Mamırlı yazıların sirri
Şərifin son romanının “sim-sim.az” portalında müzakirəsindən az bir zaman keçir. Onun bu qədər işin-gücün içində (həm də gərginliyin-!) inadla yazması, bədii nəsrdən, onun havası və iqlimindən ayrılmaması heç də adi yazmaq “eşqi” ilə bağlı bir məsələ deyildir. Yazıçı olur ki, yaradıcılıq prosesinin müəyyən bir məqamında belə deyək, dirəndiyi, nəfəsinin “təkrarlandığı” müstəvidə nələrisə ötüb keçmək, arxada buraxmaq istəyir. Kimisi bunu susmaqla, kimisi də yazmaqla edir. Fikrimizcə, müəyyən mətləblərin gətirilməsi, ifadəsi, yaxud kəşfi baxımından ikincisi daha münasibdir. İndinin tənqid haqqında alovlu çıxışlarında da bu əsərlərdən yetərincə bəhs olunmaması, onların ixtisaslı təhlilə cəlb edilməməsindən şikayətlər artıqca artır. Mən bu tənqidi çıxışları da roman kimi oxuyuram, baxmayaraq ki, həmin şikayətlər bu romanın duzunu nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldır.
Şərifin romanı (“Ağ göl”) kiçik həcmlidir, burada işarələr, onların bir-birini uzaq-yaxın məsafədən tapmaq, “itirmək”, dərinliyini ifadə etmək gücü başqa bir formada və tam fərqli bir modusda gerçəkləşir. Detallar (məsələn, deyək ki, gürzənin Camal atanın (hörümçək adam) barmağını dişləməsi, ilanın çaldığı yerin balta ağzında getməsi...) final hissəsində bir daha (aqibət kimi) görünməklə qalmır, işarələrin bir-biri ilə əlaqələnmə, bir-birini deşifrə etmə funksionallığını da şərtləndirir. Yaxud yuxu, gözə görünmə və reallığın bir-birinin içinə batması və ordan həyatın ən dəhşətli və göz ağrıdan sirləriylə birgə üzə çıxması (dənizin dibində axtardığını tapan dalğıc kimi...). Sonra, işarələrə paralelliyin qəsdən pozulması. Yaxud çarpaz, bir-birini amansızcasına kəsən xətlərin qəfildən paralelləşməsi... bütün bunlar bu kiçik həcmli romanda əslində girdabın, onun içində bütün dünyanı qabağına qatıb sel kimi apara biləcəyi burulğanın təsvirinin, ifadə və təfsirinin önəmli olmasını göstərir. Nasirin qələmindən süzülən xəsis təsvirlər, qaratikan kolları, iydə ağacı, onun meyvələri, Ağ göl, onun səthi, dərinliyi, suyunun paklğı, külək və bütün bu təbiət olaylarının bir-birini qəribə şəkildə tamamlaması, bir-birinə tərs gəlməsi, üstü açıq qəbir, onunla bağlı inanclar, insanların elliklə and içmə mərasiminə susaması, onların içində yalnız bir nəfərin susması və ayaqlarını sürüyə-sürüyə çıxıb getməsi...
Bir də, mamırlı yazılardakı sirr...
Üstünü mamır basmış qəbir daşlarına həkk edilən yazılarla münasibətdə olay və əhvalatlar ikiləşir, daha doğrusu qütbləşir.
Mifoloji zaman bitib, donuşluqdan çıxıb, qurtulub, real zamanda əhvalatın tərs üzü bütün mürəkkəbliyi və fəsadları ilə özünü göstərir.
Əhvalatın bir qatı –
Ağ Baba əhvalatı xilasedici funksiya daşıyır,
Ağ Baba vaxtilə, qədimlərdə Pir dağında
yaşayırmış. Günlərin birində zalım
hökmdar şərt kəsir, ətrafda yaşayan insanlar təqlin
eləməlisən ki, mən tanrının elçisiyəm
və onlar mənə biyət etməlidrlər. Ağ
Baba bu şərtlə razılaşmır və ailəsi ilə
birgə Pir dağından, ordakı ziyarətgahdan qovulur. Uzun
yollar qət edib isti yerlərə gəlir. Elə bir yer ki,
göldə qurbağa və çömçəquyruqlardan
qeyri heç bir başqa varlıq üzmür. Ətraf
bütünlüklə qamışlıqdır. Ceyranlar
gölə su içməyə gəldiklərində
canavarlar onları pusur, parçalayır, sonra
qarğa-quzğun, sonra havanı zəbt eləyən üfunət.
Ağ Baba müqəddəsdir, övliyadır, məskən
saldığı yer hökmən ziyarətgaha çevrilməlidir.
Belə də olur. Müqəddəs nəfəsi ilə Cilli
gölü Ağ gölə çevirir, gölün sularında
axçalı balıqlar yetişir, üzür, insanları
sevindirir və təkcə ruzi olmaqlarıyla yox. Ağ Baba
camaatı başına yığıb deyir ki, nəzir-niyazdan
əlinizi çəkin, tanrı sizə Ağ göldəki
balıqları ruzi göndərib. Gedin dolanın,
yaşayın. Ağ Babanın yeganə oğlu həddi-büluğa
çatanda Ağ göldə boğulub ölür. İkinci
oğlu dünyaya gəlir və bu doğuş anasının
ölümünə bais olur. Ağ Baba bunun tanrıdan gəldiyini
bilir. Tanrı ondan elə bir şeyi – üstündən, nəfəsindən
həmişə gözəl, insanı sakitləşdirən,
gözəl hislərə qovuşduran iydə qoxusu gələn
oğlunu alır. Alınan şey cəza deyil, əksinə
camaatın rifahı üçündür. Məhz bunun sayəsində
Cilli Göl Ağ gölə çevrilir. Bir
sözlə, baş verən hadisə nə qədər
gözəl şeylərin dünyaya gəlməsinə səbəb
olsa da, içində, bətnində bir təhlükə də
gəzdirir. Övliya övladları olmaq həyatın bir
çox ləzzətlərindən vaz keçmək
anlamına gəlir. Bu təhlükə hər an baş
qaldıra, hər an partlaya bilər. Verilən
şeylər nə qədər xeyirli və gözəl olsa
da, xəta edildiyi anda alınan şey – iydə qoxusu
dünyanı əbədi tərk edəcək, hər şey
tərsinə dönüb insanların həyatını cəhənnəmə
çevirəcəkdir. Birinci mətndə -
mamaırlı yazılarda deyilirdi ki, oğlu sularda batandan
sonra Ağ Baba arvadının ah-naləsinə dözməyib,
tanrıya üz tutur, yalvarır ki, bu qadının heç
olmazsa başını qoyub ağladığı,
qucaqladığı bir baş daşı olsun. Ağ Babanın oğlunun meyidi suyun üzünə
çıxır və onu məlum yerdə dəfn edirlər.
S.Y.Neklyudov “Mifin strukturu və
funksiyaları” əsərində qeyd edir ki, mifoloji məkanın
əsas xüsusiyyətlərindən biri onun keyfiyyətcə
yekcins olmaması, orada sakral mərkəzin və potensial təhlükəli periferiyanın
mövcudluğudur; bu qeyri-yekcinslik əvvəla, bu məkanın
müxtəlif yerlərində (tarla, meşə, məzarlıq,
pəyə, ev, həyət və sair) baş verən
mümkün və ya mütləq olacaq hadisələrlə,
ikincisi isə onların daimi sakinlərinin (“sahiblərinin”)
keyfiyyətləri, üçüncüsü isə, onlara
xas olan müxtəlif şərtlərlə - təbii,
sonradan meydana gəlmiş və ya mifoloji şəraitlə şərtlənir. Belə
bir məkan kəsiklərə bölünür,
fraqmentardır, müxtəlif başqa hissələrlə kəsiklərə
malikdir, hərəkidir və zamandan (gecə, gündüz,
bayram / yas) asılıdır.
Müasir insan təfəkküründə
məkan eyni zamanda fiziki və mistik keyfiyyətləri ilə
fərqlənən fraqmentlərdən təşkil olunur.
Yəni mifdən sonrakı zamanda da onun çevrəsinə
yaxınlaşan, onunla az qala kəsişən fraqmentlər
mövcud olur. Bu fraqmentlər elm libasında olsa da, əslində
elmi olmayan izahlar doğrurur: mövcudluq / yoxluq / müsbət
və mənfi energetikanın müxtəlif şəkildə
konsentrasiyası. Yəni insan təfəkküründə
özünə yer alan psixofizioloji mexanizmlər
arxetipik strukturlar doğurur.
Neklyudovun fikrincə, qədim
dövrlərdə və orta əsrlərdə yazılan
coğrafi əsərlərdə məkan xoroqrafik prinsipə
uyğun şəkildə təsvir edilirdi. Müşahidəçi dünyanı
özünü onun mərkəzində bilib təsvir edirdi.
Folklor məkanı üçün onun “mərkəzə” və
“periferiyaya” ayrılması xas idi və bu “periferiya” yad yox, mənimsənilməmiş,
keçici struktur anlamını daşıyırdı
“... Hacı Mikayıl
arvadlı-kişili hər kəsdən xahiş elədi ki,
üzü qibləyə dayanıb Pirməmmədin meydinin
tapılması üçün dua etsin. Camal
ata adamlara qoşulub üzü qibləyə dayanan vaxt
gözlərinin ikisini də elə bərk yummuşdu ki, hər
iki tərəfdən alnı şişib qabağa
çıxmışdı. O, uzun və qıllı əllərini
təkbirə açan vaxt əyri ayaqları və balaca bədəniylə
hörümçəyə o qədər oxşadı ki,
deyirdin bu saat gözəgörünməz torundan
yapışıb sürətlə göyün ənginliklərinə
dırmanacaq”.
Romanda mamırlı yazılarda deyilənlər
gerçəkliyə qayıdır. Camala kəndə
hamı fiziki görünüşünə görə
hörümçək deyir. Doğrudan da qaratikan
kollarından çəpər hördüyü zaman Camal əsl
hörümçək bacarığını göstərir,
səhvə yol vermir, çəpəri, deyək ki,
Böyük iydənin çəpərini əsl sənət
əsəri kimi – xalı, xalça kimi toxuyur, elə məharətlə
işləyir ki, bir barmağının olmamasını sona qədər
heç kəs bilmir. Ancaq Camal ata hamı kimi deyil, dünya malında gözü yoxdur, onun
üçün tanrıdan gələn müqəddəs və
pozulmaz qaydalar var, bununla yaşayır və bunu təbii
sayır, baxmayaraq ki, onun təbii hesab etdikləri
başqalarını sonsuza qədər təəccübləndirir.
Günlərin birində oğlu Pirməmməd
göldə boğulur. Camaat
barmağını dişləyir, demək mamırlı
yazılardakı olaylar gəlir. Gözlənti
həyəcan doğurur, camaat bu həyəcan selində
boğulur. Camal atanı müqəddəs
bilib hər yandan evinə nəzir-niyaz gəlir. Bütün bunlar onu darıxdırır və
boğur. Xilas olmaq üçün Ağ
gölün kənarına gedir ki, qəlbinin seçdiyi,
gözüylə nişanladığı işığa
tamaşa eləsin. Övliyaların Camal atanın gözünə
görünməsi xəbəri kənddə
çaşqınlıq yaradır. Bu
gözləntinin içində bir xəbər də
özünü yetirir. İcra nümayəndəsi Qəbzəliyev
iclas çağırır: Ağ gölün özəlləşdirilməsi
məsələsi. Camal ata
gülüşüylə etiraz edir və çıxıb
gedir. Camal atanın oğlu Pirməmməd
Ağ göldə batandan sonra şifahi şərhlər
meydana gəlir, İbrahim peyğəmbər, İsmayıl
qurbanlığı. Bax
görürsüz, Allah İsmayılı qurban kimi qəbul
eləmədi, amma Pirməmmədi aşinalar dərgahına
apardı. Ağ gölün özəlləşdirilməsi
baş tutmamış qara xəbər gəlir. Hansısa holdinq artıq bu işi görüb.
Yenə iclas, yeni həyəcan və təşvişlər...
Demək yeganə ümid Camal atayadır.
Məhz onun kəraməti sayəsində Pircahan əhli bəladan
xilas ola bilər. Ancaq...
İcra nümayəndəsi
gölü özəlləşdirən, daha doğrusu
özününküləşdirən şirkətin
adını tələffüz etməkdə çətinlik
çəkir və anlaşıqlı olsun deyə adına “İsmayıl” deyir. Almanca şirkətin
adı “Dünya mənimdir” deməkdir (Die Welt is mein). Rəvayət, mif, pritça... mətni kardinal şəkildə
dəyişir. Mamırlı yazının
təhkiyəçisi məkanın təsvirində
özünü dünyanın mərkəzində hesab edirdi.
Zamanın indiki durumunda bunu təsəvvürə
belə gətirmək mümkün deyildir. Dünya mənimdir.
Mamırlı
yazılar bütün mistik gücüylə insanların həyatına
təsir edir. İnsanlar inanır və
aldanırlar. Nə baş verir? İsi Məlikzadənin “Gümüşügöl
əfsanəsi” povestini xatırlayın. Günaha
batmamış inanclı varlığın suyun səthiylə
gəzməsi...
Bizim folklor mətnlərimizdə
belə bir məqam var. Molla hər gün şagirdlərini
başına yığıb onlara çayın kənarında
dərs keçərdi. Günlərin birində məqamı
gəldiyində o deyir: uşaqlar, bu çaya baxın, kimin qəlbi
imanla doludursa, kim tanrıya qeydsiz-şərtsiz
inanırsa bu çayın üstüylə rahatca gəzə
bilər. Şagirdlərin arasında biri hər
gün evdən dərs yerinə elə belə də
gedirmiş. Ancaq bunu bir kəmsə bilməzmiş.
Ertəsi gün molla uşaqlara deyir ki, qayıq
tapın çayın o tayına keçməliyəm.
Şagirdlər cavabında: qayıq nəyə lazım, siz
ki, inanclısınız, ayaqla da keçə bilərsiniz...
“Min bir gecə”
nağıllarında da belə bir məqam var: bütün qəlbiylə
tanrıya bağlı olan qulun duaları qəbul
olunarmış. Bir gün o bunu insanalara
açır, bəyan edir, sirr ölür, gücünü
itirir. Qul da ölür.
Romanın əvvəlində
verilən epizod bu baxımdan işarəvi əhəmiyyə
malikdir. “Hər şey böyük iydənin
altında yatan övliyaların Camal atanın gözünə
görünməsiylə başladı. Onacan Pircahan qəsəbəsini
qucağına alan qumsal təpəliklərdə qurd quzuyla otlayardı. Söz
məsələi deyil, gerçəkdən...” Mamırlı yazılarda deyilənlərə
həyatda baş verənlər arasında bircə
uyğunsuzluq var: Pirməmmədin meydi tapılmır. Dəhşət burdan qaynaqlanır. Sirr artıq açılıb, sirr yoxdur,
mamırlı yazılar da. Pirməmmədin
qəbri açıq qalır.
Üstüaçıq
qəbir nə deməkdir? Əsərdə
yazılır: “...Pircanlıların inancına görə,
belə eləməsələr, qəsəbədə tezliklə
çoxlu adam ölərdi. Ağzı
açıq qəbir insanları dartıb gətirərdi”.
Bundan əvvəlki pasajda isə
başqa bir “versiya” var: “...Balaca iydənin altında qəbir
ağzıgünə qalmışdı. Cahan
ana qəbrin doldurulmasını istəmirdi. Deyirdi, Pirməmməd Ag gölün
işığına qoşulub qayıdacaq, uzun ömür
yaşayacaq. Pircahan əhli Cahan ananın
dediklərinə özünü inandırırdı. Ona görə məzarı doldurmurdular.” Amma Ağ gölün işığına
qoşulub qayıtmaq Pirməmmədə nəsib
olmayacaqdı. Çünki işıq
deyilən şey artıq çəkilib gedirdi. Və bu qəsəbədə baş verən hadisələrlə
paralel şəkildə cərəyan edirdi. Həm ağzıgünə qalan qəbir
hamını içinə çəkib
nursuzlaşdırır, həm də açıq qəbrin
üstünə taxta qoyub torpaqlamaqla kəndin səmasından
tutmuş torpağının hər qarışına kimi
yerdə işıq, sakrallıq dəfn edilirdi.
“... Bircə mən
şahidəm ki, Camal ata nə övliyalarla
danışır, nə oğlu Pirməmmədlə.
Camal ata bu sızıltı-dızıltısı ilə
qaratikan çiçəklərində səadət axtaran
arıları yamsılayır, tor toxumaq, çəpər
çəkmək xiffətini belə ovudurdu...” Hamı dil-boğaza qoymayanda Camal ata daha dərinlərdə
susur. Onun üçün üstü
sarı çiçəkli qaratikan kollarını qırmaq ən
böyük günahdır. Çox
sevdiyi, tamaşasına durduğu arıların
dızıltısıyla içindəki notları birləşdirir,
bir-birinə calayır, özüylə insanlar arasında
çəpər çəkir.Camal atanın iy bilmə qabiliyyəti
hər şeyin təsəvvür edildiyindən də dəhşətli
olmasını xəbər verir.
Patrik Züskindin “Parfümer” romanı yada
düşür. Jan-Batist Qrenuy günaha qurban getmişdi, iy bilmə
hissini əbədi itirmişdi və susqun cəllada
çevrilmişdi. “Ağ göl”də tərsinədir, bu
heç danışmayan, susqun adam
bütün kəndi çəpərə alıb onu bəlalardan
hifz etmək istəyir, alınmır, nə olmalıdırsa,
baş verəcək...
Aclıq və səfalət mamırlı yazını
unutdurmuşdu.
Dedi-qodu ayaq açmışdı.
Hər kəsdən şübhələnir, heç kəsə
inanmırdılar.
Romanın əsas hərəkətverici qüvvəsi, yəni
ordakı hadisələri müxtəlif yönlərə
“qaynadan” şübhəyə səbəb olan ikiləşmədir. Yəni, rəvayətlərdəki
bir faktın yer almaması. Rəvayətdə
övliyalar gözünə görünən adam
altmış yaşa çatdıqda bir oğlu dünyaya gəlir,
birinci oğlunun meyidi isə tapılırdı. Ancaq Camal atanın Ağ göldə batan oğlu
tapılmır, belədə şübhələr
çoxalır, Camal ata sual altına alınırdı.
Ancaq burda başqa “əvəzedici məqam” Camal
atanın Ağ gölə bircə dəfə bütün
ürəyi ilə “oğlum” deməsidir. “Cahan mənimdir”
(İsmayıl) şirkəti Ağ Baba əfsanəsindəki
dünyagir hökmdarla paraleldir.
Prosesin başqa bir tərəfi.
Bir tərəfdən insanlar kiminsə gözünə
işıq görünməyindən vəcdə gəlir, kiminsə
müqəddəsləşməsindən sevinir, digər tərəfdən
qısqanclıq hisləri bəd işlərin gəlişməsinə
təkan verir. Bu ikili oppozisiya hər şeyi
alt-üst edir.
“Adam nə qədər
axmaq olar ki, taleyini ağacdan gələn işığa
bağlasın. Gələcəyini
yüz illər bundan qabaq bir daşa cızılmış
iki-üç mənasız işarəylə müəyyən
eləsin ...”
Həmişə
olduğu kimi, ədalət zəifləyir, şər güclənir.
Rəvayətin birinci hissəsində, yəni mif məkanında
Pir dağındakı ziyarətgahından qovulan Ağ Baba
insanları başına
toplyıb onları düzgün yola yönləndirə bilirsə,
ikinci hissədə şər artıq dəmir qəfəslərlə
gəlir, elə bir tor toxuyur ki, burdan səs, işıq...
heç nə sızıb keçə bilmir. Tanrının
möcüzəsi olan hörümçək də
gücsüz qalır. Deyilənə görə və
artıq elmin sübut etdiyi kimi, hörümçəyin
toxuduğu torun ipi möhkəmlikdə
poladdan ötədir, belə bir fakt da sadalanır ki, bu iplə
bütün yer kürəsini sarmalı olsaq cəmi
ağırlıq üç yüz kiloqramı ötməz. Yüngüllüklə möhkəmliyin bir qəlbə
sığınması elə bir tordur ki, bəd və pis əməllər
üçün sızmaq şansı qalmır. Ancaq
yox...
Övliyalar Camal atanı aparır...
Kənd alovların içində
qalır.
Son. Yəni, bu da axırı.
Cavanşir Yusifli
Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 25 noyabr.- S.12-13.