Xəlilin mübarizəsi...
Xəlil uğrunda
mübarizə
Xəlil Rza Ulutürk son dərəcə
istedadlı şairlərimizdən biridir.Parlaq və qeyri-adi
şəxsiyyət olan Xəlil öz alovlu poeziyası ilə
şöhrətlənib, xalqın böyük sevgisini
qazanıb.Xəlil kifayət qədər səmimi və təmiz
adam idi, həmkarlarının çoxundan fərqli olaraq
heç kəsə paxıllıq etməzdi. Mən heç vaxt onun dilindən kiminsə haqqında mənfi bir söz eşitmədim. Əksinə, bəzən insanlara dəyər verəndə
hədsiz emosional, coşqun davranırdı,
elə vətənpərvərlik
hisslərini də çox böyük coşquyla ifadə edirdi. Amma Sovet dövründə
bu hissləri yalnız bəlli bir ölçüdə,
mövcud çərçivə
içində göstərə
bilərdin. O illərdə
Xəlil Rza Azərbaycan dilini müdafiə edən ən hərarətli şeirlərindən birini
yazmışdı. Başqa
bir məşhur şeirində isə belə bir nəqarat
vardı: "...O sahildə,
bu sahildə". Arazın iki sahilini nəzərdə
tuturdu - Cənubi və Şimali Azərbaycanı. Bu iki sahildəki həyatı müqayisə
edən şair şeirini belə bir əminliklə bitirirdi ki, tezliklə
o sahildə də, bu sahildə də hər şey dəyişəcək.
Bu misralara görə
şairə mətbuatda
hücumlar oldu. Bəxtiyar Vahabzadə danışırdı ki,
Rəsul Rza Yazıçılar İttifaqındakı
iclaslardan birində Xəlil Rzanı belə hücumlardan qorumaq üçün həmin misralara maraqlı bir yozum verib: "Siz bu gənc
şairdən nə istəyirsiz axı? - deyib. - Əlbəttə, o sahildə
də, bu sahildə də hər şey dəyişəcək. O sahildə
xalq azad olacaq, bu sahildə
isə biz sosializmdən
kommunizmə keçəcəyik..."
Əslində, bu sözlərdəki ironiyanı
çox adam
hiss etmişdi, amma belə ciddi-mühafizəkar
yozum qarşısında
nə demək olardı ki?!
Xəlil Rza xatirələrində yazır ki, atam onu tez-tez
hədsiz riskli söz və əməllərdən çəkindirirmiş. Rəsul Rzaya
dərin hörmət
və ehtiramla yanaşan Xəlil ona yeddi şeir
və bir neçə məqalə
həsr etmişdi.
Şairin vəfalı ömür
yoldaşı və poetik irsinin fədakar naşiri Firəngiz xanım Xəlilin vəfatından
sonra bu yazıları ayrıca kitab şəklində çap etdirdi. Bu əməyinə görə Firəngiz xanım Beynəlxalq Rəsul Rza mükafatına layiq görüldü.
Dağlıq Qarabağa əsassız erməni iddialarına qarşı qətiyyətli
etiraz tezliklə xalqımızın azadlıq
uğrunda mübarizəsinə
çevrildi. Azərbaycan yazıçıları bu mübarizənin ön sıralarında idilər və onlar Xalq Cəhbəsinin
yaradılması barədə
müraciətə ilk imza
atanlar oldular. İsmayıl Şıxlının,
Bəxtiyar Vahabzadənin,
Məmməd Arazın,
Yusif və Vaqif Səmədoğluların,
Aydın Məmmədovun,
Sabir Rüstəmxanlının
adları dillər əzbəri idi. Xəlil Rzanın da adı çox böyük
sevgiylə çəkilirdi. Azadlıq
meydanında öz üsyankar şeirləri və alovlu
çıxışları ilə o, yüz minlərlə
insanı vətən, istiqlaliyyət uğrunda mübarizəyə
çağırırdı. Artıq bir az
laxlamış, amma yenə də kifayət qədər sərt
olan Sovet rejimi bunu şairə bağışlaya bilməzdi.
Şairlər bəzən hansısa qəribə önduyumla
öz talelərini qabaqcadan hiss edib yazırlar. Məşhur
şeirlərindən birində Xəlil Rza yazırdı:
Davam edir
37...
Daha kəskin,
daha ciddi...
1990-cı ilin Qanlı yanvar hadisələrindən sonra
Xəlil Rza Ulutürk həbs olunub Moskvaya aparıldı. Biz
Yazıçılar İttifaqında bunu bilən kimi Xəlil
Rzanı müdafiə komitəsi yaratdıq. Mənim arxivimdə bununla bağlı
yazışmalar qalır. O zaman SSRİ Ali Sovetinin
deputatı idim və elə deputat blankında V.V.Kryuçkova
məktub göndərdim. Məktubda deyilirdi:
"SSRİ
DTK-nın sədri, yoldaş V.V.Kryuçkova
SSRİ Yazıçılar İttifaqının
üzvü Xəlilov Xəlil Rza oğlu Dövlət Təhlükəsizlik
orqanları tərəfindən saxlanılıb. O, məşhur Azərbaycan
şairidir, 1954-cü ildən SSRİ Yİ-nin
üzvüdür, KPSS-in üzvü, filologiya elmləri
doktorudur, əməkdar incəsənət xadimi və Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin
üzvüdür. Biz inanırıq ki, ölkəmizdə insan düşüncə
tərzinə görə həbs edilə bilməz. Şair,
elə bütün şairlər kimi, davranışlarında
hədsiz emosional, çıxışlarında
çılğın ola bilər. Lakin
onun mülahizələri ittiham üçün əsas ola bilməz. Xəlil Rza
böyük şöhrət sahibidir və onun həbsi cəmiyyətdə
əks-səda doğurub. Azərbaycan
yazıçıları öz həmkarlarının həbsinə
biganə qala bilməzlər, zira bizim kədərli 30-cu illər
tariximizdən analoji vəziyyətlərdə göstərilən
biganəlik məlumdur. Bu günlərdə həbs
olunan, İttifaqımızın başqa bir üzvü Rafiq
Ağayevlə də bağlı narahatlığımızı
bildiririk. Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının sədri və SSRİ
Yazıçılar İttifaqının katibi kimi mən bu
iki ədibin taleyilə sizin şəxsən
maraqlanmağınızı xahiş edirəm. Bizim təşkilat X.R.Xəlilov və R.S.Ağayevi
zaminə götürməyə hazırdır. Onu da qeyd edim ki, X.R.Xəlilov kəskin şəkərli
diabetdən əziyyət çəkir.
Hörmətlə,
Anar Rzayev
Fevral-1990
Mart
ayının 14-də imzaladığı cavab məktubunda
V.Kryuçkov yazırdı:
"SSRİ
Ali Sovetinin üzvü, SSRİ xalq deputatı, yoldaş
A.R.Rzayevə
Hörmətli
Anar Rəsul oğlu!
Sizin
müraciətinizlə bağlı bildiririk ki, hal-hazırda
Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin İstintaq
şöbəsində Bakıda kütləvi
ixtişaşlarla bağlı cinayət işi
aparılır. Bu ilin 26 yanvarında bu iş üzrə
1933-cü il təvəllüdlü, Cinayət məcəlləsinin
67-ci maddəsi ilə (milli və
irqi bərabərliyin pozulması) təqsirləndirilən Xəlilov
Xəlil Rza oğlu həbs olunub. Bu iş üzrə ilkin
istintaq qanuna ciddi şəkildə əməl olunmaqla
aparılır.Xəlilovla bağlı götürülən
ölçülərin dəyişdirilməsi
üçün əsas yoxdur. Sizin adını çəkdiyiniz
Rafiq Əliyevə qalanda isə onu Dövlət Təhlükəsizlik
orqanları saxlamayıblar.
V.Kryuçkov
SSRİ
DTK-nın sədri
14 mart
1990"
Sonra mən
SSRİ Baş prokuroruna aşağıdakı məzmunda məktub
imzaladım:
"SSRİ
Baş prokuroru yoldaş Suxaryova
Məlum
olduğu kimi, yanvarda həbs edilmiş şair, filologiya elmləri
doktoru, Əməkdar incəsənət xadimi Xəlil
Rzanın (Xəlilov Xəlil Rza oğlu) işi ilə
bağlı istintaq başa çatır. Biz həmkarımızın
taleyinə biganə qala bilmərik. Bildiyimizə görə,
onu xalqlararası ayrıseçkiliyi alovlandırmaqda ittiham
edirlər. Halbuki əksinədir,
Xəlil Rzanın bütün
yaradıcılığı və tərcüməçi fəaliyyəti
mədəniyyətlərin və xalqların
yaxınlaşmasına xidmət edib. Xəlil Rzanın
respublikaların suveren hüquqlarının bərpası
uğrunda, erməni millətçiləri və ekstremistlərinin
ərazi iddialarından irəli gələn qanlı
zorakılığına, insan ölümünə
qarşı ümumxalq hərəkatında iştirakı
onun fəal vətəndaş və vətənpərvər
mövqeyini göstərir. Ola bilsin ki, mitinqlərin coşqusu
içərisində Xəlil Rza emosional adam kimi bir qədər
həddini aşıb, düşünülməmiş ifadələr
işlədib. Amma indi ölkənin demokratiya və humanizm
yoluna qədəm qoyduğu, hüquqi dövlətin
yarandığı bir vaxtda hər bir insan taleyinə
xüsusilə həssas yanaşma tələb olunur. O ki
qaldı etnik ayrı-seçkiliyin təşviqinə, bu nanəcib
işdə bizim qonşularımız təkcə mitinqlərdə
yox, Yerevan Teatr meydanında, mətbuat səhifələrində,
ədəbi əsərlərdə (Zori Balayanın zooloji nifrətlə
və türkdilli xalqlara, azərbaycanlılara şovinist nifrətlə
yoğrulmuş "Ocaq"ını xatırlamaq yetər)
ciddi "müvəffəqiyyət"qazanıblar.
"Ocaq" kimi həcvin müəllifinin provakasion və
dağıdıcı ədəbi fəaliyyətini davam
etdirdiyi bir vaxtda, Qarabağ hərəkatının liderlərindən
biri, cinayətkar kimi həbs olunan A.Manuçarovun azad edildiyi
bir zamanda, yeni silah-sursatla təmin olunmuş erməni terroristlərinin
hər gün zorakılıq etdiyi, insanları
öldürdüyü və DİN qoşunları tərəfindən
sərbəst buraxıldığı bir vaxtda öz həmvətənlərini
rus, ukrayn, özbək, tatar şairləri ilə, Ovanes
Şirazın, Paruyra Sevakın, Silva Kapitukyanın poeziyası
ilə tanış edən Azərbaycan
şairi həbsxanada çürüyür. Biz hətta
istintaq təcridxanasında da qələm-kağızdan
ayrılmayan, Puşkini (xalqların fitnə-fəsadı
unudub böyük ailədə birləşəcəyi zamanı
arzulayan şairi) doğma dilinə tərcümə edən
şair və alim Xəlil Rzanın taleyini həll edəcək
hər kəsi deyilənləri nəzərə almağa,
humanizmə çağırırıq.
(Yazıçıların
24 iyul 1990-cı il tarixli ümumi
yığıncağında qərara
alınmışdır.)
Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının sədri Anar Rzayev
Eyni
zamanda SSRİ Xalq Deputatlarının iclasında mən
V.V.Kryuçkova müraciət edib Xəlil Rza və Etibar Məmmədovla
görüşməyim üçün icazə istədim.
Kryuçkov icazə verdi, mən Lyublyankada Etibar Məmmədovun
vəkili ilə və şəxsən Xəlil Rzayla
görüşdüm. Xəlil Rza bu görüşü
gündəliklərində təsvir edib. Onların bir hissəsi
Firəngiz xanımın kiçik giriş sözü ilə
"525-ci qəzet"in 14 mart 2003-cü il tarixli sayında
işıq üzü görüb.
Firəngiz xanım yazır:
"Ədəbi-mədəni prosesin
ön cərgəsində addımlamaqla bərabər, Anar
heç zaman ictimai-siyasi hadisələrdən kənarda
qalmayıb, xüsusən də millətimiz üçün
taleyüklü zamanlarda, xalqımızın azadlıq
uğrunda mübarizə apardığı illərdə
görkəmli yazıçı öz sözünü deyib,
əhəmiyyətə malik əməli işlər
görüb. Azadlıq carçısı Xəlil Rzanın,
vaxtilə imperiyanın Lefortovo zindanında həbsdə ikən,
ona baş çəkməyə gedən Anar haqqında
düşüncələrini qəzetin oxucularına təqdim
edirəm..."
"Konvoy qabağında
müstəntiqim Aleksandr
Qubinskinin hüzuruna gəlirəm. Salamlaşırıq. Qarşıma
bir stəkan çay, iki konfet qoyub deyir: -İndicə Anar zəng
eləmişdi. Sən çayını içincə gəlib
çıxar.
Sevincimin
yerini möhkəmləndirmək
üçün: -Hansı Anar? -
soruşuram. - Mənim qardaşım oğlunun da adı
Anardır.
- Yox - deyir. - Sizin
Yazıçılar Birliyinin sədri, məşhur
yazıçı, SSRİ Ali Sovetinin deputatı Anardan
söhbət gedir.
Sevincimin
yeri möhkəmlənir və birdən-birə bu geniş
salon, ağ, ipək pərdəli hündür pəncərələri
günəşə açılmış,küncündə
yamyaşıl palma dibçəyi qoyulmuş böyük
otaq, tavandan asılan büllür çılçıraq nəzərimdə
bir az da şəfəqlənir. Dizlərimə taqət,
gözlərimə işıq gəlir. Az ala
qışqırıram ki, Anarın gəlişi mənim
üçün Azərbaycanın gəlişi və
Azadlıq deməkdir. Çox istəyirəm bu
yazıçını. Əvvəla, parlaq şəxsiyyətinə,
insani fəzilətlərinə, ikincisi, sənətkar
gücünə görə! Mən bu düşüncələr
içində ikən addım səsləri
eşidilir,qapını açıb böyük salona qədəm
qoyan və sürətli addımlar ilə gələn
Anarımızdır. Qalxıram. Qucaqlaşıb
öpüşürük.Və üz-üzə əyləşirik.
O, pəncərə tərəfdədir. Mən də Anarla və
günəşlə göz-gözə..."
***
Bu xoş
və nəcib sözlərə Lefortovodakı
görüşümüzə aid xatirələrimdən bir
neçə ştrix əlavə etmək istərdim. Müstəntiqə
(görüş yalnız onun iştirakıyla baş tuta bilərdi)
Xəlil Rza yaradıcılığındakı böyük
humanizmdən, beynəlmiləl ideyalardan danışdım və
ömrünü ədəbi tərcümələri vasitəsilə
xalqların yaxınlaşmasına sərf edən adamın
xalqlararası, etnik ayrı-seçkiliyi alovlandırmaqda
günahlandırılmasının mənasız olduğunu
dedim. Müstəntiq məni əmin etdi ki, bütün bunlar
nəzərə alınır. - Elə isə, nə üçün
istintaq belə uzun çəkir? - soruşdum. Müstəntiq
gülümsədi: - Mitinqlərdə o qədər
danışıb ki, bütün bunları rus dilinə tərcümə
edib tanış olmaq üçün zaman lazımdı.
- İgid! - Xəlil adətən mənə belə
müraciət edərdi, - heç təsəvvür eləməzdim
ki, çıxışlarım yazılır.
Bəzən şairlər hədsiz sadəlövh olurlarmış. Ona filtrli siqaret təklif
etdim və Xəlil siqareti siqaretə calayaraq çəkdi.
Bütöv qutunu ona vermək istədim, amma müstəntiq
icazə vermədi. Sən demə, siqaretlərin bərkimiş
filtrini kəsici alət kimi istifadə etmək olurmuş...
Yazıçılar İttifaqında onun müdafiəsi
üçün komitə yaradıldığını, azad
olunması üçün respublika rəhbərliyi ilə
söhbətlərimi, yazıçılarımızın və
ümumən millətin onu bir an belə
unutmadığını, azadlığa çıxması
üçün hər şey etdiyimizi və tezliklə azad
olacağına əminliyimi Xəlilə
çatdırdım. Xəlil dedi ki, məhbusluğu müddətində
xeyli yeni əsər yazıb və tərcümələr
edib, Nizaminin "Yeddi gözəl" əsərini də
çevirib və bu əsəri onun tərcüməsində
çap etməyimizi istəyirdi. Mən bunu respublika Nazirlər
Sovetinin sədri Həsən Həsənovdan xahiş etdim və
kitab işıq üzü gördü.
Tezliklə Xəlil Rzanı azad etdilər. Məni şairin mənəvi
gücü, sarsılmazlığı heyrətləndirirdi. Həbsxana
şəraitində o qədər yeni şeir yazmış, tərcümələr
etmiş, gündəlik tutmuşdu… Ümumiyyətlə,
yazdıqlarının - şeirlərinin, poemalarının, həmçinin
ömrü boyu hər yerdə, hər şəraitdə
yazdığı gündəlik qeydlərinin, eləcə dətürk,
rus, dünya ədəbiyyatından tərcümələrinin
həcminə görə Xəlil Rzanın tayı-bərabəri
yoxdur.
Şairin
40 illik fasiləsiz yaradıcılığı
boyu yazdıqlarını toplayan və nəşr edən Firəngiz
xanıma bir daha təşəkkürlər! Bu mərd
xanımın, həmçinin Xəlil Rzanın taleyinə
heç nə ilə müqayisə olunmayacaq bir kədər
yazılıb - oğlanları Təbriz Qarabağ uğrunda
döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olub.
Hamımız Xəlilin bu matəmi, faciəni necə mərdliklə,
dəyanətlə yaşadığının şahidi
olduq. Amma zahiri təmkinin
altında onu tezliklə həyatdan aparan sağalmaz qəlb
yarası gizlənirdi. Təbrizə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
adı verildi, Xəlil Rza isə - Bəxtiyar Vahabzadə və
Məmməd Arazla birgə - Prezident Heydər Əliyevin sərəncamı
ilə ilk dəfə ali "İstiqlal" ordeni alan şairlərdən biri oldu.
ANAR
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 25
noyabr.- S.4-5.