəlakətə sürüklənirdi. Böyük salonda, kiçik salonda, kitabxanada, yemək otağında pıçıltıya bənzər səslərlə ancaq o fəlakətdən danışılırdı".

Xüsusilə sənət və ideologiya mövzularında dərin marağa malik olan rəssamın özündən iyirmi yaş böyük qardaşı Arif onun həm yaxın dostu, həm də müəllimi olmuşdur. Sənətsevər bir ailədə və mühitdə böyüyən Abidin ailəsinin 1925-ci ildə vətənə geri qayıtmasından bir müddət sonra atasını, daha sonra anasını itirir. Bundan sonra Robert Kollecindəki təhsilini yarıda qoyaraq bütün zamanını rəsm və karikatura işlərinə sərf edir. Hələ uşaqlıq illərindən özünü göstərən rəssamlıq istedadı və sənət sevgisi bu qərara gəlməsinə səbəb olur.

1931-ci ildə, hələ 18 yaşında ikən "Artist" dərgisində ilk məqalə və rəsm əsərləri dərc olunur. Elə həmin il Nazim Hikmətin "Səsini itirən şəhər" kitabına illüstrasiyalar çəkir. Bu, onun rəssamlıq etdiyi ilk kitab idi. Həmin vaxtlar A.Dino hələ gənc olmasına baxmayaraq, özünü inkişaf etdirmiş və əksəriyyət tərəfindən rəssam olaraq qəbul edilmişdi.

Bunun ardınca Sovet rejissoru Sergey Yutkeviç ilə tanış olan rəssam 1934-cü ildən başlayaraq növbəti beş ili Leninqradda Lenfilm studiyasında dekorator, rəssam olaraq çalışır. 1939-cu ildə vətənə qayıtdıqda sənət mühiti ilə yaxın münasibətdə olur. "Səs", "Yeni səs", "Yeni adam", "Sərvət-I Fünun", "Yeni ədəbiyyat" kimi dərgilərdə məqalələri yayımlanır, rəsm və karikaturaları dərc edilir. Yazılarında faşizmə və irqçiliyə qarşı çıxır, əsl sənət anlayışını önə sürür.

1939-cu ildə maddi qazancını dənizdə ağır şərtlər altında əldə edənləri, balıqçıları və liman işçilərini təsvir etmək məqsədi ilə sənət nümayəndələrindən ibarət "Liman qrupu"nu yaradır. Beləcə bir neçə rəssam dostu ilə altı aylıq birgə iş fəaliyyətlərinin sonunda liman işçilərini təsvir etdikləri böyük maraq yaradan sərgi ərsəyə gətirirlər.

1941-ci ildə qardaşı Arif Dino Develiyə, Abidin isə Mecitözünə sürgün edilirlər. Həmin hadisə haqqında "Bir vaxtlar babama məxsus olan torpaqlara göndərilmişdim. Düzü bu, olduqca xoş vəziyyət idi" - deyirdi.

Burada rəssamlıq fəaliyyətini davam etdirən Dino, Ferid Celil Güvenin "Türk sözü" qəzetində məqalələr yazaraq maddi vəziyyətini təmin etməyə çalışır. Ömrünün dörd ilini qardaşı Arif Dino və elə həmin vaxt ailə qurduğu arvadı Güzin ilə burada keçirir.

1941-ci ildə sürgündə ikən nəşr edilən "Kel" kitabı ilə bağlı olaraq Abidin Dino bunları yazırdı: "İlk kitabımdı. Nəşr edilən kimi Bakanlar Kurulu tərəfindən bütün nüsxələri gizlədildi. Fikrimcə, kitaba qadağa qoyanlardan heç biri onu oxumamışdı. Üç hərflik adı onun qadağan olunması üçün kifayət etmişdi". Ferit Edgü də sözügedən kitab haqqında yazırdı: "Kel dövrünün texniki mümkünsüzlüyünü ifadə edən nümunəvi kitab idi. "

Orxan Kamal və Yaşar Kamal ilə də həmin dövrdə uzun illər davam edən dostluğun təməlləri qoyulmuş oldu. Sənətkar Yaşar Kamalın "Dəniz küsdü", "Ağrı dağı əfsanəsi" romanlarına illüstrasiyalar çəkmiş, bir çox başqa kitablarının üz qabığının rəssamı olmuşdu. Bundan başqa onların söhbətlərinin toplandığı "Üzlər" adlı kitab çap edilmişdir. Yaşar Kamal A.Dinoya "Xoşbəxtliyin şəklini çəkən adam" adlı xatirə-oçerk də həsr etmişdi. Həmin yazıda Y.Kamal Abidin Dino ilə tanışlığından başlayaraq əlli ildən çox çəkən (onlar A.Dinonun vəfatına qədər dostluqlarını qoruyub saxlaya bilmişdilər) dostluq tarixini, rəssamın həyata, dünyaya qeyri-adi, özünəməxsus baxışlarını təsvir etmişdir.

1934-cü ilin oktyabrında Jiangxi əyalətindən olan Mao və dostları Chiang Kai-Shek vilayətində 7 yüz min nəfərlik ordu tərəfindən mühasirəyə alınmaları səbəbindən qaçmaq məcburiyyətində qalırlar. "The Long March" adı ilə tarixə düşən yürüşün ardınca Mao Zedong çinli kommunistlərin lideri olmuş, minlərcə gənc şimala üz tutaraq Maoya qoşulmuşdu. Dino həmin dövrlərdə bu hadisələri fırçanın dili ilə təsvri etmiş, Nazim Hikmət isə "Uzun yürüş" adlanan əsərə şeir yazmışdır:

Bu adamlar, Dino,

ellerinde ışık parçaları,

bu karanlıkta, Dino,

bu adamlar nereye gider?

Sen de, ben de, Dino,

onların arasındayız,

biz de, biz de, Dino,

gördük açık maviyi.

Abidin Dinonu Nazim Hikmətlə də bir-birinə möhkəm dostluq bağları bağlayırdı. Bir dəfə Abidin, Nazim Hikmət və şairin çox sevdiyi arvadı Vera ilə birgə Parisdə bir oteldə qalırlar. Nazim Hikmət gecənin ortasında Veraya "Saman sarısı" adlı şeir həsr edir. Vera həmin vaxt yuxuda idi. Nazim və Abidin otelin Sena çayının göründüyü pəncərəsinin önündə əyləşmişdilər. Abidin rəsm çəkməklə məşğul idi.

"Sen mutluluğun resmini

yapabilirmisin Abidin?

İşin kolayına kaçmadan ama

Gül yanaklı bebesini emziren

melek yüzlü anneciğin resmini değil

Ne de ak örtüde elmaların

Ne de akvaryumda su kabarcıklarının

arasında dolanan kırmızı balığınkini

Sen mutluluğun resmini

yapabilirmisin Abidin"

Lakin Abidin Dino xoşbəxtliyin rəsmini çəkmədi. O, xoşbəxtliyə şeir yazmağı üstün tutdu:

Mutluluğun resmi

Kokusu buram buram tüten

Limanda simit satan çocuklar

Martıların telaşı bambaşka

İşçiler gözler yolunu.

İnebilseydin o vapurdan

Ayağında Varna'nın tozu

Yüreğinde ince bir sızı.

Mavi gözlerinde yanıp tutuşan

hasretle kucaklayabilseydim

seninle, bir daha.

Davullar çalsa, zurnalar söyleseydi

Bağrımıza bassaydık seni Nazım,

Yapardım mutluluğun resmini

Başında delikanlı şapkan,

kolların sıvalı, kavgaya hazır

Bahriyeli adımlarla düşüp yola

Gidebilseydik Meserret Kahvesine,

İlk karşılaştığımız yere

Ve bir acı kahvemi içseydin.

Anlatsaydık

o günlerden, geçmişten, gelecekten,

Ne günler biterdi,

Ne geceler…

Dinerdi tüm acılar seninle

Bir düş olurdu ayrılığımız, anılarda kalan.

Ve dolaşsaydık Türkiye'yi

bir baştan bir başa.

Yattığımız yerler müze olmuş,

Sürgün şehirler cennet.

İşte o zaman Nazım,

Yapardım mutluluğun resmini

Buna da ne tuval yeterdi;

ne boya…

Dino ömür boyu qəzəbin, sevginin, xoşbəxtliyin və kədərin rəsmlərini çəkmişdir. Bunlar Dinonun yer üzünü çəkən fırçasından süzülən dəniz kənarının, dağların, dəliliyin, həsrətin, bəlanın, qayğıların və başqa nəsnələrin rəsmi idi. Söz və rənglər onun dünyasında ayrılmaz bütün təşkil edirdi. Əsərlərindəki həyat hekayələri də rəsmləri kimi axıcı, rəngli bir dillə nəql edilirdi.

"Fikrət Mualla ətrafdakılara nəsə anlatmaq istəyirdi. Bu zaman çirkini çirkin, gözəli gözəl görürdü. Bu xüsusiyyəti onun güclü rəssam olduğuna dəlalət edir. Təbiətin, insanların üzünə güzgü tutmuşdu, hətta var olan obrazlara obraz əlavə etməyi də bacarırdı. Naxışların gözəl, ya eybəcər olmasına deyil, öz sevgisinə, öz istəklərinə üstünlük verirdi".

Ferit Edgü Abidin Dino ilə Güzin Dinonun 1952-1973-cü illər arasında bir-birlərinə yazdıqları sevgi məktublarının toplandığı "Sənsiz hər şey rəngsiz" kitabının ön sözündə "Abidin dostu Nazim kimi, saysız-hesabsız eşqlər adamı deyildi. Nazim bəlkə də bəzi aşiqlər kimi eşqin özünə aşiq idi. Abidin üçün isə eşq Güzin demək idi", - deyə yazırdı.

"Sevgilim, pəncərədən baxaraq oteldən çıxıb o böyüklükdə çamadanını daşımağına tamaşa etdim. Geri dön! Sevginin də eniş- yoxuşu var. Səhər qonşu binada həkimlər sinəmə baxdılar - yaxşıyam. Agsaqqal bir həkim əməliyyata gedən yolda yaşıl işıq yandırdı. Amma yenə də analizlərin nəticəsini gözləməliyik... Neçə gün? Bilmirəm. Saat 2-də Londonla əlaqə saxladım. Monika evdə idi, Octavioya gedə bilməyib. Nə iynəyə gərək var, nə həbə, mənim dərmanım sənsən. Ən mühümü də sevgili gözlərindi. Sağalacağamsa, məni onlar sağaldacaq.

Abidin

(3 fevral 1967, Montpellier)"

Lakin amansız xəstəlik bu özünəməxsus istedada malik rəssamın yaxasını həyatı boyu buraxmır. 1990-cı ildə xərçəng xəstəliyi diaqnozu qoyulan rəssam 1993-cü ildə Parisdə vəfat edir.

Xatirə NURGÜL

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 18 noyabr.- S.15.