XVI əsrin Türkiyə miniatür

sənətində Azərbaycan rəssamları

Sultan Süleyman rəssam və şairlərin yeni əsərlərini diqqətlə öyrənərək, onları ən yüksək ölçülərlə dəyərləndirirdi. O, dini bayramlar zamanı rəssamlara, xəttatlara və cildçilərə pul və hədiyyələr bağışlayırdı. Deyirlər, o, Çələbinin "Humayunnamə" adlı böyük həcmli əsərini, ərəb hərəm xadimlərinin türk dilinə tərcümə olunmuş, şahlar üçün klassik nəsihət kitabı sayılan, öz kökləri ilə beş min illik tarixə malik qədim hind "Pançatantr"ına gedib çıxan "Kəlilə və Dimnə" əsərini bir gecədə oxumuşdur. O, həm də fars dilində yazılmış öz şəxsi bioqrafiyasını - 30 min sətirlik "Süleymannamə" əsərini də mükəmməl bir şəkildə oxuyaraq başa çatdırmışdır.

İncəsənət xadimlərinin mükafatlandırılması İstanbulda onların sənətkarlar kimi də saylarının çoxaldılması ehtiyacını yaratdı, odur ki, Osmanlı imperiyasının hər yerindən şöhrətli paytaxta axın başlandı. Onların bir hissəsi sənətkar birliklərində bir araya gəldilər, bir hissəsi isə sultanın xidmətində olan Əhli-Hirəfə (İstedadlar Cəmiyyəti) qəbul edildilər. Əhli-Hirəf müxtəlif peşə nümayəndələrindən, o cümlədən xəttatlardan ibarət idi. Təsvir dili və nəqqaşlıq (rəssamlıq) Osmanlı səltənətində sürətlə formalaşırdı və yaradılmış örnəklər tez bir zamanda üzlük daşların naxışlarından tutmuş saxsı məmulatlarına qədər digər incəsənət növlərinə yayılırdı. Geometrik üsluba və bitki ornamentlərinə əsaslanaraq bu bəzəklər öz köklərini sultan bədii emalatxanası olan Nəqqaşxanada yaradılmış əlyazmalara gözəllik verən naxışlardan götürürdülər.

Nəqqaşxana və onun rəssamları

Əhli-Hirəfin bir bölümü olan "Camaati-Nəqqaşan" (Rəssamlar Cəmiyyəti) sultan tərəfindən sifariş edilmiş əlyazmaların tərtibatı və bəzədilməsinə mükəlləf olan rəssamlardan ibarət idi. Onlar sutkalıq əmək haqları alırdılar ki, bu da üç ayda bir dəfə tərtib edilən xüsusi jurnallarda qeyd edilirdi. Ayrıca maliyyə tələb edən xüsusi layihələr də mütləq qaydada saray arxivlərində qeydə alınırdı. Rəssamların Hökmdar Cəmiyyəti zaman-zaman sarayda çalışan rəssamlar hesabına təkmilləşirdi. Bütün bunlara əlavə olaraq, administrasiya üzvü olan rəssamlıq incəsənətini mənimsəmiş yüksək aristokratiyanın bəzi nümayəndələri səltənət manuskriptlərinin (əlyazma incəsənətinin) yaradılmasında iştirak edirdilər.

Nəqqaşxana termini müəyyən yeri, binanı təyin etmək üçün deyil, təşkilatı göstərmək üçün meydana gəlmişdi. Əsas bina mərkəzi prospektdə, sultanın hərbi parad zamanı təntənəli nümayişi seyr etdiyi qırmızı köşkün yaxınlığında yerləşirdi. Nəqqaşxananın işçilərinin sayı yüzlərlə hesab olunduğu zamandan sonra bu bina görüş və yığıncaqlar yeri kimi istifadə edilməyə başlanmışdı. Burada rəssamlara lazım olan kitablar - əlyazmaları tərtib etmək üçün incəsənət nümunələri əlyetərli idi, rəssamlar yeni layihələri təyin və müzakirə edirdilər, eləcə də əlyazmaların sona çatmış hissələri vahid bir manuskriptdə komplektləşdirilirdi. Oxşayır ki, bir sıra rəssamlar öz evlərində, yaxud da digər rəssamlarla birlikdə şəhər emalatxanalarında işləyirdilər, onların bir hissəsi isə Nəqqaşxana binasının özündə çalışırdılar.

Nəqqaşxana haqqında ilkin xəbər verən mənbələr Qanuni Süleymanın hökmdarlığı dövrünə təsadüf edir, eləcə də 1526-1566-cı illərdə tərtib edilmiş altı ədəd jurnal qorunub saxlanmışdır. Həm də o dövrə aid olan, dini bayramlar zamanı sultan və rəssamlar tərəfindən mübadilə edilmiş hədiyyələri özündə əks etdirən qeydlər vardır. 1526-cı ildə Nəqqaşxana qırx bir işçidən ibarət idi ki, onlara da Şahqulu Təbrizi başçılıq edirdi. Dəstə Təbrizdən gəlmiş on rəssamdan ibarət olmaqla, bəziləri özləri tanınmış idi, bəziləri də tanınmış rəssamların övladlarıydı. Əlavə olaraq dəstəyə iki nəfər çərkəz, bir nəfər alban və bir nəfər də moldovan qoşulmuşdu. Hələ doqquz nəfər İkinci Bəyazidin hakimiyyəti dövründə, eləcə də, on üç nəfər Birinci Səlimin hökmdarlığı zamanı qeydə alınmışdı. 1545-ci ildə tərtib edilmiş növbəti qeyd dəftərindən məlum olur ki, qırx beş rəssamdan ibarət olan Nəqqaşxananın iki hissəyə: Rumeli və Asiman hissələrinə bölünməsi baş vermişdir.

Birinci dəstəyə əvvəlki kimi Şahqulu başçılıq etmişdir. Bu dəstə qırx beş rəssamdan ibarət olmaqla özündə dörd bosniyalını, üç avstriyalını, iki çərkəzi, bir albanı, bir moldovanı və bir Rumeli rəssamını birləşdirirdi.

İkinci dəstə on beş rəssamdan təşkil olunmuşdu; onların on nəfəri Təbrizdən, bir nəfəri isə İsfahandan idi. Göründüyü kimi, Asiman dəstəsini sırf Təbriz rəssamları təşkil etdiyi halda Rumeli dəstəsi kitab əlyazması ustalarının digər üzvlərini özündə birləşdirirdi.

Rumeli və Asiman dəstələri kimi bölünmələr 1557-58-ci illərdə də baş vermişdir. Rumeli dəstəsi Qara Məminin başçılığı altında iyirmi altı rəssamdan ibarət olduğu halda, Asiman dəstəsində on üç rəssam vardı. Birinci dəstə bir neçə nəfər bosniyalıdan, bir albandan, bir moldovandan və bir gürcüdən təşkil olunmuşdu. İkinci dəstə isə əsasən Təbriz rəssamlarından, eləcə də, bir neçə nəfər macardan, İsfahandan olan iranlılardan və bir nəfər də Qərbi Avropa mənşəli rəssamdan ibarət idi.

1556-cı il sənədlərində yenə də emalatxananın ikiyə bölünməsindən bəhs edilir. Qarışıq tərkibdən ibarət olan Rumeli dəstəsinə Mehmet Sinan başçılıq edirdi, Asiman dəstəsi isə bir avropalını və aralarında 1557-58-ci illərdə Rumeli dəstəsinə başçılıq etmiş Mühəmməd şah da olmaqla beş nəfər Təbriz rəssamını öz ətrafında birləşdirirdi.

Bizə əlyetərli olan mənbələrdən aldığımız informasiyaya görə Nəqqaşxananın ilk rəhbəri Həsən Çələbi kimi məşhur olan Həsən ibn Abdulcəlil olmuşdur. O, mənbələrdə daha çox 1510-cu ildə nəqqaşbaşı işləməsi ilə xatırlanır və bu postu 1540-cı ilə qədər əldə saxladığı bildirilir. 1526-cı ildə siyahıda bir nömrəli olan Şahqulu 1545-ci ildən Rumeli dəstəsinə başçılıq edirdi. 1557-58-ci illərdə digər rəssam Mühəmməd şah dəstənin başında dayanırdı, amma o dönəmdə dəstədə nəqqaşbaşı Qara Məmi idi.

Həsən ibn Abdulcəlil Təbrizli rəssamın oğlu idi və İkinci Bəyazidin hakimiyyəti dövründə, güman ki, 1500-cü il ərəfəsində, Nəqqaşxanada xidmətə girmişdi. Onun maaşı 1510-cu ildən sonra gün ərzində, o illərdə ən yüksək olan 25 akçadan (gümüş pul) 35 akçaya qədər artmışdı. Bununla belə o, Şahqulunun 1526-cı ildə qazandığından az gəlir əldə etmişdi. Doğrudur, o 1545-ci il qeyd siyahısında xatırlanmasa da, sultanla 1555-ci ilə qədər hədiyyə mübadiləsi etməsi məlumdur.

Şahqulu Bağdadi kimi tanınan Şahqulu, görünür, Bağdadda doğulmuşdur. Mənbələr həm də göstərir ki, 1501-ci il civarında Şah İsmayıl hakimiyyətə gəldiyi zaman, ehtimal ki, o, Təbrizdən qovulmuşdur. Əvvəlcə o Amasiyada yaşamışdır, sonra İstanbula köçmüş, təxminən 1520-ci ilin dekabrı ilə 1521-ci ilin yanvarı arasında Rəssamların Hökmdar Cəmiyyətinə qəbul olunmuşdur. O, 1526-cı ildə yüksək vəzifəyə gəlmiş, 1545-ci ildə başçı olmuş və sultandan hədiyyə almağa az bir müddət qalarkən vəfat etməsi haqda 1555-1556-cı il sənədlərində xatırlanmışdır.

Bizim ehtimalımıza görə, Şahqulu çətin ola bilsin ki, imzalı bir iş qoyub getmişdir, osmanlı üslubu olan "Saz"ın yaradılmasını və inkişafını onun adına çıxırlar.

"Xətai" naxışlarından (çiçəkləmiş budaqların toxunmuş çeşidli variantları) və rəsmlərdə yer almış burulmuş qırçınlı yarpaqlardan tərtib olunmuş əsərlərdə peşəkarların fırçasıyla bu üslubdan istifadə edilmişdir. Bu, əjdahaların, dördayaqlı qanadlı varlıqların, şirlərin və pərilərin məskunlaşdığı inanılmaz bir aləm idi.

"Saz" üslubunda işlənmiş əksər rəsmlər ya heyvanların döyüş səhnəsini əks etdirir, ya pəriləri, ya da "Xətai" naxışlarını və yarpaqları. Uçan pəri təsvir edilmiş, altında "Şahqulunun işi" yazılmış bir rəsm əsəri var ki, hər ehtimala qarşı onun həqiqi nüsxə olduğu örnək kimi götürülür. Digər bir örnək üstünə sultan möhürü vurulmuş əjdaha təsviri olan bir rəsm əsəridir ki, onun da üzərinə sonralar "Usta Şahqulu Ruminin işi" yazılmışdır. Şahqulu həm də 1545-ci il sənədlərində xatırlanır və bu sənədlərdən onun sultana pəri təsvir olunmuş rəsm əsəri bağışladığı məlum olur. Mustafa Alinin "Rəssamların bioqrafiyası" adlı əsərində Şahqulunun Təbrizdə usta Ağa Mirəyin yanında təhsil alması, onun həmkarları ilə münaqişəyə gətirib çıxardığı pis xasiyyəti olması da qeyd olunur.

Əlimizdə digər nəqqaşbaşı Qara Məmi haqqında xeyli informasiya vardır. Mustafa Ali təsdiq edir ki, o, Şahqulunun ən yaxşı şagirdlərindən və Qanuni Süleyman nəqqaşxanasının ən yaxşı ustalarından biri olmuşdur, müəllif həm də onu müzəhhib adlandırır.

Siyahıda xatırlanan rəssamlardan biri də işinə görə haqqında fikir yürütməyin mümkün olduğu, 1523-24-cü illərdə Abdulla b. İlyas tərəfindən üzü köçürülmüş və Sultan Süleymana hədiyyə edilmiş Quranı naxışlamış Bayram ibn Dərvişdir. Siyahıda göstərildiyinə görə Bayram emalatxanaya İkinci Bəyazidin hakimiyyəti dövründə, 1526-cı ildə qəbul edilmişdir.

Yuxarıda adı çəkilən sənəd şəhadət verir ki, nəqqaşxana artıq İkinci Bəyazidin sultanlığı dövründə yaradılmış və Birinci Səlimin Təbrizdən gətirdiyi rəssamlar hesabına komplektləşdirilmişdi. Təxminən 1540-cı ildə nəqqaşxana iki hissəyə bölünmüşdü: Rumeli dəstəsi birinci olmaqla tərkibinə Anadoludan və imperiyanın şimal əyalətlərindən olan rəssamlar daxil idi, ikinci - Asiman dəstəsi isə əsas etibarı ilə İran rəssamlarından təşkil olunmuşdu.

Şübhəsiz ki, 1560-cı ildə də saxlanılan bu bölgüyə İmperiyanın Qərbindən olan bəzi rəssamların Asiman dəstəsində, təbrizlilərin isə, məsələn, Mehmet Şahın Rumeli dəstəsində çalışmaq imkanı əldə etdikləri vaxta qədər əməl olunmuşdu.

Bölünmənin önəmi. Dəstələrə bölünmənin qaçılmaz olduğunu dərk etmək gərəkdir və ola bilsin ki, bu sayaq qruplara ayrılmanın sırf administrativ əhəmiyyəti vardı.

İerarxiya eynən nəqqaşxananın əmək haqları kimi dəyişkən idi. Məsələn, Şahqulunun 1526-cı ildəki maaşı ondan rütbədə aşağı olan Məlik Əhmədinkindən aşağı, amma emalatxananın rəhbəri Həsən ibn Abdulcəlilinkindən yuxarı idi. Olsun ki, bəzi siyahılar fərdi layihələr üçün tərtib edilmişdi və onları həyata keçirən rəssamlar həm xaraktercə, həm də həcminə görə çeşidli tapşırıqları yerinə yetirirdilər, elə bu baxımdan da müxtəlif miqdarda əmək haqqı alırdılar.

1520-ci ildən 1560-cı ilə qədər bir qayda olaraq rəssamlar ya təbrizlilərdən ya da onların şagirdlərindən olurdu, amma bununla belə İmperiyanın müxtəlif guşələrindən bu işə cəlb edilənlər vardı. Təbriz rəssamları ya könüllü olaraq İstanbula köçüb gəlmişdilər, ya da 1514-cü ildə Təbrizin tutulması zamanı hərbi qənimət kimi buraya gətirilmişdilər. Birinci Səlimin paytaxta min nəfərə qədər rəssam, sənətkar, alim və şair gətirməsi ehtimal edilsə də, qeyd siyahısı sənədində yalnız on üç rəssam xatırlanır ki, onlar da bu sultanın hökmdarlığı dövründə emalatxanaya qəbul edilmişdilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Birinci Səlim 1517-ci ildə məmlüklər üzərində qələbədən sonra İstanbula həm də suriyalı və misirli rəssamları da gətirmişdi. O zamanlar məmlüklər Qahirədə manuskriptlərə Təbrizdə və Şirazda təhsil alması ehtimal edilən rəssamlar tərəfindən illüstrasiyalar çəkilməsini maliyyələşdirirdilər.

"Xətai" naxışlarından (çiçəkləmiş budaqların toxunmuş çeşidli variantları) və burulmuş qırçınlı yarpaqlardan ibarət olan "Saz" üslubu XVIII əsrin axırlarında özünün coşqun çiçəklənmə dövrünü yaşamış, hətta 1900-cü ilə qədər tətbiq edilmişdir. Çiçəkləmiş meyvə ağacları və kolları, tülpanlar, qərənfillər, qızılgüllər, sünbülçiçəkləri, zambaqlar kimi özünəməxsus motivləri olan bu natural üslub o dövrdə digərlərindən fərqli olduğu üçün XIX əsr incəsənətində öz izlərini qoymuşdur.

Firdovsinin türk dilinə tərcümə olunmuş "Şahnamə" əsərinə çəkilmiş olduğu kimi Birinci Səlimin fars dilində yazmış olduğu "Divani-Səlim" adlı poemasına da saray emalatxanasında illüstrasiyalar çəkilmişdir.

Bu illüstrasiyaların üslubu müxtəlif ənənələrin qarışığıyla səciyyələndirilir və Təbriz, Herat, Şiraz, İstanbul məktəblərinin sənət cizgiləri, hətta, Qahirə məktəbinin də bəzi əlamətlərini özündə birləşdirir. Qeyd siyahısı sənədində göstərildiyi kimi Təbrizdə təhsil almış və ya Təbrizdən keçməklə Heratdan gətirilmiş rəssamlar 1520-40-cı illərdə yaradılmış əlyazmaların üslubuna güclü təsir göstərmişlər. Qeyd etmək lazımdı ki, XVI əsrin ilk iyirmi beş ilində Herat məktəbi ənənələri Təbriz məktəbi ənənələri tərəfindən kölgələndiyinə görə nəqqaşxananın o dönəmki işinə daha çox hansı məktəbin təsir göstərdiyini söyləmək çətinlik törədir.

Herat üslubu ilkin işlərdə, məsələn, Əbdürrəhman Caminin və Əlişir Nəvainin "Divan"larına çəkilmiş illüstrasiyalarda özünü büruzə verir. Təbriz üslubu isə bir sıra əlyazmalarda, o cümlədən, Firdovsinin "Şahnamə"sində və Nizaminin "Xəmsə"sində özünü göstərir. Bir sıra əlyazmalarda bu təsir yerli xarakterə malik ünsürləri əks etdirmək üçün yerli türk rəssamlarının işləyib hazırladığı üslublarla eyniləşir, poemaların qəhrəmanlarına müasir paltarlar və baş geyimləri geyindirməklə səciyyələnir. Belə uyarlılıq 1530-31-ci illərdə Əlişir Nəvainin "Divan"ına və 1530-cu ildə "Tərcümeyi-Şahnamə" əsərinə çəkilmiş illüstrasiyalarda aydın şəkildə izlənilir.

Qahirə üslubunun təsir problemi hələ müəyyən edilməmişdir. məmlüklərin sarayında işləmiş rəssamlar Təbrizdə və Şirazda formalaşmış üslublara istinad etməkdə israrlıydılar.

Tarixi manuskriptlərin illüstrasiyaya alınması. Məhz tarixi əl işlərinin illüstrasiyaya alınması sayəsində Osmanlı miniatür rəssamlığı üslubu formalaşmışdır. Osmanlı sülaləsinin tarixinə, ayrı-ayrı sultanların bioqrafiyalarına, bayram hadisələrin təsvirinə və yaxud yürüşlərə həsr olunmuş cildlərin illüstrasiyaya alınması 1560-cı ildən sonra nəqqaşxanaların əsas vəzifələrinə çevrilmişdi. Şahidlər tərəfindən yazılmış və illüstrasiyaya alınmış bu hadisələri əks etdirən əsərlər zəngin sənədli mənbəyə çevrilirdilər. Onlar Osmanlı imperiyasının o dönəminin xüsusiyyətləri və gerçəklikləri, eləcə də, mərasim və təntənələri haqda təsəvvür yaradırlar.

Baxmayaraq ki, tarixi əl işlərini illüstrasiyaya almaq ənənəsi yalnız onlara aid deyildir, amma tarixi miniatür janrında dörd əsrlik tarixi mövcudluq baxımından Osmanlı rəssamlarının məhsuldarlığı misilsizdir. Erkən vaxtlarda olduğu kimi müasir Osmanlı rəssamlarının tarixi əl işlərini illüstrasiyaya alma ənənələri qapalı və xaotik xarakter daşımışdır. Təbəri və Rəşidəddinin tarixinin, eləcə də, Teymur, Babur, Əkbər kimi ayrı-ayrı görkəmli hökmdarların bioqrafiyalarının illüstrasiyaya alınması buna örnək ola bilər. Sülalənin və onun hökmdarlarının mədh olunması osmanlı ənənəsinin əsas məziyyəti idi və bu prosesdə əsasən İmperiyanın ən istedadlı ustaları iştirak edirdilər.

Əvvəldən axıra kimi əlyazmalar üzərində gedən iş prosesi şəxsən Sultanın və yüksək çinli saray xadimlərinin nəzarəti altında olurdu, sonra bu işlər qəbul edilərək qayğı və diqqətlə Sultan kitabxanasında saxlanılırdı. Onlar sırf Sultan ailəsinin üzvləri üçün yaradılırdı. Maraqlıdır bu əsərlər işdə əldə rəhbər tutulmaq üçün yaradılırdı, yoxsa görkəmli sələflərin uğurlarına sayğıyla yanaşmağı təlqin etdiyi və ibrətamiz xarakter daşıdığı üçünmü. Sultanlar dünya tarixində öz rollarını dərk edirdilər, öz əsil-kökləri ilə öyünürdülər, onların nəhəng İmperiyanın hakimiyyətinə bağlılıqları həmin tarixi əl işlərindən aydın görünür.

Osmanlı tarixi mənbəşünaslıq elmi İmperiyanın erkən illərində meydana gəlmişdir. Sülaləlinin adətən "Tarixi-əl- Osman" (Osmanlı sülaləsinin tarixi) adlanan ümumi tarixi XlV və XV əsrlərdə Əhmədi ( 1412-ci ildə ölmüşdür) və Amilpaşazadə də daxil olmaqla bir neçə müəllif tərəfindən yaradılmışdır. Tarixçi mənbəşünaslıq elmi Qanuni Süleymanın uzun sürən hakimiyyəti illərində çiçəklənmişdi; bu dönəmdə Kamal paşa, Daşköprülüzadə Əhməd, Aşiq Çələbi, Xoca Səadətdin, Əhməd Firidun, Mustafa Ali (Gelibolulu) və Lütfi kimi bir sıra məşhur alimlərdən tarixi salnaməçilər yetişmişdi. Bu qrupa Matrakçı Nasuh kimi tanınan şöhrətli tarixçi Nəsrulla Sipahi əl-Matrakini və digərlərini də aid etmək olar. Onlar haqqında sonra söhbət açılacaq.

İllüstrasiyaya alınmış tarixi əl işləri 1500-cü ildən görünməyə başlamışdır. Bu janrın özülü kimi İkinci Bəyazidin hakimiyyəti dövrünü təsvir etmiş məşhur tarixçi Məlik Ümmün "Şahnamə"sini hesab etmək olar. Növbəti əsər isə türk dilində şeir formasında yazılmış, 1525-ci ildə Süleymana hədiyyə edilmiş Şükri Bitlisinin "Səlimnamə"sidir.

Növbəti qrup əsərlər də türk dilində, nəsrlə yazılmışdır və mahiyyətcə inqilabi xarakterə malikdir. Həmin işlərin müəllifi və illüstrasiyaçısı olan Matrakçı Nasuh osmanlılar tərəfindən fəth edilmiş şəhərləri, limanları təsvir edir və bunları kifayət qədər dəqiqliklə yerinə yetirir. "Bəlki Menazali səfər İraqeyn" manuskriptində Süleymanın 1534-36-cı illərdə İraqa və İrana etdiyi yürüşlər təsvir olunmuşdur. Əlyazma üzərindəki iş 1537-ci ildə yekunlaşmış, onun tərkibində ordunun düşərgə üçün dayandığı şəhərləri və regionları təsvir edən 128 illüstrasiya vardır. Matrakçı Nasuhun orijinal baxışları və üslubu uzun bir zaman kəsimində nəqqaşxanaların işinə təsir etmişdir.

Nasuh digər iki kitab da yazmış və illüstrasiyalarla bəzəmişdir. Onlardan biri 1540-45-ci illərdə yazdığı "Tarixi Sultan Bəyazid"dir. Bu kitabda onun və qardaşı Cəmin başına gələn hadisələr təsvir edilmişdir. Əsərdə qalaları və limanları təsvir edən on illüstrasiya yer almışdır. Onun digər əsəri isə "Tarixi Fəxri Siklos, Esterqon və Estonibelqrad"dır (bu əsər həm də "Süleymannamə" adı altında məşhurdur - 1545-1550-ci illər). Bu kitabda 1543-cü ildə Süleymanın Macarıstana, eləcə də Xeyrəddin paşanın Fransanın Aralıq dənizi sahilləri boyunca yerləşən ərazilərinə yürüşü təsvir edilmişdir. Haqqında bəhs edilən əlyazmada quruda və dənizdəki qalaları, eləcə də müxtəlif şəhərləri özündə əks etdirən 32 illüstrasiya yer almışdır.

Təhsilinin əsasları və üslubu Nasuhla eynilik təşkil edən rəssam, imperator dəniz donanmasının kapitanı kimi tanınan Piri Rəisdir. O, özünün 1513-cü ildə Birinci Səlimə bağışladığı Amerika xəritəsinə görə məşhurdur. 1521-ci ildə onun korrektə etdiyi bu kitab Aralıq dənizi limanları üzrə yol göstəricisidir. Bu əsərin qorunub saxlanılmış otuz surətindən ən erkəni 1525-26-cı illərə aiddir. Limanları təsvir edən həmin surət 215 xəritədən ibarət olmaqla Süleymana hədiyyə edilmişdir. İllüstrasiyalar müəllifin özü tərəfindən çəkilmişdir. Piri Rəis təqribən 1465-ci ildə doğulmuşdur. O, məşhur kapitan Kamalın yaxın qohumu olduğu üçün onun yanında - Aralıq dənizi donanmasında xidmət edirdi. Fars körfəzində portuqaliyalılarla uğursuz qarşıdurmadan sonra o, rüşvət almaqda təqsirli bilinmiş, nəticədə Hörmüzün mühasirəsi götürülmüş, ona görə də 1554-cü ildə edam edilmişdir.

Onun həmkarı - dəniz komandiri Haydar Rəis öz rəsmlərini Nigari təxəllüsü ilə işləmişdir. Piri Rəis kimi o da Əhli-Hirəfin işçisi deyildi, amma mərkəzi administrasiyaya tabe idi. Onun tərəfindən ayrı-ayrı vərəqlərdə çəkilmiş Süleymanın, İkinci Səlimin, Xeyrəddin paşanın rəsmləri naturadan işlənmişdir. Nigari Piri Rəisin və Nasuhun yaratmış olduğu tipoqrafik və portupan janrı ilə bərabər portret janrının populyarlaşmasında da mühüm rol oynadı ki, bu da Osmanlı rəssamlığında tarixi janrın inkişaf etməsində böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Yüksək təhsilli olmaqla yanaşı Nigari həm də rəssam, şair və tarixçi idi. Onun İstanbulun Qalata rayonundakı evi alimlərin və şairlərin toplaşdığı bir məkana çevrilmişdi. Nigarinin Süleyman və onun oğlu İkinci Səlim dövründə sarayda xidmət etdiyi, 1572-ci ildə səksən yaşında öldüyü hesab olunur.

1547-ci ildə Şirvandan İstanbula köçmüş, beş cildlik "Şahnameyi Ali Osman" əsərini yazmış Arifi haqqında müfəssəl məlumat aşağıda veriləcəkdir. Əsərin beşinci cildi olan "Süleymannamə" 1520-ci ildən 1555-ci ilə qədər olan hadisələri özündə əks etdirir. Əsərlərinə illüstrasiyalar çəkilmiş Arifi sultanların ilk rəsmi şahnaməçisi olmuşdur. 1561-62-ci illərə təsadüf edən ölümündən sonra onu Şirvandan olan başqa bir həmkarı, Əflatun əvəz etmişdir. Onun tərəfindən hansısa bir tarixi əsərin yaradıldığı haqda məlumat yoxdur. Əflatunun ölümündən sonra 1569-cu ildə onun yerini bütün şahnaməçilər içərisində ən məhsuldarı olan Loğman tutdu. Bu postda isə Loğmanı 1590-1600-cü illərdə Talikzadə əvəz etmişdir. Sultanların bioqraflarının sonuncusu Nadiri olmuşdur ki, o da XVll əsrin birinci yarısında işləmişdir.

Süleymanın Siqezvara son yürüşü Əhməd Firidun tərəfindən "Nüzhət əl-Əsrar əl-Əxbar der xabari Siqezvar" əsərində təsvir olunmuşdur. Osman tərəfindən illüstrasiyaya alınan bu əsər 1568-69-cu illərdə başa çatmışdır. Yerinə yetirilən bu işdə istifadə olunan Osmanın bu üslubu 1560-cı illərdə meydana gəlmişdi və şahlara aid tarixi əsərlərin yaradılmasında XVll əsrin birinci onilliyinə qədər öz üstünlüyünü saxlamışdır. Osman və onun həmkarları əsasən şahnaməçi postunda 25 il ərzində fəaliyyət göstərmiş Loğman ilə işləyirdilər. Onların ilk birgə işi olan "Tarixi Sultan Süleyman" əsərinin üzü Qasım əl-Hüseyni əl-Aridi əl-Qəzvini tərəfindən köçürülmüşdür. Bu əsər "Süleymannamə"nin sonuncu fəsli hesab olunur. Əsərdə 1566-cı ildə ölümü də daxil olmaqla Süleymanın ömrünün sonları ilə bağlı hadisələr əks olunmuşdur. Bu cild klassik osmanlı rəssamlığının inkişafını bütünlüklə nümayiş etdirən 32 miniatürlə süslənmişdir.

Loğman həm də növbəti sultanların bioqrafiyalarının müəllifidir: İkinci Səlim haqqında yazdığı "Şahnameyi Səlim xan" manuskriptinin biri 1575-ci ildə, digəri isə 1581-ci ildə köçürülən iki surəti, eləcə də, Üçüncü Murad haqda 1581-ci ildə tamamlanmış "Şahənşahnamə" adlı ikicildlik əsəri günümüzəcən gəlib çatmışdır. Onun tərəfindən yazılmış birinci hissəsi Osmanlıların tarixini əks etdirən "Hünərnamə" adlı ikicildlik əsər 1584-85-ci illəri göstərən tarixlə imzalanmış, ikinci cild isə Süleymanın bioqrafiyasına həsr olunmuş və 1588-ci ildə tamamlandığı göstərilmişdir.

Bu görkəmli şahnaməçi fars və doğma türk dilində şeirlər yazmışdır. O, həm də 1579-cu ildə "Qiyafət əl-İnsaniyə fi Şemali Osmaniyə" adlı, bir neçə illüstrasiyalarla süslənmiş dahi Osmanlı sülaləsini əks etdirən əsərini yazmışdır. Buna qədər isə o, ümumi tarixi əks etdirən "Zübdət ət-Təvarix" əsərini yaratmış, həmin əsərlərin üç surəti günümüzəcən qorunub saxlanılmışdır. O, həm də Üçüncü Muradın oğlunun sünnət mərasiminin bayram təntənəsini əks etdirən geniş həcmli "Surnamə" əsərinin də müəllifidir. Bu illüstrasiyaların nümunələri tipik klassik Osmanlı üslubundadır.

Sonda onu da qeyd eləyək ki, nəqqaşlar cəmiyyəti adətən ailə müəssisələrindən ibarət olurdu, burada əsasən atalar və oğullar çalışırdılar. Əksər rəssamların oxşar ad və soyadları olduğu üçün onların nəsil tarixini izləmək çətinlik törədir.

Qeyd: Ola bilər ki rəssamlar arasında "təbrizlilər" kimi tanınanların içində Teymurilər imperiyasının süqutundan sonra Təbrizə gətirilmiş heratlı ustalar da var idi. Cəlalzadə Qoca Nişançı Mustafa (1558-ci ildə ölmüşdür) öz "Səlimnamə" əsərində xatırladır ki, 13 sentyabr 1514-cü ildə Heratın sonuncu teymuri sultanı Badi üz-Zaman Təbrizdən qovulmuşdu. Oradan o, rəssamlar və alimlər də daxil olmaqla, öz məiyyətləri ilə birlikdə İstanbula köçüb gəlmişdi. Badi üz-Zamanın rəssamları Osmanlı rəssamlığına güclü təsir göstərmişdir.

Tahir Çelikbağ

Türkiyəli rəssam-araşdırmaçı

Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırdı:

Zahid Sarıtorpaq

Ədəbiyyat qəzeti.- 2017.- 7 oktyabr.- S.30-31.