Nitqimizi zəbt edən əlahəzrət pafos

Çoxumuz bu haqda dəfələrlə danışmışıq. Adı da gözəl səslənir, deyilmi? Pafos. Hətta bütün hərfləri eyni boyda, eyni biçimdə də yaza bilərik. Baş hərf kimi.

Bəli, yaza bilərik. Amma pafosa ehtiyac varmı?

Gurultulu, təntənəli nitq daha çox öncəki dövrlərdə mövcud idi. Sürəkli alqışlar, tribuna qarşısında auditoriyanı hipnoz edən ilahi nitq silkələnmələri, jestlər, qəzəb doğuran mimika və s... Davamını gətirmək mümkündür, sadəcə, nitqimdə dozalanma həddini aşmaq istəmirəm.

Bəlkə də ədəbiyyatda pafos şeiriyyətə, poeziyaya müəyyən rəng qata bilir. Bəzən insanın qulağına da xoş gəlir. Bəzən... Amma zaman keçdikcə intellekt bazası möhkəmlənən insanlar üçün bayağı bir oyunbazlıq kimi görünməyə başlayır. Əslində bu tip yaradıcılıq nümunələrini dinlədikcə zövq deyil, ətinin ürpənməsini hiss edirsən. Müasir bayağı pafos bədii zövqü olan insanları çox yorur. Ümumiyyətlə, gərəksiz görünür.

Ədəbiyyatımıza nəzər salsaq, son dövrlərdə bədii mətnin əynindən pafosun yavaş-yavaş sıyrılıb çıxdığını müşahidə edə bilərik. Bu, təqdirəlayiqdir. Poeziyanın özündə də sadə hisslərin tərənnümü daha çox özünü büruzə verir. Amma ədəbiyyat cəbhəsində mövcud olan fərqli qütblər var ki, onlar hələ də köhnələrin qulaq yaddaşına sadiq qalaraq öz quruluşlarını dəyişmir, əksinə, mətnlərini pafos zər-zibasıyla bəzəməyə çalışırlar. Nitqlərini də elə bu cür kökləyirlər. Doğrusunu söyləyim, dözülməzdir.

Əslində aristokratik, intellektual cəmiyyətlərdə əlavə parıltı gərəksiz görünür. Şəxslər üçün mahiyyət maraq doğurur, nəinki parıltı. Həm də Yanus kimi göy qübbəsinin qapısını açıb bizləri pafos yağışı ilə islatmaq istəyən şəxsləri başa düşmək bir az çətinlik yaradır. Memarlığından tutmuş geyim tərzinə qədər sadəliyin önə çıxdığı bir zamanda nitqin bu dərəcədə yersizliyə istiqamətlənməsi gurultudan başqa bir effekt yaratmır. Nitqin indiki pafos emosionallığı artistizm libasına bürünmüş olur. Hətta dindarların belə, rəvayətləri artistizm müstəvisındə təqdim etməsi bir az gülünc görünür. Və yaxud mikrofonu əlinə alan qiraətçilərin "dağ şəlaləsi" musiqisi fonunda şeirə köklənməsi lazımsız, yersiz jestikulyasiyalar insanda qıcıq yaradır. Belə bir tədbirə "əlvida" deyib çıxıb getmək istəyi insanın könlündən keçir.

Terminin inkişaf xronologiyasına diqqət ayırsaq, görərik ki, ilkin çağlarda "pafos", mətnin emosional durumunu ifadə edən termin olaraq işlədilirdi. Hegel ehtirasların, hisslərin cəm mənası kimi pafosu xarakterizə edir. V.Q.Belinski bir az da irəli gedərək bu fikri insan faktorundan uzaqlaşdıraraq mətnə doğru yönəldir: "Pafos yazıçı və ya onun yaratdığı qəhrəman üçün xarakterik deyil, şəxsin yaradıcılığına və əsərlərinə bütünlükdə şamil olunur" kimi şərh edir. İndi isə "pafos" termin olaraq həddindən ziyadə emosional hal olaraq diqqətə çatdırılır.

Əslində bu cür nitq cəmiyyətlərin xarakterinə uyğun olaraq inkişaf edir. Ümumiyyətlə, pofostik ovqat dövrlərə görə də fərqlənir. Əlbəttə, Sovetlərin beynimizdə buraxdığı cığırlar hələ də bəzilərimizin yaddaşından getmir. Və yaxud Sovet lüğət fondunu təşkil edən "vətən", "ana" anlayışlarını indi də sadə insani hiss müstəvisinə gətirib çıxara bilmirik. Hələ də "Vətən", "Bayraq", "Birlik" və s. kimi kəlmələri gurultulu sözlərlə bəzəyərək əslində hər şeyin mahiyyətində "vicdanlı vətəndaş" olmaq məsuliyyətinin dayanmasını, vicdanlı vətəndaş olmaqla həm də böyük vətənə çevrilməyin konstruksiyasını beynimizdə quraşdıra bilmirik. Və anlamırıq ki, vətən - atributların mövcudluğu ilə çərçivələnmir. Vətəndaş məsuliyyətinin beynimizdə kök salması, vətəndaşlığın dərki, şəxslərin bir-birinə dərin ehtiramı, mədəni münasibətlər Vətəni yaradır. İşğal altında olan yurd-yuva yerlərimizin adlarının şeirlərimizdə ard-arda sıralanması da vətən sevgisi deyil. Bununla vətən sevgisini aşılamaq mümkün deyil. Milyon qat pafos kəlməsinə bürünsə belə XXI əsrin Vətən şeiri Azərbaycan adlı məmləkətdə öz formasını mütləq dəyişməlidir. Nə yazıq ki, iştirak etdiyim tədbirlərdə şagirdlərə əzbərlədilən, ağlamsınaraq dilə gətirilən şeirləri dinlədikcə bu "axının qarşısını necə almaq mümkündür" fikri beynimi çək-çevir edir. Haradan başlayaq? Müəllimlərdənmi? Dərkdənmi? Axı vətəni sevmək şair və ədiblərin doğum, ölüm tarixini əzbərləmək, summativlər yazmaq deyil. Axı haradan başlayaq ki, bığıburma şair tribuna önünə çıxaraq şeirinin son bəndini daha da gurultulu söyləyərək bayağı şair obrazı ilə göz zövqümüzü darmadağın edir. Amma dəstəkləyənlər var. Və bu səs-küyün, bu bayağılığın adını şeir qoyanlar var. Dözülməzdir.

Pafos haqqında bir çox insanlar müxtəlif fikirlər sərgiləyiblər. Məsələn, Hegel pafosu insan qəlbinin hərəkətverici qüvvəsi adlandırırdı. Hegelə görə incəsənət əsərlərində oxucunu, tamaşaçını həyəcana gətirmə baxımından pafos qüdrətli vasitədir.

Hegel ailəni, vətəni, şərəf və ləyaqəti, dostluğu, məhəbbəti və s. pafosun başlıca qida mənbəyi hesab edirdi. Onun fikrincə insan qəlbində müqəddəs hissləri, yaşayıb-yaratmaq eşqini, mübarizə əzmini, sevib-sevilmək istəyini yalnız pafosla coşdurmaq mümkündür. Doğrudur, bəzi məqamlarda Hegellə razılaşmamaq olmur. Paradoksal bir durum yaranır. Əlbəttə, Şekspir Romeonun hisslərini sadə danışıq tərzi ilə canlandırsaydı, oxucu üçün təsirli olmazdı. Romeo mütləq "Məhəbbət ağıllı bir dəlilikdir. Acıdır zəhərdən, şirindir baldan" deməklə məhəbbətin qüdrət fəlsəfəsini bizə çatdırmalıydı. Ümumiyyətlə, şəxsin ruh halı ilə eşitdiyi ifadələr eynilik təşkil etdiyi zaman qəlbdə coşqu yarana bilir. Məsələn, ən qaynar müharibə ocağına yollanan əsgər pafosa bürünmüş vətənpərvər ifadələrdən vəcdə gələ bilər. Hətta bu ifadələr onu qəhrəmana da çevirə bilər. Bəli, bu, faktdır. Hər halda, bu yazıda ədəbiyyatın pafos cığırından deyil, şəxslərin pafostik danışıq tərzindən söhbət açmağa çalışıram.

Əslində, qədim zamanlarda pafos özünü heykəltəraşlıqda, nəhəng abidələrin yaradılmasında göstərirdisə, sonradan dil faktoruna nüfuz edərək ədəbiyyatı öz cənginə almağa başlayır. Doğrudur, nəhəng Misir heykəllərinin, abidələrin yaradılmasının əsas məqsədi sadə xalqın gözündə İlahi bir durum, heyranlıq yaratmaq istəyi idi. Və bu istək həyata keçirdi. İlahiləşdirilən fironlar bu yolla öz manipulyativ mexanizmlərini hərəkətə gətirirdilər.

Sonralar günbəzşəkilli məscidlər, nəhəng kilsələr, naxışlar, sütunlar ilahi, böyük, əzəmətli bir ab-hava fonunu yaratmaq üçün inşa edilirdi. İnsan əli ilə yaradılan möhtəşəmlik İlahi inamın cücərməsi üçün şərait yaradırdı. Qüdrət anlayışı beyinlərə sırınırdı. Pafos o dövrün sadə təfəkkürlü insanı üçün həzm edilə bilərdi. Müasir cəmiyyətdə isə yersiz, bayağı, boz rəngdə görünür. Hətta deyərdim ki, teatrların quruluşu belə tamaşaçı ilə eyni müstəviyə köçməlidir. Aktyor baxışları ilə aşağıda əyləşmiş tamaşaçını yuxarıdan sezməməlidir. Çünki bütün bu, aşağı yuxarılar, tribunalar əlahəzrət "qüdrət", "üstünlük" manerasının yaranmasına xidmət edir.

Amerika psixoloqu Erik Berninin maraqlı bir fikri var. O, "Qüdrətli, pafoslu kəlmələri öz nitqinizdən uzaqlaşdırmağa qorxmayın. Əlbəttə, onları götürdükdən sonra mütləq yerdə nə isə qalmalıdır" fikrini dilə gətirir. Bəlkə sözlərimizi parıltı libasına bürüməyimizin məqsədi mənasızlığımızı, boş sözlərimizi gizlətməkdir? Boşluğu vizual parıltı ilə doldurmaq istəyi, doğrumu? Bəlkə ona görə şəxslər pafos hasarının arxasında gizlənməyə çalışırlar? Axı onların nitqindən bu kəlmələri kənarlaşdırsaq yerdə heç nə qalmayacaq. Necə ki, Edqar Allan Po da gözəl söyləyir: "Əgər biz nitqimizə xüsusi güc qatmaq fikrinə düşəriksə, nitqimiz mənasız olar". Əslində nitqin mahiyyətdə mənasızlıqdan qaçmaq fikri dayanmalıdır.

Günel EYVAZLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 18 noyabr.- S.29.